Yel Vurdu Bir Yandan

by Tedqiqler jurnali

ÀÇЯÐÁÀJ†ÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËЯÐ ÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ FÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ АЗЯРБАЙЪАН ШИФАЩИ ХАЛГ ЯДЯБИЙЙАТЫНА ДАИР ТЯДГИГЛЯР XXXVI ÁÀÊÛ – Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 2 Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû Ôîëêëîð Èíñòèòóòó Åëìè Øóðàñûíûí ãÿðàðû èëÿ ÷àï îëóíóð. ЕЛМИ РЕДАКТОРУ: Muxtar KAZIMOĞLU НЯШРИНЯ МЯСУЛ: Язиз ЯЛЯКБЯРЛИ Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр (отуз алтынъы китаб), Áàêû, “Нурлан”, , сящ. A Ãðèôëè íÿør Í © Фолклор Институту, PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 3 Muxtar KAZIMOĞLU MİFOLOJİ PARODİYADA HÖKMDAR OBRAZI Mifoloji parodiyanın təməl xüsusiyyətlərindən biri ikiləşmə, obrazın iki formada özünü göstərməsidir. "Kəndirbaz" oyununda məhz obrazın ikiləşməsi hadisəsi ilə qarşılaşırıq. İkiləşən kəndirbazdır. Kəndirbaz obrazı "ciddi" və komik yöndə özünü göstərməklə ikiləşir. "Ciddi" və komik formalar eyni obrazı müxtəlif tərəflərdən işıqlandırsa da, tərəflər bir-birini tamamlaya bilir. Parodiya üçün səciyyəvi sayılan bu cür ikiləşmənin mifoloji kökünü O. M. Freydenberq məşhur inisiasiya mərasimində axtarır, ikili mahiyyət daşımanı həmin mərasimdə "müvəqqəti ölüm" mərhələsindən keçib dəyişməyin təzahürü kimi qiymətləndirir. Son nəticədə yenilməz bir güc sahibinə çevrilsin deyə hökmdar "müvəqqəti ölüm" mərhələsində qul qiyafəsində olur. İnisiasiya prosesindən keçib yeni mahiyyət qazanan hökmdarın keçid məqamındakı funksiyasmdan xüsusi bir obraz doğulur. Bu obraz hökmdarın oxşarı, "dvoynik"idir. Hökmdar ciddi, onun "dvoynik"i olan qul isə gülməlidir. Bu gülüş hökmdarı yıxmaq yox, qaldırmaq üçündür. Bu gülüş hökmdarı ələ salmağa, ifşa etməyə yox, onu dirçəltməyə doğru yönəlir (1, ; 1, ). Eyni bir obrazı bu cür ciddi və gülməli planda təqdim etməkdə qədim insan hansı niyyəti güdür? Bir az sonra yenidən qayıdacağımız bu suala qısaca olaraq belə cavab vermək olar: arxaik ikiləşmədə başlıca məqsəd hökmdarı şərdən-yamandan qorumaq və onun həyatvericilik qüdrətini artırmaqdır. Hökmdarın oxşarı, ikinci "nüsxə"si olmaqla qul ona (hökmdara) yeni həyat bəxş edir. Bu ideya qədim türk yazılı mənbələrində də qabarıq ifadəsini tapır. Rəşidəddin "Oğuznamə"sindəki Arslan xan - qul əhvalatı dediyimizə misal ola bilər: Arslan xanın Suvar adlı bir qulu var. Çox hünərli və istiqanlı olan Suvar Arslan xana çox yaxındır. Elə yaxındır ki, bəylərin və vəzirlərin yanında xanın qulağına söz pıçıldaya bilir. Haciblər və inaklar Suvara paxıllıq edirlər və onu aradan götürmək istəyirlər. Xana deyirlər ki, Suvar səni öldürüb taxt-tacına sahib olmaq fikrindədir. Arslan xan Suvarı iş dalınca başqa bir yerə göndərir və özünü ölülüyə vurub tabuta uzanır. Haciblər Arslan xanı ölmüş bilib, onun var-dövlətinə sahib çıxırlar. Suvar səfərdən qayıdır. Böyük yas məclisi qurur, göz yaşı töküb özünü öldürəcəyini bildirir. Onun ağlamağını eşidən Arslan xan tabutu sındırıb ayağa qalxır. Arslan xanın bu məqamdakı hiss-həyəcanı "Oğuznamə"də belə ifadə oluАзярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 4 nur: "Qara Arslan Suvarı bərk-bərk qucaqlayıb öpdü". Onun qəlbi sevinc və razılıqla dolu idi: "Uca tanrı mənə yenidən dirilik bağışladı və həyata qaytardı" (2, ). Əlbəttə, bu əhvalatı inisiasiya mərasiminin təsviri adlandırmaq fikrindən uzağıq. Sadəcə olaraq belə qənaətdəyik ki, əhvalatda qədim inisasiya mərasiminin əlamətləri gizlənib. Başlıca əlamət hökmdarın qul vasitəsilə yenidən dirçəlməsi, yeni güc-qüvvət qazanmasıdır. Gülüş elementləri olmayan Arslan xan - Suvar əhvalatını parodiya adlandırmaq olmaz. Amma həmin əhvalatda parodiya üçün bir zəmin var. Zəmin hökmdarın ikiləşməsi - qul və hökmdar libaslarında meydana çıxmasıdır. Suvar hünərvərliyi ilə əslində Arslan xanın özünü ifadə edir. Başqa sözlə desək, Suvarın igidliyində Arslan xan həm də özünü görür, Suvarın igidliyi Arslan xanın igidliyinin təcəssümünə çevrilir. Gülməli məzmun daşıyıb-daşımamasından asılı olmayaraq, Arslan xan - Suvar tipli əhvalatların, yəni hökmdarın ikiləşməsi ilə bağlı tarixi-mifoloji faktların araşdırılması arxaik parodiyanın mahiyyətini açmağa kömək edir. Mifoloji parodiyada hökmdar obrazının xüsusi yer tutması təəccüb doğurmamalıdır. Nəzərə alınmalıdır ki, qədim dünyagörüşə görə, hökmdar cəmiyyətdə məhsuldarlıq, ümumiyytələ, həyat rəmzidir. Həyat rəmzi sayılan hökmdarın müqəddəsləşdirilməsi, onun şərdən-yamandan qorunması və ona güc-qüvvət arzulanması isə tamamilə təbii bir haldır. Qədim türk dünyagörüşünə görə, xaqan Göyün (Tanrmın) yerdəki təmsilçisidir (3, ). Tanrınm yerdəki təmsilçisi olmasına başqa xaqanlar kimi Çingiz xan da möhkəm inam bəsləyir və bu inamı, o, özünün Ulu Yasasında qabarıq şəkildə nəzərə çatdırır: "Qiyamçılara məktub və ya elçi göndərəndə onları ordunun böyüklüyü və xaqana sədaqəti ilə qorxutmaq lazım deyil. Sadəcə olaraq onlara bildirmək lazımdır ki, əgər tabe olsanız, yaxşılıq və əmin-amanlıq görəcəksiniz. Əgər müqavimət göstərsəniz, biz nə bilirik nə olacaq? Yalnız Ulu Tanrı bilir ki, sizi nə gözləyir (4, 18). Göründüyü kimi, Çingiz xan özünün hər hansı bir hərəkətini böyük Yaradanın adı ilə bağlayır, gördüyü işi Allahın buyruğu sayır. Hökmdar - Allah bağlılığına inam türk dünyagörüşündə yüzilliklər boyu yaşayır. Belə olmasaydı bu sözlər Rəşidəddin "Oğuznamə"sində əsas ideya istiqamətlərindən birinə çevrilməzdi: "Padşahlıq taxtı yalnız Ulu Tanrının taxt-tac üçün seçdiyi adamlara layiqdir" (2, 47). Bizans ənənələrinə əsaslanan rus dini-siyasi görüşlərində də "hökmdar yer üzünün Allahıdır" inamı özünü göstərir (5, 83). I Pyotrun hakimiyyəti illərində çar həm də kilsənin başçısına çevrilir və bununla rus PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 5 davranış semiotikasında dəyişiklik müşahidə edilir. Əvvəlki vaxtlardan fərqli olaraq, I Pyotrun dövründə çar dini rəhbərin yox, dini rəhbər çarm əlini öpməli olur. Davranışdakı bu dəyişmə çarın daha çox müqəddəsləşdirilməsi və Allaha bir az da yaxınlaşdırılmasının nəticəsi kimi baş verir (5, ). Bir sıra xalqlarda hökmdarın baş kahin sayıldığı da elm aləminə çoxdan məlumdur. Baş kahin sayılan hökmdar, inama görə, fıziki cəhətdən tam sağlam olmalı idi ki, günün çıxmasına, yağışın yağmasına, insanların, heyvanların və əkin-biçinin azar-bezardan uzaq olmasına, bir sözlə, məhsuldarlığa əsaslı təsir göstərə bilsin. Başqa insanlardan fərqli olaraq, baş kahin xəstələnməməli və yorğan-döşəyə düşüb xəstəlikdən ölməməlidir. Baş kahinin sağlamlığında azacıq nasazlıq aşkar oldumu, məsələn, dişinin düşdüyü, saçının ağardığı, yaxud cinsi qabiliyyətinin zəiflədiyi üzə çıxdımı, onda hökmdar öldürülməli idi ki, o dünyaya sağlam halda getsin və bu yolla öz gümrahlığını "axıracan saxlasın" (6, ). Bu məsələni ətraflı araşdıran C. C. Frezer ayrı-ayrı xalqların həyatından götürülmüş zəngin materiallar əsasında hökmdarı qorumağın müxtəlif yolları üzərində dayanır. Bu yollardan ən başlıcası, heç şübhəsiz, hökmdarın yalançı (uydurma) hökmdarla əvəz olunmasıdır. Ölüm vasitəsilə hökmdarın sağlamlığını, başqa sözlə, gücünü-qüdrətini qoruyub saxlamaq inamı uydurma hökmdar variantında da qalmaqda davam edir. Fərq bundadır ki, bu dəfə öldürülən hökmdarın özü yox, onun əvəzedicisi, yəni uydurma hökmdar olur. Məsələn, qədim Babilstanda ildə bir dəfə beşgünlük bayram keçirilirdi. Həmin bayram günlərində ağalar və nökərlər öz yerlərini dəyişirdilər: nökərlər buyruq verir, ağalar verilən buyruğu yerinə yetirirdilər. Ölümə məhkum olunmuş bir caniyə hökmdarın libası geydirilir və o, hökmdar taxtında əyləşdirilirdi. Ona ixtiyar verilirdi ki, hökmdarın yediklərindən yesin, içdiklərindən içsin, hökmdarın cariyələri ilə eyş-işrətdə olsun. Bayram başa çatan kimi beşgünlük hökmdar taxtdan salınır, təmtəraqlı libası əynindən çıxarılır və öldürülürdü. Beşgünlük hökmdarın əsl hökmdara məxsus səlahiyyətlər daşıması, hətta qısqanc taxt-tac sahibinin cariyələri ilə cinsi əlaqədə olması yalnız bir məqsədə xidmət edirdi: müvəqqəti hökmdar əsl hökmdarın əvəzinə öldürülməli idi (6, ). C. C. Frezer hökmdarın bir neçə günlüyə yalançı hökmdarla əvəz olunması məsələsindən danışarkən ci ildə baş vermiş Şah Abbas - Yusif əhvalatına da toxunur. Bu, həmin əhvalatdır ki, M. F. Axundov onun əsasında "Aldanmış kəvakib" povestini yazıb. Təbii ki, böyük maarifçi, Şah Abbas Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 6 - Yusif əhvalatına cəhalət, nadanlıq və rəzaləti tənqid etmək məqsədilə üz tutub. Azərbaycan ədəbiyyatşünasları bunu nəzərə almaqla bərabər, tarixi faktın mifoloji köklərinə də toxunmağı vacib biliblər. A. Əmrahoğlu (7, ) və M. Seyidov (8, 39) kimi ədəbiyyatşünaslar "Aldanmış kəvakib"dəki Şah Abbas - Yusif əhvalatında yalançı hökmdar vasitəsilə həqiqi hökmdarı ölümdən qorumaq inamının ifadəsini görüblər. Bu inam "Xan bəzəmə" adlı xalq tamaşasında öz izlərini indi də saxlamaqdadır. Naxçıvan bölgəsindən toplanmış bir variantda həmin tamaşa belə təsvir edilir: "Yeddiləvin günü sübh tezdən hamı böyük meydana yığışır. Şənlik başlanır. Cəngi çalınır, zorxana qurulur. . . Pəhlivanlar güləşib qurtarandan sonra zorxana yığışdırılır. . . Meydana Kosa çıxır. . . Bundan ("Kosa-kosa" tamaşasından - M. K. ) sonra ağsaqqallardan biri meydana yığılanlara üz tutub deyir: - Camaat, bu gün bir xan seçməliyik. Xan gərək qaşqabaqlı, sözü ötkəm adam olsun. Ona bir vəzir, bir vəkil, üç fərraş, bir də bir cəllad seçib verin. Adamlar yer-yerdən deyirlər: - Xanımız olsun başmaqçı Mərdan. . . . Xanı təmtəraqla meydanın yuxarı başında qurulmuş taxtda oturdurlar. Vəzir-vəkil də gəlib taxtın sağ-solunda əyləşir. Yaraqlı-yasaqlı fərraşlar xanın hüzurunda əmrə müntəzir dayanırlar. Cəllad qırmızı libas geyib, əlində balta meydanın aşağı başında gözləyir. Xan gözlənilməz əmrlər verir, adamları da onun buyruqlarını can-başla yerinə yetirirlər. Kosayla təlxək də tez-tez meydana girib xanı güldürməyə çalışır. Min bir hoqqadan sonra xanı güldürüb taxtdan yendirirlər, aparıb suya başırlar" (9, ). Bu xalq oyunu müxtəlif ölkələrdə qeydə alınan yalançı hökmdar mərasimi ilə səsləşir. Yalançı hökmdar mərasimi kimi, "Xan bəzəmə" də ilin xüsusi günündə keçirilir. Mətndə "yeddiləvin günü" adlandırılan həmin gün bayram günüdür, köhnə ilin tamam olub, yeni ilin başlandığı bir vaxtdır. Ə. Şamilov tərəfindən yazıya alınmış başqa bir variantdan da gördüyümüz kimi, "Xan bəzəmə"də yalançı xanın gülməsinə yasaq qoyulur (10, ). Yuxarıda misal çəkdiyimiz mətndə xan seçiləcək adamın "qaşqabaqlı, sözü ötkəm" olmasına xüsusi işarə edilməsi məhz yasağa münasib əlamətlərin sadalanması deməkdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, xalq mədəniyyətində gülməyinə yasaq qoyulmuş xan obrazına oxşar "qaradinməz" adlı qız obrazı da vardır. Bu obraza Novruz qabağı, yaxud Novruzun ilk günü keçirilən mərasimlərdə rast gəlirik. M. Həkimov "Dan PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 7 atma" mərasimi barədə yazır: "Dan atma" mərasiminin sonunda, yəni yeni il gecəsinə keçərkən başçı, qızlardan iki nəfərini qaradinməz edib iri qabla axar sudan su gətirməyə göndərir. . . Qaradinməz gedib-gəlincə bir kəlmə belə heç kəslə danışmamalıdır. Adətə görə, o, danışarsa, su pak sayılmır və həmin suda üzük oynatmaq olmaz. Qaradinməz pak suyu gətirib başçının qarşısına qoyduqdan sonra qaradinməz azad olur" (11,). Hamınm deyib-güldüyü bir məqamda qaradinməzin qətiyyən dinib-danışmaması ilə "Xan bəzəmə"də xanın gülməməsi, çox güman ki, eyni mifoloji qaynaqdan qidalanıb. Mifoloji qaynağın eyniliyi iki mühüm fakt arasındakı oxşarlığın başlıca səbəbi kimi özünü göstərib. "Xan bəzəmə"də xanın gülməyinə, "Dan atma"da isə qaradinməzin danışmağına yasaq qoyulmasını müxtəlif cür izah etmək olar. Ağlabatan cavab, bizcə, budur: xanın gülməməsi və qaradinməzin danışmaması ciddi olmağın, özünü əsl hökm sahibi kimi apara bilməyin işarəsidir. Çal-çağırın, məzəli oyunların, gülməcələrin, atmacaların müqabilində yalançı xanın böyük bir ciddiyyətlə öz vəzifəsini icra etməsi Babil mərasimində beşgünlük hökmdarın həqiqi hökmdar səlahiyyətlərini mənimsəməsini yada salır. Şah Abbas - Yusif əhvalatından danışarkən M. Seyidovun diqqətini cəlb edən Babil mərasimi də (8, 39) "Xan bəzəmə" kimi başdan-başa xalq gülüşü ilə müşayiət olunur və bu mərasim camaatın küçə və meydanlara çıxması, şadlanıb əylənməsi şəraitində keçirilir. Həm Babil mərasimində, həm də "Xan bəzəmədə min cür oyundan, hoqqadan çıxan camaata qoşulub gülməmək sadəcə olaraq mümkün deyil. Beşgünlük Babil hökmdarı güldü, gülmədi - onsuz da ölümə məhkumdur. "Xan bəzəmə"nin baş qəhrəmanı isə gülmədikdə onu cəzalandırmağa ehtiyac qalmır. Görünür, ona görə ehtiyac qalmır ki, hədsiz gülməli əhvalatlara soyuqqanlı yanaşmaqla xan öz qüdrətini nümayiş etdirmiş olur. Uydurma xanın bu əzmkarlığı isə inama görə, həqiqi xanın gücündən xəbər verir. Mərasim keçirməkdə də insanlar elə bu niyyəti güdmürlərmi? Mərasim iştirakçılarının məqsədi xanı güclü görmək deyilmi? Əgər belədirsə, onda gülməkdən özünü saxlayıb yasağı pozmayan xanı cəzalandırmağın, doğrudan da, mənası yoxdur. Hökmdarı güclü görmək məqsədilə düzəldilmiş müxtəlif oyunlara ruslarda da rast gəlirik (12, ; 13, ). Xan oyununda olduğu kimi, çar oyunlarında da hökmdarı tənqid etmək yox, hökmdara güc-qüvvət vermək əsas xəttə və ideyaya çevrilir. Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 8 Hökmdarı (bununla da cəmiyyəti) qorumaq üçün Allaha qurban vermək lazımdır. İnsan şüurunda möhkəm yer tutan bu inama ayrı-ayrı dövrlərdə münasibətin müxtəlifliyi həm də qurban vermənin formasında üzə çıxır. Qədim zamanlarda hökmdarın özü öldürülür və bu üsulla onun gücü-qüvvəti növbəti hökmdara ötürülürdü. Yaxud yalançı hökmdar öldürülür və həqiqi hökmdarın qüdrətinə bu yolla təkan verilirdi. Sonralar qurban verməyin "sivil" formaları tapıldı. "Xan bəzəmə"də yalançı xanı suya basma cəzası "sivil" qurban vermək tədbirlərinin təcəssümü sayıla bilər. Əlbəttə, belə tədbirlərin başqa nümunələri də var. Məsələn, insan əvəzinə müqəvvanı, yaxud hansısa başqa bir əşyanı "cəzalandırmaq". "Qodu-qodu" adlı mövsüm tamaşasını yada salaq. Tamaşanın müxtəlif bölgələrdən toplanmış mətnlərində ağacın, budağın, yaxud çömçənin gəlin kimi bəzədilməsindən bəhs olunur. Yağış çox yağan vaxtlarda keçirilən bu tamaşada gəlin kimi bəzədilən və Qodu adlandırılan əşya, bizcə, təbiət ilahəsinin oxşarı ("dvoynik"i), simvoludur. Bunu "Çömçə xatun" adlı Azərbaycan, "Çəmçələ qız" adlı Kərkük oyunları da sübut edir. "Qoduqodu"dan fərqli olaraq, "Çömçəxatun" və "Çəmçələ qız" oyunları günəşin çıxmasına görə yox, yağışın yağmasma görə keçirilir: "Bir ağaca libas geydirib gəzdirir və mahnı oxuyurlardı: Çəmçələ qızım aş istiri, Allahdan yağış istiri. . . Ver, Allahım, ver, Yağmurunan sel. . . Çəmçələm yağış istər, Dam-divarı yaş istər. Çəmçələ qız bəzən də ağac yox, insan olurdu. Onun (insanın) başı bezlə sarınır, boynunun ardında ağız, burun, qaş, göz düzəldilirdi. Boynuna bir ip salır və ipdən tutub Çəmçələ qızı oynadırlardı" (14, 78). Bizə belə gəlir ki, Qodu kimi, Çömçəxatun və Çəmçələ qız da təbiət ilahəsi ilə bağlı obrazlardır. Bu ilahə, inama görə, günəşin çıxmasına təsir göstərdiyi kimi, yağışın yağmasına da təsir göstərir. Çox güman ki, hər üç oyunun sonunda müqəvva - uydurma ilahə, məcazi mənada desək, öldürülürmüş. Bunu "Qodu-qodu" nəğmələrindən biri açıq-aydın göstərməkdədir: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 9 Qodu gəldi, dindirin, Qodunu ata mindirin. Qodu gün çıxartmasa, Vurun onu sındırın (15, 90). Başqa xalqların folkloru ilə müxtəsər müqayisə bəs edir ki, "Qoduqodu" tamaşasının sonunda Qodunun sındırılması, yəni yalançı ilahənin "öldürülməsi" ilə bağlı gümanın əsassız olmadığına inanaq. Amma müqayisəyə keçməmişdən qabaq qeyd edək ki, hökmdar obrazının ikiləşməsindən danışılan yerdə ilahə obrazının ikiləşməsindən söhbət açmağımız təbii sayılmalıdır. Çünki hökmdar obrazı kosmoqonik miflərlə, o cümlədən bu miflərdən ana xətt kimi keçən Allah, yaxud ilahə obrazları ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Bu bağlılığın hesabınadır ki, dünya xalqlarının mifologiyasında hökmdar və təlxək arxetipinə xeyli dərəcədə bənzəyən Allah və insan arxetipinə rast gəlirik. Təsadüfı deyil ki, C. C. Frezer də uydurma hökmdar - həqiqi hökmdar mövzusunun davamı olaraq uydurma Allah həqiqi Allah məsələsinə geniş yer verir. Xalq bayramlarında müqəvvaların bəzədilməsinə diqqət yetirən tədqiqatçı həmin müqəvvaları təbiət kultu ilə, məsələn, Meşələr çarı adlandırılan ilahi varlıqla əlaqələndirir. C. C. Frezer ilahi varlığın rəmzi olan müqəvvanın təbiət bayramlarında mərkəzi yer tutmasına Avropa xalqlarından xeylı misal çəkir. Misalların biri İtaliyada keçirilən Maslenitsa bayramına aiddir: şən musiqi sədaları altında camaat prefektura və başqa dövlət idarələrinin yerləşdiyi meydana axışır. Meydanın tən ortasında dörd atın qoşulduğu, hər yanından rəngarəng gül-çiçək dəstələri asılmış böyük bir araba dayanır. Arabanın üstündə boyu iki mertdən çox olan qırmızı və gülümsər sifətli bir müqəvva yerləşdirilir. Kütlə arabanın dövrəsində böyük bir coşqu ilə hərəkətə gəlir. Varlılar kasıblarla birlikdə ucadan hay-qışqırıq sala-sala rəqs edirlər. Bir azdan iştirakçıların sırasına prefekt, məhkəmə işçiləri və başqa məmurlar da qoşulurlar. Şəhərin bütün mərkəzi küçələrindən keçdikdən sonra araba təzədən meydana gətirilir və orada camaatın hay-qışqırıq sədaları altında nəhəng müqəvva yandırılır (6, ). Maslenitsa bayramının buna oxşar nümunələrini V. Y. Propp da xüsusi araşdırmaya cəlb edir. V. Y. Proppun da araşdırmalarında təbiət kultu ilə bağlı olan müqəvvanın "öldürülməsi və dəfn olunması" diqqət mərkəzindədir (16, ). Uydurma hökmdarın müxtəlif formalarda (hərfı və məcazi mənada) qurban verilməsi ilə müqəvvanın smdırılması, yaxud yandırılması əslində eyni mahiyАзярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 10 yətli hadisələrdir. Hökmdarın əvəzedicisi öldürülərkən, inama görə, hökmdara yeni ruh gəlir və onun gücdən düşməkdə olan bədəni təzədən dirçəlir. Oxşar vəziyyət təbiət kultuna münasibətdə də özünü göstərir. Meşələr çarının və ya hansısa başqa təbiət kultunun əvəzedicisi sındırılıbyandırılarkən, inama görə, təbiətin qocalığına son qoyulur və ilahi ruh təbiətdəki növbəti cavanlaşma mərhələsinə rəvac verir. Bu sözləri təbii ki, bizim "Qodu-qodu", "Çömçəxatun", "Çəmçələ qız" oyunlarının da semantikasına aid etmək olar. Qodu, Çömçəxatun, Çəmçələ qız fıqurları ona görə sındırılmalıdır ki, təbiətin azar-bezarı çəkilib getsin və təbiət lazım olanda günəşli gün, lazım olanda yağışlı gün əmələ gətirmək gücünü il boyu göstərə bilsin. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, əşyanın sındırılması ilə fövqəltəbii qüvvələrə təsir göstərmək inamı bu gün məişətimizdə yaşamaqda davam edir. Toy günü təzə gəlinin ayaqları altında qab-qacaq sındırırıq. Yaxud adi günlərdə təsadüfən qab əlimizdən düşüb sınanda: "Zərər yoxdu, qada-balanı apardı", - deyib ata-anamız bizə təskinlik verir. Ata-anamız inanır ki, sınan qab hami ruhlara, tutalım, ev əyəsinə verilən qurban kimidir. Qurban ev əyəsinin bizə rəğbət və məhəbbətini artırır, sınan qabla qada-bəlamız gedir, evimizə bərəkət gəlir. Qab-qacaq və ev əyəsi, Qodu və günəş (yağış) ilahəsi, yalançı pəhləvan və kəndirbaz kimi ikiləşmələrin hökmdar və təlxək ikiləşməsi ilə eyni mifoloji qaynaqdan qidalandığı şübhəsizdir. Qaynaq eyni olduğundan hökmdar və təlxək ikiləşməsınin incəliklərini açmaqda sadaladığımız digər ikiləşmə nümunələri yardımçı rol oynayır. Dar mənada təlxək saray xidmətçilərindən birinin adıdır. Bu xidmətçinin üzdə görünən əsas işi hökmdarı əyləndirməkdən, qanının qara vaxtlarında hökmdarın eynini açmaqdan ibarətdir. Sarayda xüsusi yerı olan təlxəklər xalq arasında da məşhur olublar. Məsələn, Lotu Qulunun adı Qarabağda bu gün də dillər əzbəridir. Lotu Qulu Qarabağ xanlığının əsasını qoyan Pənahəli xanın təlxəyi olub. Əvvəllər meşədən odun yığıb satmaqla məşğul olan Qulunun hansı cəhəti Pənahəli xanın diqqətini cəlb edib ki, xan onu özünə təlxək götürüb? Təkcə baməzə olmasımı? Atmacalar deyib. əhvalatlar danışıb adamları güldürməsimi? Əlbəttə, yox. Pənahəli xana gərək olan Qulunun adamları yamsılamaq qabiliyyəti idi. Bəli, adamları yamsılamaq ustası olan Lotu Qulu Pənahəli xanı da təqlid etməli və yeri gələndə onun məzəli əvəzedicisi - dublyoru olmalı idi. Bunu Lotu Qulu haqqındakı rəvayətlər də sübut edir. Həmin rəvayətlərin biri belədir: "Lotu Qulu xanın bütün danışıq və hərəkətlərini elə təqlid edirdi ki, görən PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 11 deyərdi, bəs elə Pənah xanın özüdür ki, var. Bir saray adamı Quluya yaxınlaşıb Ərdəbildən gəlmiş varlı bir tacirin Pənah xana qiymətli hədiyyələr bağışlamaq istədiyini söyləyir. Tərs kimi xan da o gün şəhərdə olmur. O adam Qulunu dilə tutub yola gətirməyə çalışır ki, hədiyyələr əldən çıxmasın deyə Qulu bir neçə saatlığa xanı əvəz etsin. . . Qulu xanın rolunu məharətlə oynayıb Pənah xan olmasına ərdəbilli taciri tam inandırır. Tacir gətirdiyi qiymətli Xorasan kürkünü gümüş toqqa və xəncərlə birlikdə ona bağışlayır. . . Xan şəhərə qayıdandan sonra Qulu əhvalatı ona olduğu kimi söyləyib. . . üzr istəyir. Pənah xan. . . əhvalını dəyişmədən: - O axmaq ki, təlxəklə xana fərq qoya bilməyib, onun malı da, pulu da halaldır, - deyir" (17, ). Bu rəvayət bizə iki cəhətdən maraqlı görsənir: bir yandan təlxəyin yüksək təqlidetmə qabiliyyətindən xəbər verir, o biri yandan aydın olur ki, təlxək hökmdarı nə qədər böyük ustalıqla yamsılasa da, ağlı üstündə olan hər bir kəs onu (təlxəyi) asanca tanımalıdır. Çünki təlxək, bildiyimiz kimi, hökmdarın gülməli "nüxsə"sidir. Ciddi ilə qeyri-ciddini, vahiməli ilə məzəlini bir-birindən ayırmaq isə elə bir hünər tələb etmir. Məzə çıxarıb hökmdarı əyləndirmək təlxəyin üzdə görünən əsas vəzifəsidirsə, bu komik fıqurun alt qatdakı funksiyası hökmdar cildinə girib bədxah ruhların diqqətini özünə cəlb etmək və hökmdara gələcək bəlanı bu yolla sovuşdurmaqdır. Amma unutmaq olmaz ki, həm birinci, həm də ikinci funksiyanı birbaşa "təlxək" adlanmayan hər hansı başqa saray adamı da yerinə yetirə bilər. Başqa sözlə, təlxək sözünü dar mənada işlətdiyimiz kimi, geniş mənada da işlədə bilərik. Geniş mənada təlxək sözünü məşhur hökmdarların ətrafındakı baməzə adamların hər hansı birinə aid etsək, səhvə yol vermərik. Məşhur hökmdarlarm baməzə adamlarla sərgüzəştlərinə həsr olunmuş rəvayətlər məhz həmin qənaətə gəlməyə əsas verir. Belə rəvayətlərin bir qismi Çingiz xan barədədir. Çingiz xan rəvayətlərdə qeyri-adi mənşəli bir qəhrəman kimi təqdim edilir. İlahi qüdrətlə əlaqələndirilən Çingiz xanın taxtda oturmasından və hökmdarlıq fəaliyyətinə başlamasından danışılarkən mətndə komik fiqur görünməyə başlayır. Bir rəvayətdə deyilir: ögey qardaşlarının əlindən qaçıb Kurlen çayının sahilində gizlənən Çingizi taxtda oturtmaq üçün onun dalınca on iki adam gedir. Onlardan biri Maykı adlı axsaq bir kişidir. Maykı deyir ki, axsaq olduğuma görə mən gərək Çingizlə birlikdə arabada oturam, arabanı aparan on bir adama yol görsədəm. Gəlib mənzil başına çatırlar. Ortalığa bir məsələ çıxır: Çingizin dalınca xan iqamətgahına birinci kim girməАзярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 12 lidir? Maykı Çingiz xana üz tutub soruşur ki, arabanı çəkib aparan öküzlər qapıdan birinci keçməlidir, yoxsa onlara başçılıq eləyən ağa? Çingiz xan gülümsünüb: "Əlbəttə, ağa", - cavabını verir. Bundan sonra Maykı Çingiz xanın yanında birinci adam olur (18, ). Rəvayətdə axsaq Maykı heç də birbaşa şəkildə "təlxək" adlandırılmır. Amma o, məhz təlxək funksiyasını daşıyır. Əvvəla, təlxəklər kimi Maykının da zahiri görkəmində eybəcərlik, çirkinlik əlaməti (topallıq) var və o, bu əlamətdən ətrafındakıları güldürmək vasitəsi kimi istifadə edir. Digər tərəfdən, Maykı da təlxəklər kimi iti ağlı, hazırcavablığı ilə diqqəti cəlb edir və hökmdarın ən yaxın adamlarından birinə çevrilir. Baməzə adamın sarayda xüsusi yer tutmasını xaqanın deyib-gülüb əylənmək şakəri ilə məhdudlaşdırsaq, əlbəttə, məsələnin məğzinə gedib çıxa bilmərik. Məsələnin məğzi gülüşün ilahi gücünə inanmaq, gülüşü dirilik və həyat simvolu kimi qəbul etməkdədir. Gülüş bir kult səviyyəsinə qaldırılmasaydı, onda türkün övliya saydığı Dədə Qorqud kimi kişilərdə baməzə adamlara məxsus hərəkətlərə qətiyyən rast gəlməzdik. Bəli, "Dədə Qorqud" eposunda (xüsusən eposun Dəli Qarcar süjetində), eləcə də bir çox rəvayətlərdə Dədə Qorqudun hərəkətləri bir trikster hərəkətinə bənzəyir. Dədə Qorqud Əzrayıldan və Dəli Qarcardan məhz bir kələkbaz kimi yaxa qurtarır. Orası da diqqətdən kənarda qalmamalıdır ki, Dədə Qorqud hökmdarın ən yaxın adamıdır, Rəşidəddin və Əbülqazi "Oğuznamə"lərinə görə, İnal xanın sayılıb-seçilən bir vəziridir (2, ; 19, 77). Maykı Çingiz xana gərək olduğu kimi, müdrik və baməzə vəzir də İnal xana (yaxud başqa hökmdara) lazımdır. Çünki Çingiz xan kimi İnal xan da müdrik və baməzə vəzirdə özünün başqa libasda ifadəsini görür. Belə münasibət Hüseyn Bayqara ilə Əlişir Nəvai arasında da müşahidə olunur. Əlişir Nəvai Hüseyn Bayqaranın vəziridir. Vəzirlikdən əvvəl mütəfəkkir bir şair kimi tanınan Nəvai haqqındakı rəvayətlərin bir çoxu didaktik məzmundadır. Didaktikanı bəzi rəvayətlərin başlığından da görmək olar: "Azad olmayan şahdan azad dilənçi yaxşıdır", "Həddini aşsan, qəbiristanlığa get", "Ayağını yorğanına görə uzat", "Yaxşıdan bağ qalar", "Təndir tikə bilməyən ev tikə bilərmi?", "Birini kəssə, onunu ək". Rəvayətlərdəki didaktika, təbii ki, Nəvai ilə, onun kəlamları və aqilanə hərəkətləri ilə bağlıdır. Ağıllı adamlarla oturub-duran Nəvainin axmaq və boşboğaz adamlardan xoşu gəlmir, belə adamlara rast gələndə: "Sizinlə bir yerdə olmaqdansa, yüz il zindanda oturmaq yaxşıdır , - deyir (20, 34). Ə. Firdovsinin qanmaz bir adamla zindan yoldaşı olub dad-fəğan eləməsini PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 13 yada salan bu cür nəsihətamiz əhvalatlar Nəvai obrazının yalnız bir tərəfini işıqlandırır. Obrazın başqa bir tərəfisə məhz gülməli əhvalatlar əsasında üzə çıxır. Nəvai Hüseyn Bavqaraya köməyini ağıllı məsləhətlərlə ifadə etdiyi kimi, baməzə hərəkətlərlə də ifadə edir. Beş yüz qoyunu camaata nisyə paylayan Əlişir: "Qoyunların pulunu sizdən padşah ölən gün alacam", - deyir. Bu baməzə hərəkət hökmdarın ömrünü uzatmaq məqsədinə yönəlir - nisyə qoyun alanlar gecə-gündüz dua edirlər ki, padşah ölməsin və onlar pulu ödəməsinlər (20, ). Dədə Qorqud, Maykı, Əlişir Nəvai kimi epos və rəvayət qəhrəmanlarının timsalında komik müdrikliyin güc-qüdrət əlaməti kimi özünü göstərməsi faktı ilə qarşılaşırıq. Yalnız epos və rəvayətlərdə yox, ümumiyyətlə, folklorda insan gücü daha çox iki şəkildə öz əksini tapır - qəhrəman başqasına ya qılıncla, ya da sözlə üstün gəlir. Nağıllarda baş qəhrəman qılınc-qalxan sınağına çəkildiyi kimi, söz sınağına da çəkilir və öz istəyinə çətin suallara doğru cavab verməklə çatır. Bu fıkir, təbii ki, hökmdar obrazına da aiddir. Hökmdar həm qılınc, həm də kəsərli sözü ilə güclüdür. Xalq müsbət planda təsvir etdiyi şahzadələri nağıllarda gedər-gəlməz imtahanından keçirdiyi kimi, müdriklik imtahanından da keçirir. Bizə belə gəlir ki, hazırcavab təlxək məhz müdrik hökmdarın parodiyasıdır. Maykı məhz Çingiz xan kimi iti ağıl nümayiş etdirir. Fərq ondadır ki, Çingiz xanın iti ağlı bizə ciddi planda təqdim edilir, Maykının iti ağlı komik planda. Əlbəttə, Dədə Qorqud və Əlişir Nəvaini sözün hərfi mənasında təlxək adlandırmağın özü gülünc olardı. Amma orası da danıl- mazdır ki, Dədə Qorqud və Əlişir Nəvai ilə bağlı mətnlərin bir qismində sözün geniş mənasında hökmdar və təlxək motivinin səciyyəvi elementlərini görürük. Hökmdar və təlxək motivinin araşdırılması baxımından Teymurləng - Molla Nəsrəddin sərgüzəştlərindən bəhs edən lətifələr, heç şübhəsiz, daha zəngin material verir. Təsadüfı deyil ki, C. Məmmədquluzadə lətifələrdəki Molla Nəsrəddin obrazını "əfsanəvi təixək" adlandırır (21, ). Bu təlxəklik, hər şeydən qabaq, zahiri görkəmdən başlanır. Təlxəklərin çirkin və çirkin olduğu qədər də məzəli sir-sifəti Molla Nəsrəddində də var. Şikara çıxan Teymurləng yolda Molla Nəsrəddin kimi çirkin adamla rastlaşmağından peşman olsa da, şikarı uğurlu keçir (22, ). Çünki gülüş kultunun daşıyıcısı olan bir adamdan hökmdara yalnız xeyir gələ bilər, zərər yox. Təlxəklər kimi, Molla Nəsrəddinin də dediyi söz qəribəliyi ilə seçilir. Molla başqalarından tam fərqli şəkildə danışmasını Teymurləngə belə izah edir: "Qibleyi-aləm sağ olsun! Sən özün bilirsən ki, mən həmişə Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 14 elə söz deyirəm, qəribə olsun, təzə olsun, heç kəsin eşitmədiyi, bilmədiyi, danışmadığı söz olsun. Sənin zülümkarlığın hamının bildiyi, danışdığı köhnə şeydir. Burada nə qəribəlik var ki, mən danışam?" (22, ). Məhz "qəribə" danışmağı, gözlənilməz cavab verməyi ilə Molla Nəsrəddin özünü Teymurləngə dərin ağıl sahibi kimi sevdirə bilir. Molla Nəsrəddinin hökmdar yanındakı başqa ağıllı adamlardan fərqi ondadır ki, onun ağlı məzəli bir biçimdə ortaya çıxır. Teymurləngin Molla Nəsrəddindən də umduğu elə budur - ağıllı zarafat. Molla Nəsrəddin ilk növbədə Teymurlənglə zarafatlaşır, onu yamsılayır və müvəqqəti olaraq onu əvəz edir. Kərkük türkmanlarından yazıya alınmış bir lətifədə Molla Nəsrəddinin keçib Teymurləngin yerində oturmasından danışılması bu baxımdan səciyyəvi nümunədir (14, ). Buna bənzər lətifələr Azərbaycandan toplanmış mətnlər içində də var. Məsələn, bir lətifədə danışılır ki, Molla Nəsrəddin: "Əgər Allah deyilsənsə, niyə göydən yerə enmirsən?" - deyib Teymurləngi camaatla bir sırada oturmağa vadar edir (22, ). Nümunələr arasında əsas oxşarlıq təlxəyin sözü ilə hökmdarın taxtdan düşməsindədir. Bu isə təlxəyin hökmdarı müvəqqəti əvəz etməsinə bir işarədir. Molla Nəsrəddin lətifələrində Teymurləngi yamsılamağın tipik bir forması ayrı-ayrı saray adamlarının cildinə girməkdir. Molla Teymurləngin ayrı-ayrı hərəkətlərini zarafat hədəfınə çevirdiyi kimi, müxtəlif vəzifə və sənət sahiblərinin də roluna girməyi, onları təqlid etməklə gülüş effekti yaratmağı bacarır. Orta əsrlər Azərbaycan mədəniyyətindən, bu mədəniyyət sistemində möhkəm yeri olan Molla Nəsrəddin obrazından danışan N. Mehdiyevin sözləri ilə desək, "orta əsrin məzəli adamı ən gözlənilməz halda başqasının davranışı ilə hərəkət edən, başqalaşmalarda müxtəlif görünüşə düşən və öz obrazını bununla yaradan artist naturası idi" (23, 89). Molla Nəsrəddinin yamsıladığı vəzifə adamları bilavasitə sarayla bağlı adamlardır - məsələn, vergi məmurudur, hakimdir, münəccimdir, şairdir. Vergi işlərinə baxan Molla öz vəzifəsini peşəkarcasına yerinə yetirmək əvəzinə, yazı-pozunu çörək üzərində aparmaq barədə düşünür. Çünki işin öhdəsindən gələ bilməyən vergi məmuruna Teymurləngin qəzəblənib kağız yedirtdiyi Mollaya yaxşı məlumdur (22, ). Hakim Molla hökm çıxarıb gündüz oğurluq edəni həbsə aldırdığı halda, gecə oğurluq edəni azadlığa buraxır. Mollanın məntiqinə görə, gecə oğurluğunda elə bir qəbahət yoxdur (22, ). Molla sarayda Teymurləngə münəccimlik etməyə razıdır, amma bir şərtlə: həmin vəzifəni arvadıyla birlikdə icra etsin. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 15 Ona görə ki, arvad həmişə Molla dediyinin tərsini deyir. Molla: "Yağış yağacaq", - deyəndə arvad: "Yağmayacaq", - deyir. Nəticədə ya arvadın sözü düz çıxır, ya Mollanın (22, ). Mollanın şairliyi də münəccimliyi kimi başdan-ayağa məsxərədir. Teymurləngin farsca şeir demək tələbinə Molla belə cavab verir: Rəftəm bə cayi dağ-dərə, Gördüm doqquz qurd amadənd. Birin tutdum, üçün vurdum, Qalanı meşd mirəvənd (22, ). Fərasətsiz vergi məmuru, səriştəsiz hakim, naşı münəccim və istedadsız şair donuna girəndə də Molla Nəsrəddin bacarıqlı bir təlxək səviyyəsində özünü göstərir. Bacarıq ondan ibarətdir ki, Molla ayrı-ayrı sənət və vəzifə sahiblərinin hər birinə aid komik mənzərə yarada bilir. Əslində qabiliyyətsiz saray adamlarını yamsılayanda Molla Nəsrəddin, dolayı da olsa, Teymurləngin özünü yamsılayır. Yəni saray adamlarından söhbət açılan məqamlarda zarafat hədəfı yenə Teymurləngin özü olur. Molla Nəsrəddin Teymurlənglə zarafatlaşdığı kimi, Teymurləng də hərdən Molla Nəsrəddinlə zarafatlaşır. Qarşılıqlı zarafat isə düşmənçiliyin yox, ərkyana münasibətin sayəsində baş tutur. Molla Nəsrəddin Teymurləngi məhz ərkyana münasibət çərçivəsində tənqid edir, tutalım, onun zülmkarlığını, allahlıq iddiasına düşməsini, özündən zəif adamları ətrafına yığmasını ərkyana gülüş hədəfinə çevirir. Deməli, Molla Nəsrəddin parodiyası yalançı pəhləvan parodiyasından tənqidi mahivyət daşımasına görə fərqlənir. Bu isə tamamilə təbiidir. Çünki komik folklor nümunələrində, xüsusən də lətifələrdə arxaik parodiya müasir parodiya ilə qaynayıbqarışır. Hətta bir qisim lətifələrdə (məsələn, dərvişlik ideologiyasından qidalanan bəktaşi lətifələrində) müasir parodiyaya xas tənqidetmə xüsusiyyəti daha qabarıq nəzərə çarpır. Yeri gəlmişkən deyək ki, təlxəyin hökmdara ərkyana münasibəti və bu münasibət çərçivəsində hökmdarın nöqsanlarını tənqid hədəfınə çevirməsi folklordan yazılı ədəbiyata da keçib və görkəmli sənətkarlar bu üsuldan məharətlə istifadə ediblər. Özü barədə yalnız xoş sözlər, təmtəraqlı təriflər eşitməyə vərdişkar olan, sözü üzə demək üstündə doğmaca balasını gözünə göstərmək istəməyən Kral Liri məzəmmət edəcək bircə adam var - o da təlxəkdir: "İndi sən rəqəmsiz sıfır kimisən. Mən mənliyimlə Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 16 səndən yaxşıyam. Mən təlxəyəm, sən heç nə" (24, ). Təlxəyin dili ilə hökmdarı tənqid etmək üsuluna "Vaqif əsərində S. Vurğun da üz tutur (25, ). H. Cavidsə "Topal Teymur" əsərində təlxək obrazını yalnız gülüş yox, həm də qorxu, vahimə yaratmaq vasitəsinə çevirir. Yıldırım Bayazidin göstərişi ilə Topal Teymuru yamsılamalı olan Cücə adlı təlxək Yıldırım Bayazid və onun yaxın adamlarında qorxu hissini məhz Əmir Teymurun dilindən söylədiyi sözlərlə yaradır: "Mənə xaqanlar xaqanı, Turağay oğlu Teymur derlər. . . Mənəm yaralı aslan, mənəm Topal Qaplan" (26, ). Hər üç sənətkar folklordan gələn obraza yeni cizgilər əlavə edir, onu əsərdəki konkret hadisə və qəhrəmanlara uyğunlaşdırır. V. Şekspirin təlxəyi fılosofu xatırladır, S. Vurğunun təlxəyi kəskin atmacaları, sərrast eyhamları ilə yadda qalır, H. Cavidin Cücəsi məzəli atmacalarla kifayətlənməyib baş qəhrəmanın obrazını yaradan mahir aktyor kimi çıxış edir. Bu misalları çəkməkdə əsas məqsədimiz təlxəyin hökmdara tənqidi münasibətinin dərəcəsini götür-qoy etməkdir. Yazılı ədəbiyyat nümunələri də göstərir ki, təlxəyin hökmdara tənqidi münasibəti hökmdarla toqquşma səviyyəsinə qalxmır. Nə qədər kəskin atmaca və sataşmalara məruz qalsa da, hökmdar təlxəyin tənqidi sözünü məhz oyunbazın, hoqqabazın sözü kimi qəbul edir və təlxəyin dediyinə baş qoşub dərinə getməyə lüzum görmür. Topal Teymur roluna girib bir vahimə əmələ gətirən Cücəni Yıldırım Bayazid: "Haydı, yetişər, dəf ol! Sən bu axşam zəhərli bir tikən, sərsəm eşşək arısı, quduz bir köpəksən!" - deyib məclisdən qovmaqla kifayətlənir, təlxəyi asıb-kəsmək Yıldırım Bayazidin ağlına da gəlmir (26, ). K. Əliyev "Topal Teymur" əsərində hökmdar - təlxək münasibəti haqqında yazır: "Xalq dramlarında. . . məsxərə oyunları vasitəsilə hökmdarların özünü də məsxərəyə qoyurlar. . . "Topal Teymur" pyesindəki Cücənin Teymura və Bəyazidə işarə ilə dediyi: "o, dəlidir, sən də abdal", sözləri də məhz belə səciyyə daşıyır" (27, 31). Təlxək Topal Teymuru və Sultan Bayazidi tənqid edir, amma bu tənqiddə düşmənçilik məzmunu yoxdur. Təlxəklə hökmdar arasında düşmənçilik nöqtələri tapmağa və həmin nöqtələri əks etdirməyə az-çox "Vaqif əsərində imkan var idi. Çünki bu əsərdə sinfı mübarizə xətti ön plandadır. Həmin xəttə əsasən təlxəyi qaçaqlarla əlbir olub İbrahim xana qarşı gizli iş aparan aşağı təbəqə nümayəndəsi kimi təsvir etmək mümkün idi. Amma müəllif bu "imkan"dan istifadə etmir və təlxək obrazının xalq ədəbiyyatından gələn mahiyyətinə üstünlük verir. Beləliklə, aydın olur ki, hökmdar - təlxək toqquşması bədii ədəbiyat üçün səciyəvi mövzu deyil. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 17 Hökmdar - təlxək konfliktinə yazılı ədəbiyyatda nümunə tapmaq çətindirsə, folklorda nümunə tapmaq ondan da çətindir (konflikti ağa və nökər tərəfləri arasında daha çox izləmək olar ki, bu, ayrıca bir mövzudur). Folklorda hökmdar və təlxək qarşılaşması bir-birini söz imtahanına çəkməkdən o yana getmir. İkibaşlı, əllaməçi söz üzərində qurulan komik sual-cavab hökmdar - təlxək münasibətinin səciyyəvi göstəricisi kimi qarşımıza tez-tez çıxır. Hökmdar çətin bir sual verməklə, təlxək də sualın cavabını özünəməxsus şəkildə tapmaqla ağıl (güc) nümayiş etdirmiş olur: "Teymurləng bir gün Mollaya deyir: - Molla, de görüm o nədi ki, bu dünyada nə yetişib, nə yetişir, nə də yetişəcək? Molla deyir: - Bizi işə götürəndə sənin bizə təyin elədiyin maaş" (22, ). Bu dialoqda hökmdarla təlxək arasında "deyişmə" dolaşıq sual və atmacalı cavab üzərində qurulub. Təlxəyin cavabında tənqid var, amma münaqişə əlaməti yoxdur. Hökmdarın köntöy sualına təlxək bəzən sözlə yanaşı, həm də köntöy hərəkətlə cavab verir. "Üzr bedtər əz günah nə deməkdir?" Teymurləngin bu sualına cavab vermək məqsədilə Molla hökmdarın böyründən möhkəm bir çimdik götürür. Hirslənib bu "nanəcib" hərəkətin səbəbini soruşan Teymurləngə Molla belə deyir: "Üzr istəyirəm, qibleyi-aləm, elə bildim evimizdəyəm, sən də bizim arvadsan" (22, ). Buna oxşar epizodlara Hüseyn Bayqara - Əlişir Nəvai sərgüzəştlərində də rast gəlirik. Hüseyn Bayqara gödək yorğanı başına çəkib uzanır, ayaqları dizdən aşağı açıqda qalır. Verilən çətin tapşırıq bundan ibarətdir: elə edilsin ki, yorğan sökülüb-düzəldilməmək şərtilə sultanın ayaqlarını örtsün. Əlişir Nəvai sultana yaxınlaşıb onun yorğandan qıraqda qalan ayağına bir təpik vurur. Sultan ağrıdan dərhal ayağını yorğanın altına çəkir (20, ). Əlişir Nəvaiyə üstün gəlsin deyə Hüseyn Bayqara özü də bəzən hoqqabazlığa əl atmalı olur. Ova çıxmaq ərəfəsində sultan gedib Əlişirin atının alt dodağını kəsir. Bundan xəbər tutan kimi Əlişir də sultanın atının quyruğunu kəsir. Atının quyruğunun kəsilməyindən xəbərsiz olan sultan vəzirdən soruşur: - "Əlişir, atın bayaqdan nəyə gülür?" Əlişir deyir: "Sultanım, atım atının quyruğuna baxıb gülür" (20, ). Hüseyn Bayqara – Əlişir Nəvai sərgüzəştləri Teymurləng – “Molla Nəsrəddin lətifələri ilə yaxından səsləşdiyi kimi, Şah Abbas – Kəlniyyət rəvayətləri ilə də yaxından səsləşir. Elə əhvalatlar var ki, özbək və AzərАзярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 18 baycan variantları arasında fərq hiss olunmayacaq dərəcədədir. Kəlniyyət vəzir deyil, Şah Abbasın folklorda tez-tez adı çəkilən vəziri Allahverdi xandır. O, həmin Allahverdi xandır ki, Şah Abbas tez-tez təğyir-libas olub onunla vilayəti gəzməyə çıxır. Allahverdi xan da bir çox başqa vəzirlər kimi, ağıllı bir vəzirdir. O, pinəçilikdən vəzirlik mərtəbəsinə ağıl və dərrakəsinə görə yüksəlib. Vəzir Allahverdi xanla Şah Abbas arasında, əgər belə demək mümkünsə, aqillik, müdriklik oyunu oynanılır. Məsələn, vəzir Allahverdi xan Şah Abbasın qızının kasıb bir oğlana qismət olacağını bildirir. Şah Abbas oğlanı öldürtmək istəsə də, bir nəticə hasil olmur və vəzirin dediyi düz çıxır (15, ). Bu tipli süjetlərdə padşahla vəzir arasındakı didaktika oyunu, əsasən, ciddi planda təqdim edilir, vəzir Allahverdi xanm hərəkətləri heç də hoqqabazlıq üzərində qurulmur. Şah Abbasın hoqqabaza, hoqqabazlıq oyununa ehtiyacını məhz Kəlniyyət ödəyir. Şah Abbas əllaməçi suallarını vəzir Allahverdi xana yox, Kəlniyyətə verir. Vəzir Allahverdi xan dünyanın hər hikmətindən baş çıxarsa da, əllaməçilikdən o qədər də baş çıxara bilmir. Bicəngə və cüvəllağı adam onu çox asanca aldada bilir. Məsələn, bir lətifədə vəzir Allahverdi xanın kələkbaz qoca əlində aciz qaldığının şahidi oluruq. Şah Abbasla himcimləşən qoca, vəzir Allahverdi xanı "qaz kimi yolur – axmaq yerinə qoyub onun xeyli pulunu alır (15, ). Yaxud "Bostançı və Şah Abbas" nağılında yenə Şah Abbas kələkbazla asanca dil tapsa da, vəzir Allahverdi xan kələkbazın hiylə torundan yaxa qurtara bilmir. Dolaşıq sual verib bostançını çaşdırmaq istəyən vəzir özü gülünc vəziyyətə düşür: "Allahverdi vəzir dedi: - Allah hardadır? Bostançı dedi: - Atdan düş, minim deyim. Eşşək üstündə Allahın yerini demək biədəblikdi". Vəzir atdan düşür, bostançı onun atını minib aradan çıxır. Bu səhnəyə tamaşa edən Şah Abbas o qədər gülür ki, az qalır qarnı yırtılsın (28, ). Vəzir Allahverdi xan düzgün oyun qaydalarını bilir, amma tərsəməzhəb oyunda onun şəltəsi işləmir. Tərsəməzhəb oyunun ustası Kəlniyyətdir. Şah Abbas belə oyun oynamaq həvəsinə düşəndə gözünün qurdunu daha çox Kəlniyyətlə öldürür. Vəzir Allahverdi xanla Kəlniyyət birlikdə Əlişir Nəvainin Hüseyn Bayqara yanındakı rolunu ovnayırlar. Hüseyn Bayqara yanında Əlişir Nəvai həm ciddi bir məsləhətçi, həm də bir oyunbazdır. Əlişir Nəvainin didaktik fıkirlərinə oxşar kəlamları vəzir PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 19 Allahverdi xanın dilindən eşidirik, Əlişir Nəvainin baməzə hərəkətlərinə isə Kəlniyyətin sərgüzəştlərində rast gəlirik. Əlbəttə, istisna hallar, yəni vəzir Allahverdi xanın az-çox baməzə hərəkətlərinin təsvir edildiyi məqamlar da mümkündür. Belə məqamlardan birinə "Şah Abbasla pinəçi Allahverdi" nağılında rast gəlirik (15, ). Amma belə nümunələr vəzir Allahverdi xanı bir kələkbaz kimi səciyyələndirməyə əsas vermir. Kələkbazlıq Kəlniyyət üçün daha xarakterikdir. Dünyada ləzzətli yemək çoxdur. Yeməyə münasibətdə zövqlər də müxtəlifdir. Birinin ləziz yemək saydığını başqa biri ömründə dilinə vurmaya bilər. Belə olan halda: "Ən yeməli şey nədir?" sualı adamı dolaşdırmaqdan qeyri bir məqsəd və məna daşımır. Amma Şah Abbasın səfər zamanı qəfıldən verdiyi həmin dolaşıq sual Kəlniyyəti qətiyyən çaşdıra bilmir və Kəlniyyət zərrə qədər də tərəddüd etmədən: "Yumurta", - cavabını verir. Şah Abbasın yeməklə bağlı əlləm-qəlləm sualı bununla bitmir. Üç il yol gedirlər, gəzib-dolanıb səfərdən qayıdanda Şah Abbas yenə müqəddiməsiz-fılansız dillənir: "Nəynən?" Kəlniyyət də o qaydada - müqəddiməsiz-fılansız deyir: "Duznan" (15, ). Özbək variantında olan Kəlniyyət lətifələrindən biri budur. Özbək variantında Əlişir Nəvainin, Azərbaycan variantındasa Kəlniyyətin: "Yumurtanı duzlayıb yemək dünyada ən ləzzətli nemətdir", - deməsi eyni kömik süjetin müxtəlif ölkələrdə yayılmasına bir sübutdur. O komik süjet ki, hökmdarla təlxək arasındakı baməzə söz oyununu əks etdirir və bu oyunda həmişə qalib gələn təlxək olur. Lətifələrin birində Kəlniyyətin sərkərdə olmasına eyham vurulur (15, ). Amma əlimizdəki mətnlərin (təbii ki, Kəlniyyətlə bağlı mətnlərin) heç birində onun sərkərldəlik fəaliyyətindən söhbət açılmır. Bunun əvəzinə Kəlniyyəti daha çox Şah Abbasın yemək-içmək işlərinə baxan, səfərlərdə şaha qulaq yoldaşı olan bir adam kimi görürük. - Get mənə can al gətir, - Can olmasa, yarımcan al gətir, - Yarımcan olmasa, zəhrimar al gətir. Bu sözlərlə Şah Abbasın nə istədiyini Kəlniyyət göydə tutur, bazara yollanıb ət, yumurta və bir torba da süzmə qatıq alır (15, ). Lətifə Şah Abbasla Kəlniyyətin baməzə işarələrlə - "qarğa dili"ndə danışmasına növbəti bir nümunədir. Bu, öz yerində. Lətifədə bizi maraqlandıran başqa bir məsələ də var: sərkərdəliklə təlxəklik arasında komik təzad. Sərkərdəlik fıziki gücün, təlxəkliksə gülüb-güldürmək məharətinin (başqa sözlə, Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 20 gücünün) əlamətidir. Fiziki güc göstərəsi adam təlxəklik edirsə, bunun özü parodiyanın bir nümunəsinə çevrilir və qarşımızda hökmdar-təlxək mövzusunun başqa bir səhifəsi açılır. QAYNAQLAR 1. Фрейденберг О. М. Миф и литература древности. Москва: Наука, 2. Rəşidəddin F. Oğuznamə / Tərcümə edəni R. Şükürova. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 3. B. Ögəl. Türk mitolojisi, I c. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 4. Vernadski G. V. Çingiz xanın Ulu Yasasının quruluşu haqqında / Tərcümə edəni Ə. Əsgər. Bakı: Ağrıdağ, 5. Живов В. М. , Успенский Б. А. Царь и бог. Семиотические аспекты сакрализации монарха в России // Языки культуры и проблемы переводимости. Москва, Наука, 6. Фрезер Д. Д. Золотая ветвь. Москва: Изд-во Политической лит-ры, 7. Əmrahoğlu A. “Aldanmış kəvakib”də mifik dünyagörüşü // “Azərbaycan” jurnalı, , № 12, səh. 8. Seyidov M. Yaz bayramı. Bakı: Gənclik, 9. Azərbaycan folkloru antologiyası I kitab, Naxçıvan folkloru / Tərtib edənlər T. Fərzəliyev, M. Qasımlı. Bakı: Sabah, Azərbaycan dastanları: 5 cilddə, I c. , Naxçıvan folkloru / Tərtib edənlər M. H. Təhmasib, Ə. Axundov. Bakı: Lider nəşriyyatı, Xalqımızın deyimləri və duyumları / Toplayıb tərtib edəni M. Həkimov. Bakı: Maarif, Белкин А. А. Русские скоморохи. Москва: Наука, Успенский Б. А. Цар и самозванец: самозванчество в России как культурно-исторический феномен. Москва, Наука, Azərbaycan folkloru antologiyası II kitab, İraq-Türkman folkloru / Tərtib edənlər Q. Paşayev, Ə. Bəndəroğlu. Bakı: Ağrıdağ, Azərbaycan folkloru antologiyası XII kitab, Zəngəzur folkloru / Tərtib edənlər Ə. Əsgərov, M. Kazımoğlu. Bakı: Səda, Пропп В. Я. Русские аграрные праздники. Ленинград: Изд-во Ленинградского Ун-та, Məmmədov B. Qarabağın baməzə adamları, Bakı: Yazıçı, Казахский фольклор в собрании Г. Н. Потанина. Алма-Ата: Наука, Əbülqazi Bahadır xan. Şəcəreyi- tərakimə / Tərcümə edəni İ. Osmanlı. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 21 Əlişir Nəvai haqqında rəvayətlər / Tərcümə edəni F. Bayat. Bakı: Yazıçı, Mirəhmədov Ə. Azərbaycan Molla Nəsrəddini. Bakı: Yazıçı, Dava yorğan davasıymış. Molla Nəsrəddin lətifələri / Tərtib edəni B. Abdulla. Bakı: Yazıçı, Mehdiyev N. Orta əsrlər Azərbaycan estetik mədəniyyəti. Bakı: İşıq, Şekspir V. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Vurğun S. / Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri. Dramlar. Bakı: Yazıçı, H. Cavid. Əsərləri. 4 cilddə, II c. Bakı: Yazıçı, Əliyev K. H. Cavid və xalq dramı // H. Cavidin şəxsiyyəti və poetikası. Bakı: Yazıçı, Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, V c. , / Tərtib edəni Ə. Axundov. Bakı: Azərbaycan EA nəşriyyatı, XÜLASƏ Məqalədə “hökmdar və təlxək” kontekstində obrazın ikiləşməsinin semantikası nəzərdən keçirilmiş, ayrı-ayrı xalqlarda və müxtəlif folklor mətnlərində bu ikiləşmənin funksional özəllikləri təhlil obyektinə çevrilmişdir. Açar sözlər: hökmdar, təlxək, Xan bəzəmə, Çəmçələ qız, Cücə, Kəlniyyət. РЕЗЮМЕ В статье рассмотрены семантика образа – двойника в контексте «правитель-шутник». Ключевые слова: правитель, шут, Хан беземе, Чемчеле кыз, Джуджа (Цыпленок), Келнийят. SUMMARY In the article the history of images duplex in the context of “king and clown”, religions-philosophy and literary semantics are seen obviously and this duplex`s functional features in various natiens and folklore text were analysed. Key words: king, clown, Khan bezeme, Chemchele Kyz, Cuce (Chicken), Kelniyyet. Rəyçi: professor İsrafil Abbaslı. Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 22 Füzuli BAYAT SOCİAL BANDİTS NƏZƏRİYYƏSİ BAXIMINDAN QAÇAQÇILIQ HƏRƏKATI və “QAÇAQ DASTANLARI” Açar sözlər: Qaçaqçılıq, kəndli hərəkatı, soylu qaçaq, social bandits, qaçaq folkloru. Rəyçi: Seyfəddin Rzasoy. Giriş Social bandits nəzəriyyəsi baxımından qaçaq dastanlarının araşdırılması sovet dövründə ideoloji baxış açısının tam tərsidir və folklorun ideoloji anlaşılmasının qarçısını alır. Türkiyədə social bandits əşkiya adı ilə bilinir. Bu mövzunun tədqiqatçısı K. Barkey əşkıyalara belə tərif verir: əşkıyalar əski partimonyal üsullarla, yəni dövlətlə eyniləşmə və mükafatlandırma metodları ilə zərərsizləşdirilən silahlı qruplardı. 1 Ümumiyyətlə social bandits nəzəriyyəsinin yaradıcısı olan E. Hobsbawm qaçağı simvol kimi, ideyaların təcəssümü kimi öyrənir. Ona görə kraldan və ya onun pis yönəticilərindən qaçıb dağlara, meşələrə sığınan və sosial ədaləti varlıdan alıb kasıba vermək, əzilənin yanında olmaq şəklində anlayan bu insanlar zamanla xalq arasında yenilməz qəhrəmanlara çevrilmişlər. 2 Eric Hobsbawmun “social bandits” nəzəriyyəsi bütün dünyada geniş yayılmasına baxmayaraq onu tənqid edənlər də vardı. Bu nəzəriyyəni qəbul etməyən tarixçi və antropoloqlardan John S. Koliopoulos və Paul Sant Cassia əşkiya termininin Osmanlı hakimiyyət orqanları tərəfindən mərkəzi dövləti müdafiə etmək üçün narazı və ya üsyankar kəndlilərə verdikləri ad olduğunu qeyd edirlər. Əslində Osmanlı dövlətində yoxsul türk kəndlilərinə əziyyət edən, qadınları qaçıran, uşaqları oğurlayan rum, erməni əsilli quldur dəstələri ilə bərabər yerli paşaların zülmünə qarşı dirənən, yoxsulları qoruyan qanun qaçaqları da vardı. Social bandits bu axırıncıları nəzərdə tutur. E. Hobsbawm toplu xalq hərəkatından daha çox fərdi xalq hərəkatlarını öz araşdırmasının mərkəzinə gətirməklə əşkiyaları dörd qrupa ayırır: 1 Barkey K. , Eşkıyalar ve devlet. Osmanlı tarzı devlet merkizileşmesi, İstanbul, , s. 18 2 Bax. Hobsbawm E. , Bandits, New York, ; Hobsbawm E. J. , Sosyal isyancılar, (Tercüme eden N. Doğru), İstanbul, PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 23 1. “İctimai əşkiya” ( və ya soylu qaçaq), 2. “Primitiv müqavimətçilər və ya partizanlar”, 3. “İntiqmçılar” və 4. “Quldurlar”3 Hobsbawma görə social banditsin ki, bu onun bölgüsündə birinci qrupa daxildir, başqa əşkiyalardan fərqi xalq tərəfindən onların adi günahkar kimi görünməmələri və xalq tərəfindən qəhrəman, intiqam alıcı, ədalət döyüşçüsü kimi vəsfləndirilmələridir. Qaçaqçılıq Hərəkatının Sosial Strukturu Qaçaqçılıq hərəkatı Azərbaycan tarixində sosial-ideoloji baxımdan qismən araşdırılsa da, bu hərəkatın tarixi-fəlsəfi təməli, ictimai rolu, folklor özəlliyi və ən əsası da sözlü tarix baxımından önəmi tədqiq edilməmişdir. Dünyanın bir çox ölkəsində bənzər hərəkatların təməl çıxış nöqtəsi xalqın soylu və ya alicənab qaçaq kimi gördüyü qürurlu, ədalətli, sosial haqsızlığa baş qaldıran insanların “dastanıdır”. Sözlü tarix baxımından bu hərəkatın cəmiyyətin irəliyə doğru inkişafında rolu, sosial islahatların keçirilməsində katalizatorluğu, ədalət, haqq, hüquq kimi qavramların güncəlləşməsində rolu danılmazdır. Qaşaqçılıq hərəkatı həm tarixçiləri, həm sosioloqları, həm psixoloqları, həm də xalq ədəbiyyatı mütəxəssislərinin araşdırma obyekti olmuşdur. Ancaq ilk dəfə olaraq onu nəzəri baxımdan Erik Hobsbawm tədqiq etmiş, bu hərəkatın liderinə primitive rebels (primitiv qiyamçılar) və ya social bandits (ictimai quldurlar) adını verməklə araşdırmaların yönünü dəyişdirmişdir. Dilimizə sosial quldur və ya sosial cinayət kimi tərcümə edilən bu termin ilk dəfə cu ildə tarixçi Erik Hobsbawm tərəfindən “Primitive rebels” (Primitiv Qiyamçı) adlı kitabında işlədilmiş, cu ildə çıxan “Bandits” (Quldurlar) kitabında isə o bu qavramı daha da genişlətmişdir. Əslində E. Hobsbawm “bandit” termini ilə bizim bildiyimiz quldur, əşkiya, yolkəsən mənalarını nəzərdə tutmamış bu söz ilə kapitalizmin ortaya çıxmasından sonra siyasi rol oynayan kəndli hərəkatının liderini nəzərdə tutmuşdur. Bundan sonrakı araşdırmalarda da söhbət qanun dışı qaçaqdan getdiyindən4 Hobsbawmun bu nəzəriyyəsi bütün dünyada geniş yayılmış3 Hobsbawm E. J. , Eşkiyalar (Çeviren, O. Akalın ve N. Hasgül), İstanbul, , s. 9 4 Bax. Blok A. , “The peasant and the brigand: Social banditry reconsidered,” Comparative studies in Society and History, 14, 4, septebr, ; O Malley P. , “Social Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 24 dır. Sosial quldur və ya Azərbaycan türkcəsində qaçaq, qanun dışı adam olub tarix boyu bir çox ölkədə baş vermiş hərəkatın lideridir və qaçaqçılıq geniş yayılmış hadisədir. Sosial quldurluğun formaları hələ də mövcuddur. Sonrakı sosioloqlar cinayətin daha müasir formalarına bu terminin tətbiq edilə bilməsini müzakirə etmişlərdir. Hobsbawmın aparıcı tezisi kənd cəmiyyətlərinin qıraqlarında yaşayan məşhurlaşmış və qəhrəmana çevrilmiş adamların müqavimət hərəkatının qanun dışı forması olmasıdır. Hobsbawm qaçaqçılığı təşkilatlanmış fəhlə hərəkatından fərqli olaraq “tarixdən qabaqkı sosial hərəkat” forması adlandırır. 5 Təbii ki, qaçaqçılıq tarixdə bilinən ən üniversal sosial hadisədir ki, heç bir ölkədən yan keçməmişdir. Qaçaqçılıq və ya “social bandits” adlanan insanların və ya hərəkatın dünyanın hər yerində - Çində, Avstraliyada, Asiyada, Avropada, Amerikada, Afrikada yayıldığı və fəlsəfəsinin, siyasi-idoloji baxışlarının bir-birinə çox yaxın olduğu anlaşılır. Digər ölkələrdə çalışan araşdırmaçılar Korsikada, Çində, Yunanıstanda, Malaziyada, İtaliyada, Ukraynada və başqa yerlərdə Hobsbawmın modelinə uyğun gələn bir çox tarixi, ədəbi materiallar tapdılar. Qaçaqlar haqqındakı çap edilən folklor materialları kənd sözlü kültürünün romantikləşdirilmiş qəhrəmanlarıdır. Bu hərəkatın çıxış nöqtəsi demək olar ki, eynidir. Yerli yönətici tərəfindən cinayətkar, qanun dışı adam elan edilən qaçaq kəndlilər tərəfindən haqqı bərpa edən, zalımdan məzlumun haqqını alan, azadlıq mücahidi qəhrəman kimi qəbul edilir. XIX yüzilin əvvəllərindən Azərbaycanın rus imperializmi tərəfindən işğalı, ikiyə parçalanış vətən, hər iki tərəfdəki istismar, nəhayətində qaçaqçılıq hərəkatının yaranmasına səbəb oldu. XIX əsrin ikinci rübüdən etibarən quzey Azərbaycanda görünməyə başlayan qaçaqçılıq hərəkatı zamanla ictimai məzmun kəsb etmiş, qaçaqlar ətrafında rəvayətlər, mahnılar yaranmış, onların bu tarixi fəaliyyətləri folklorlaşmağa başlamışdır. Azərbaycan qaçaq folklorundan çıxarılan nəticə belədir: Qaçaq və ya bandits, modern capitalism and the traditional peasantry: A critique of Hobsbawm,” Journal of peasant studies, 6, 4, july, ; Slatta R. W. , “Bandits and rural society history: A comment on Joseph,” Latin American research review, 1, ; Cassia P. S. , “Banditry, myth, and terror in Cyprus and other Mediterranean Societies. ” Comparative studies in society and history 35, no. 4, October, ; Barkey K. , Eşkıyalar ve devlet. Osmanlı tarzı devlet merkizileşmesi, İstanbul, ; Yetkin S. , Egede eşkiyalar, İstanbul, ; Uzun E. , “Osmanlı örneklemi üzerinden sosial eşkiyalığa bir bakış”, TSA, yıl, 10, sayı 3, Aralık, ; Cəfəroğlu Ə. , Azəri ədəbiyatında azadlık mübarizəsi, İstanbul, ; Qasımov, Qafqazda qaçaqlara qarşı mübarizə, B. , 5 Bax. en. wikipedia. org/wiki/Social bandits PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 25 sosial əşkiya heç bir zaman kəndlinin malına göz dikməz, yoxsulu əzməz, əzilənə zülm etməz. Bunu edənlər toplum tərəfindən qaçaq deyil, quldur adlanır və nifrət obyektinə çevrilir. Haqqında rəvayətlər, mahnılar, bayatılar, dastanlar qoşulan soylu əşkiya və ya qaçaq olanlardır. Onlar hər nə qədər yerli hakimlərə qarşı mübarizə aparsalar da siyasi gücləri bu idarəçilərə alternatif güc yaradacaq qədər deyildir. Hobsbawmun da qeyd etdiyi kimi qaçaqlar çox yerdə mövcud siyasi quruluşa qarşı olsalar da əslində bu idarəçilərin müəyyənləşdirdikləri qanunlar çərçivəsində və qısıtlı şərtlər və sərhədlər daxilində fəaliyyət göstərirdilər. 6 Cünkü istər Qaçaq Nəbinin, istər Qaçaq Kərəmin, istər Qandal Nağının, istərsə də hər hansı bir qaçağın olsun fəaliyyət dairəsi müəyyən bir bölgə ilə sınırlanmışdır. Onların mərkəzə və mərkəzi hakimiyyətə təsirləri sıfıra endirildiyindən bu qanun dışı qaşaqlar bir növü izole edilmiş sahələrdə söz sahibidirlər. Qaçaq dəstələrinin sosial strukturu yoxsullaşmış kəndlilərdən, dağlıq bölgələrdə yaşayan yoxsul heyvandarlardan, işsiz-gücsüz avara gənclərdən ibarətdir. Bunlar hökumətin gözündə quldur, cani kimi tanınan məşhur bir qaçağın ətrafında toplaşaraq dağlara, sıx meşələrə sığınırlar. Qaçaqların bəslənmə siyasəti varlılardan aldıqları mal-mülk və ya bu da olmadıqda kəndlilərin onlara verdikləri yeyəcəklər üzərində qurulmuşdur. Xalqın ideallaşdırdığı bu qəhrəmanların tarixi kimliyi ilə folklor kimliyi bir-birinə bənzəməyə bilir. Bu Qaçaq Nəbi, Qandal Nağı haqqında da keçərlidir. Alimlərin çoxu qaçaqlar haqqında populyar, ədəbi, ilk əldən və bilavasitə sadəcə folklor xarakterli sözlü kültür məlumatları tapmışlarsa da bunların heç biri taixi şəxsiyyəti olduğu kimi təqdim edə bilmir. Romantikləşdirmə, ideallaşdırma sözlü kültürün təbiətiddə var və xarakterik özəlliyidir. Qaçaqçılıq hərəkatının yaranmasında sosial-iqtisadi və sosial-mədəni amillər böyük rol oynayır. Bir çox ictimai hərəkatların artmasında görüldüyü kimi əşkiyalığın da mənşəyində iqtisadi böhranlar və xalqın yoxsullaşması durur. Bu dövrlərdə idarə edənlərin nüfuzunun zəifləməsi də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xalq sosial-iqtisadi baxımdan böhran içərisindədir. Mərkəzdən yerli idarəçilərə verilən əmrlər daha sərtdir, yerli idarəçilər bəzi hallarda çarəsiz belə qalmaqdadır. 7 Ancaq bəzən kəndli hərəkatının başlamasına yerli idarəçilərin özbaşınalığı da səbəb olur, əksinə mərkəzi höku6 Hobsbawm E. J. , Eşkıyalar, s. 7 Uzun E. , “Osmanlı örneklemi üzerinden sosial eşkiyalığa bir bakış”, TSA, yıl, 10, sayı 3, Aralık, , s. 33 Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 26 mət belə durumlarda güzəştə getməyə də hazırlaşır. Məsələn, ci ilin axırlarında Qazax qəzasında Quşçu kəndinin ağaları İsgəndərbəyovların zülmünə qarşı kəndlilər öz etirazlarını bildirdilər. Bəylərə yardıma gələn rus kazakları üsyanı qanlı bir şəkildə yatırtdılar. Kəndlilər Tiflisdə yaşayan çar naibinə şikayət etmək üçün nümayəndə göndərmək istədilər. Rus məmurları və bəylər onların Tiflisə getmələrinə mane oldular. Onların arasından Mürsəlqulu adlı bir kəndli gecə qaçaraq Tiflisə və oradan da çar naibinin yaşadığı Qaçoridəki villasına gəlib çıxa bildi. Amma o, çar naibini heç yerdə tapa bilmədi. Hətta o, çar vəkilinin sarayına belə buraxılmadı. Buna görə Mürsəlqulu bir çarə düşündü. Paltarını neftlə islatdı. Çar vəkilinin sarayına yaxın bir yerdə gözlədi. Çar vəkili sarayından çıxıb arabasına mindiyi zaman Mürsəlqulu əynindəki paltara od vurdu. Bu vəziyyəti görən camaat köməyə gələrək Mürsəlqulunun yanan paltarını söndürdülər. Bunu görən çar vəkili onu yanına çağırır və nə üçün özünü yandırdığını soruşur. Mürsəlqulu Qazax qəzasının Quşçu kəndindəki çar məmurlarının zülmündən kəndlilərin təngə gəldiklərini, ölümə razı olduqlarını söyləyir. Beləliklə, Quşçu kəndinin camaatı ağaların zülmündən qurtulmuş olur. 8 Türk dünyasında qaçaqçılıq hərəkatı ilk öncə Osmanlı dövlətində XVI yüzildə başlasa da və bunun ən böyük və ən məşhur təmsilçisi Koroğlu olsa da XVII əsrdə Karahaydar oğlu Mehmedlə davam etmiş, Osmanlı dövlətinin zəiflədiyi XIX yüzildə daha geniş vüsət almışdır. Ancaq quldurluq, yolkəsənlik, cənayətkarlığı sosial əşkiyalıqla qarışdırmamaq lazımdır. Hər ikisinin təməlində iqtisadi amillər dursa da əşkiyalıq və ya qaçaqçılıq dövlətə qarşı deyil, pis yönəticilərə qarşı çevrilmişdir. Onlar hər zaman yoxsulun, əzilənin yanındadırlar. Buna görə də xalq onları sevir, haqlarında mahnı bəstələyir, dastanlar qoşurlar. Burada zeybəklər üsyanını, Atçalı Kəl Mehmet hərəkatını, sonrakı zamanlarda İncə Mehmet üsyanını göstərmək mümkündür. Rəsmi Osmanlı sənədlərində həm birinci, həm də ikinci qrup sosial narazılara fərq qoyulmamışdır. Ona görə də bu sənədlərin heç birində qaçaqlara müsbət münasibət gösrərilməmiş, əşkiyalar “din və dövlət düşməni pozğunçular” kimi anılmışlardır. 9 8 Azərbaycan tarixi. II cild, səh. ; Qasımov. Qafqazda qaçaqlara qarşı mübarizə, səh. 18 9 Uluçay M. Ç. , Atçalı Kel Mehmed, İstanbul, , s. 63 PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 27 Azərbaycan Folklorunda “Qaçaq Dastanları” Qaçaq dastanları bilinən klassik dastan şəklindən çox-çox uzaqdır. Onlar hələ tam dolğunlaşmamış, qəhərmanlıq dastanlarının struktur-semantik özəlliyini yansıtan dastan deyildir. Həm dastan arxitektonikası, həm də dastan poetikası baxımından bunlar rəvayətlə şeirli anlatı, sözlü tarixlə dastan arasında yeni bir növdür və ya janrdır - deyə bilərik. Qaçaq dastanlarından təbii ki, Qaçaq Nəbi ən məşhur olanıdır ki, fakelore olduğu səthi oxunuşdan belə aydın olur. Digər qaçaq dastanlarında rast gəlmədiyimiz etnik vəsf və etnik kimliyə vurğu diqqət çəkicidir. “Arvadını həbs etsək bir kürd oğlu kimi qeyrəti bu işi qəbul etməyəcək, yəqin ki, özü gəlib təslim olacaq. ”10 Və ya başqa bir yerdə Səlimbəy Həcərə belə deyir: “A kürd qızı, kürdlüyünə salma, düzünü de görüm, Nəbi indi haradadır?”11 Bu dastanın sifarişlə yazıldığı bir fakelore örnəyi olduğu ermənilərin, igid, dostluğa sədaqətli, fədakar göstərilmələri olmuşdur. Hətta Nəbi də ermənicə bilir və erməni ilə ermənicə danışır. Ancaq yenə də sözlü tarixdən gələn bəzi həqiqətlər az da olsa qorunmuşdur. Məsələn, qardaşı Mehdinin erməni kəndində mühasirəyə alınıb erməni tərəfindən arxadan vurulmaqla öldürüldüyünü göstərmək olar. 12 Qaçaq Nəbidən fərqli olaraq Qaçaq Kərəm, Dəli Alı, Qandal Nağı, Qara Tanrıverdi dastanlarında türk oğlu, türk kəndlisi kimi deyimlər yoxdur. O halda nədən bu kürdlük məsələsi Qaçaq Nəbi dastanına düşmüşdür, sorusu ağıla gəlir. Doğrudur, kürd etnik adı Koroğlu dastanında da qalmışdır. Ancaq Koroğluda kürd anlamaz, dövlət tərbiyəsi görməmiş, düşmənlərin tərəfində olan adam kimi göstərilir. Qaçaq Nəbi dastanının bəzi yerlərində “Nəbi urusları burda qoymadı” misrası onun heç də rus imperializminə qarşı mübarizə apardığı anlamına gəlməz. Digər tərəfdən onun mübarizəsi milli azadlıq mücadiləsi də deyildir. Bu tipik şəkildə zülmə dözməyib zalimin cəzasını verən və qanun qaçağı olan bir adamın kəndli hərəkatı çərçivəsində fəaliyyət göstərməsidir. Əslində nə Qaçaq Nəbi, nə Qaçaq Kərəm, nə Qandal Nağı sözün əsl mənasında tam dastanlaşmamış sözlü tarix məhsuludur. Ancaq burada qaçaq dastanları termini ilə dastanvari tarix nəzərdə tutulmuşdur ki, bu da kəndli ixtişaşlarına yaxın olan qaçaqçılıq hərəkatının saz şairləri tərəfindən süjetli dastana dönüşdürülməsi prosesinin başlanğıcı idi. 10 Qaçaq Nəbi, (Tərtib edəni H. Qasımov), B. , , s. 21 11 Qaçaq Nəbi, s. 54 12 Qaçaq Nəbi, s. 70 Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 28 Son Söz Azərbaycan tarixinin və Azərbaycan folklorunun ən mürəkkəb və az araşdırılmış məsələlərindən biri olan sözlü tarix13 qaçaqçılıq hərəkatı ətrafında yaranan “dastan”ların və ya dastanlaşmağa doğru gedən folklor hadisəsinin ortaya çıxmasına səbəb oldu. Xalqın gözündə alicənab qaçaq statusu qazanmış kəndli hərəkatının bu nümayəndələrinin bir qismi sovet rejiminin ideoloji konyukturasına uyğun gəldiyi üçün süni şəkildə dastanlaşdırılmışdır. Qaynaqça Azərbaycan tarixi, II cild, B, Barkey K. , Eşkıyalar ve devlet. Osmanlı tarzı devlet merkizileşmesi, İstanbul, Bayat F. , “Sözlü tarih kavramı: geçmişin anlamlandırılması, geleceğin kurulması”, Folklor/Edebiyat, c. 15, sayı 57, Ankara, /1 Bayat F. , Folklor haqqında yazılar (Nəzəri məsələlər), Elm və təhsil, B. , Blok A. , “The peasant and the brigand: Social banditry reconsidered,” Comparative studies in Society and History, 14, 4, septebr, Cassia P. S. , “Banditry, myth, and terror in Cyprus and other Mediterranean Societies. ” Comparative studies in society and history 35, no. 4, October, Cəfəroğlu Ə. , Azəri ədəbiyatında azadlık mübarizəsi, İstanbul, en. wikipedia. org/wiki/Social bandits Hobsbawm E. , Bandits, New York, Hobsbawm E. J. , Eşkiyalar (Çeviren, O. Akalın ve N. Hasgül), İstanbul, Hobsbawm E. J. , Sosyal isyancılar, (Tercüme eden N. Doğru), İstanbul, O Malley P. , “Social bandits, modern capitalism and the traditional peasantry: A critique of Hobsbawm,” Journal of peasant studies, 6, 4, july, Qaçaq Nəbi, (Tərtib edəni H. Qasımov), B. , Slatta R. W. , “Bandits and rural society history: A comment on Joseph,” Latin American research review, 1, Uluçay M. Ç. , Atçalı Kel Mehmed, İstanbul, Uzun E. , “Osmanlı örneklemi üzerinden sosial eşkiyalığa bir bakış”, TSA, yıl, 10, sayı 3, Aralık, Yetkin S. , Egede eşkiyalar, İstanbul, 13 Bax. Bayat F. , “Sözlü tarih kavramı: geçmişin anlamlandırılması, geleceğin kurulması”, Folklor/Edebiyat, c. 15, sayı 57, Ankara, /1, s. Bu məqalənin qismən Azərbaycan sözlü tarixi ilə bağlantılı variantı haqqında bax Bayat F. , Folklor haqqında yazılar (Nəzəri məsələlər), Elm və təhsil, B. , kitabı PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 29 Social bandits nəzəriyyəsi baxımından qaçaqçılıq hərəkatı və «Qaçaq dastanları» Azərbaycan tarixində kəndli hərəkatının tərkib hissəsi olan qaçaqçılıq XIX əsrin ikinci yarısından XX əsrin əvvəllərinə qədər Qafqazda təsirli olmuşdur bu hərəkat qaçaqlar haqqında əfsanələrin, mahnıların və nəhayət dastanların yaranmasına səbəb olmuşdur. Əzəndən alıb əzilənə verən, sosial ədaləti bərpa edən qaçaqlar xalqın gözündə qəhrəmanlar kimi şöhrətlənmişlərdir. Bu yazıda qaçaqçılıq hərəkatı siyasi və ideoloji basqınlardan təmizlənmiş şəkildə social bandist nəzəriyyəsi baxımından tədqiq edilmişdir. Açar sözlər: qaçaqçılıq, kəndli hərəkatı, qaçaq folkloru «Качакские дастаны» и качакское движение с точки зрения теории sicial bandits В истории Азербайджана качакское движение как составная часть крестьянских волнений с конца XIX и начало ХХ веков на Кавказе имело ощутимое воздействие. Это движение стало предпосылкой зарождению легенд, песен и дастанов. Разбои среди народа прославились своими действиями по восстановлению социальной справедливости, усилиями по изчатию излишков у богатых и передачи их нуждающимся бедным слоям населения. В данной статье движение качаков ограждается от социальный и идеологических нападков и исследуется посредством теории sicial bandits. Кмочевые слова: качак, крестьянское движение, качакской фольклор According to the theory of social banditry the movement of smuggling and “bandit eposes” In Azerbaijan history the smuggling which was the main part of peasant movement was the effective in Caucuses from the second part of the 19th century till the beginning of the 20th centuries. This movement was the cause of creation of legends, songs and at last eposes about bandits. The bandits who got from the oppressor and gave to the humble were made famous in the thought of nation as the heroes. In this article the movement of banditry cleared from the political and ideological attacks in the clearing form was investigated from the point of the social banditry theory. Key words: banditry, the peasant movement, the smuggling folklore Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 30 Мащмуд АЛЛАЩМАНЛЫ Азярбайъан Дювлят Педагожи Университетинин профессору m. allahmanli@mail. ru БИР ФОЛКЛОР ТОПЛУСУ ВЯ ОНУН ЙАРАТДЫЬЫ ТЯЯССЦРАТ Мясялянин гойулушу: Халг йарадыъылыьынын топланмасы, няшри ян цмдя мясялялярдян бири кими бцтцн заманларда актуаллыгла эюрцнцр. Ишин мягсяди: Халг йарадыъылыьы нцмуняляринин топланмасы, няшри вя тядгиг актуаллыьыны бцтцн тярфляри иля бир фолклор топлусу ясамында ортайа гоймаг. Халгын зянэин йарадыъылыьыны топламаг, эяляъяк нясилляря чатдырмаг щяр бир вятяндашын ян цмдя боръларындандыр. Бялкя дя биринъисидир. Буну дярк едян бцтцн зийалыларымыз бу вя йа диэяр дяряъядя щямин цмдя вязифяни йериня йетирмяк мягсядиндя олмушлар. Он доггузунъу йцзилликдян бу йана чап олунан топлулар, гязет, журнал вя мяъмуялярдя эедян материаллар, еляъя дя сон дюврдяки эюрцлян бюйцк ишляр буну бир даща айдынлыгла эюстярир. Эцлябатын Мустафа гызынын вя Салатын Ящмядлинин «Щяр ким йцз ил унутмаса…» (Бакы, Елм, ) китабы да бура дахилдир. Китаб халга, онун зянэин йарадыъылыьына олан сонсуз севэинин ифадяси кими ортайа чыхмышдыр. Фолклор нцмуняляринин топланмасы чох-чох сонракы чаьларын щадисясидир. Йазыйа алынана гядяр узун, щям дя мцряккяб бир йол эялмишдир. Онларын бир щиссяси классикляримизин ясярляриндя горунмаг йолу иля сабащлара дашынмышдыр. Диэяр бир щиссяси халгын мяишятиндя, адят-янянясиндя йашарлыг газанмышдыр. Башга бир щиссяси ися узагэюрян зийалыларымызын фяалиййятиндя бир мягсядя чеврилмишдир. Дцздцр, орта ясрлярдя халг йарадыъылыьы нцмуняляринин дцшцнцлмцш шякилдя йазыйа алынмасы кцтлявиляшмямишди. Бу бир гядяр тясадцфи сяъиййя дашымышдыр. Артыг сонракы чаьларда, даща доьрусу, он доггузунъу йцзилликдян башлайараг щямишя артан истигамятдя мараьа чеврилмишдир. Бу эцн онларын эюрдцкляри, йазыйа алыб заманымыза чатдырдыглары явязсиз бир иш кими уъа тутулур. М. Мащмудбяйовун, Е. Султановун, Т. Байрамялибяйовун, Й. В. Чямянзяминлинин, С. Мцмтазын, Щ. Зейналлынын, В. Хулуфлунун, Щ. Ялизадянин вя бу силсилядян олан диэярляринин етдикляри бюйцк вя мцгяддяс ишляр буна нцмунядир. Фолклоршцнаслыгда буэцнкц уьурларымыз цчцн онлара борълуйуг. Онлар фяалиййятляри иля сонракы нясилляря нцмуня олдулар. Бюйцк ишин PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 31 башланьыъыны гойдулар. Бир нюв улуларын щансы щисс вя дуйьуларла йашамасы, щяйаты, мяишяти, аьры вя изтираблары, севинъляри иля баьлы юрнякляри йаддаш адамларынын, йашлы няслин йаддашындан топлайараг икинъи щяйат вердиляр, юлцмсцзлцк газандырдылар. Ейни заманда бу мцгяддяс йолун йолчулары юз фяалиййятляри иля эяляъяк нясли бу рущда кюклядиляр. Халг йарадыъылыьы нцмуняляринин топланмасы ишиня сювг етдиляр. Щяля он доггузунъу йцзиллийин сонунъу онилликляриндя Щ. Зярдаби мцасирляриня дюнядюня мцраъият едяряк бу нцмуняляри топламаьын эяряклийини эюстярирди. Ейни заманда йарадыъы адамлары халгын баша дцшяъяйи садя, айдын дилдя йазмаьа чаьырырды. Щямин чаьырышын бу эцн дя якс-сядасы ешидилмякдяди. Советляр дюняминдя халг ядябиййаты нцмуняляринин топланмасы, няшри вя тядгиги сащясиндя кифайят гядяр шяряфли ишляр эюрцлдц. Яфсаня, ясатир, рявайят, дастан, наьыл, байаты, аталар сюзц, мясял, лятифя вя с. дцшцнцлмцш шякилдя халг арасындан топланды. Бюйцк бир щиссяси гязет вя журнал сящифяляриндя чап олунду. Азярбайъаны тядгиг вя тятюббю ъямиййятинин фяалиййяти буна нцмунядир. Ардыъыл експедисийалар, дювлят сявиййясиндя верилян гярарлар, декадалар вя с. щамысы бу ишя йюняликли тядбирляр иди. Дцздц, бурада империйанын сийасятиндян эялян мараглар да варды. Анъаг ясас мясяля ондады ки, бу дюврдя эюрцлян ишлярин явязи щеч ня иля юлчцля билмяз. Фолклоршцнаслыьымызын тарихиндя хцсуси бир мярщялядир. Буэцнкц ишляримиз цчцн щямян дювря, орада фяалиййят эюстярян бцтцн зийалы няслиня борълуйуг. Олан будур. Даща бундан гачмаг мцмкцн дя дейил. Щямин дюврдян бизя галаг-галаг китаблар, ялйазмалар, топлулар, бундан ялавя бюйцк тяърцбя галыб. Инди биз щямин янянянин йашадыъыларыйыг. Мцстягилликдян сонра ян уьурлу ишлярдян бири фолклоршцнаслыг сащясиндя олду. Республикамызда Фолклор институту ады иля бир институтун йаранмасы юзлцйцндя бюйцк щадисяди. Халгын мяняви мядяниййятиня, шифащи йарадыъылыьынын юйрянилмясиня истигамятлянмиш аддымдыр. Еляъя дя дювлят сявиййясиндя тядбирлярин кечирилмяси, «Китаби-Дядя Горгуд»ун мин цч йцз иллийи иля баьлы тядбирляр, Новруз мярасими иля ялагядар шянликляр, ашыг йарадыъылыьына олан гайьы вя с. бунун эюстяриъисидир. Айры-айры университет вя институтларда Дядя Горгуд адына елми мяркязлярин йарадылмасы да бура дахилдир. Бцтцн бунларын бюйцк яксяриййяти Фолклор институтунун фяалиййятиндя ъямляшир. Даща доьрусу, олан аьырлыглар бу институтун цзяриндядир. Кющня няшрлярин тякрар чапы, йени топлуларын няшря щазырланмасы, реэион фолклорунун топланмасы, айры-айры реэионлара аид антолоэийаларын чапы артыг бюйцк вя уьурлу ишлярдян хябяр верир. Дцздц, бу ишлярдя цмуми контекстдя мцяййян диггят олунмалы мягамлар да вар. Эцлябатын МусАзярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 32 тафагызы вя Салатын Ящмядлинин «Щяр ким йцз ил унутмаса…» (Бакы, Елм, ) китабы сон дюврцн уьурлары кими мараг доьурур. Китаб Фолклор институтунун елми шурасынын гярары иля чап олунмушду. Ядяби мцщитдя бир-бириндян мараглы вя рянэарянэ китаблары иля диггяти ъялб едян, йазычы, публисист, ядябиййатшцнас кими мараг доьуран Салатын Ящмядлинин фяалиййятинин бу китабла диэяр бир истигамяти, фолклоршцнаслыг тяряфи ортайа чыхыр. Бир гядяр яввял фолклоршцнас алимимиз проф. Р. Рцстямзадя иля баьлы йазысыны охумушдум. Кифайят гядяр уьурлу бир йазы иди. Даща доьрусу, йазы алынмышды. Щятта бу мягаля иля баьлы фикир бюлцшмяк гянаятим дя варды. Щансы сябябдянся дцшцнъялярими йазыйа эятиря билмядим. Бир гядяр сонра С. Ящмядлинин Щяйат Рцстямзадя иля бирэя щазырладыьы Р. Рцстямзадянин щяйатыны, йарадыъылыьыны якс етдирян тяртиб вя тядгигат сяъиййяли «Шяряфли юмцр йолу» (Бакы, ) китабыны охудум. «Профессор Рцстям Рцстямзадя, йахуд «Шяряфли юмцр йолу» («Кредо» гязети, №11 () 19 март ) мягалясини йаздым вя орада гянаятлярими бюлцшмяйя чалышдым. Бу китаб юзлцйцндя фолклорумуза верилян гиймят иди. Вя беля дя баша дцшцб С. Ящмядлинин тяртибчи, мятшцнас кими фяалиййяти щаггында цмуми контекстдя сющбят ачдым. Анъаг инди ися «Щяр ким йцз ил унутмаса…» китабы иля бир фолклоршцнас кими щаггында сющбят ачмаьа мяндя ещтийаъ йаранды. Бу ад илк юнъя йадыма бюйцк шаиримиз О. Сарывяллинин мяшщур «щяр ким йцз ил йашамаса» мисрасыны салды. Китабы вяряглядикдян вя онунла таныш олдугдан сонра щяр шей мяня айдын олду. Адланманын, китаба ад сечмясинин тясадцфи олмадыьыны билдим. Бу зянэин топлуну Салатын Ящмядова анасы Эцлябатын Мустафа гызы Рясулованын дилиндян йазыйа алмышдыр. Синяси сюзля, халгымызын инанълары, сынамалары, алгышлары, андлары, аталар сюзц вя дейимляри, байаты, тапмаъа, рявайят, наьыл юрнякляри иля долу олан Эцлябатын анайа, йцз йашлы аьбирчяйя, онун йаддашына гибтя етмяйя билмирсян. Башланьыъ йазыдан айдынлашыр ки, бу китаб еля онун язиз хатирясиня баьланмышдыр. Даща доьрусу, Салатын ханым онун йаддашында оланлары вахтында йазыйа алмагла бюйцк саваб иши эюрмцшдцр. Инсан ъисмани ъящятдян танрынын вердийи юмрц йашайыр вя сон олараг дцнйаны тярк етмяк мяъбуриййятиндя галыр. Ябядийашарлыьа ися щяр кяс чата билмир. Халгын вя миллятин талейиндя бюйцк иш эюрянляр буну газаныр. Салатын ханым да язиз анасы Эцлябатын ханымын йаддашындакылары йазыйа алмагла она ябядийашарлыг газандырмышдыр. Ейни заманда фолклорумуза юзцнцн тющфясини вермишдир. Бу китабы охудугда яввялдян ахыра гядяр бир дуйьу мяни изляди. Бу тяяссцф дуйьусу иди. Вя дцшцндцм ки, яэяр бир йаддаш адамынын, аьбирчяк ананын йаддашынPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 33 да бу гядяр нцмуня олубса, халг йарадыъылыьы нцмуняляримиз йашайыбса онда ня гядяр йазыйа эятирилмямиш сюз чялянэимиз бу сырадан олан аьсаггал вя аьбирчякляримизля бирликдя торпаьа эюмцлцб. Китаба С. Ящмядли «Эцнащмы, савабмы» адлы кювряк бир йазы йазыб. Бурада инсан талейинин аьрылары, щяйатын изтираблары, йашамаг ешги, ана-ювлад севэиси вя онун нцмуняйя чевриля билмяси кими мягамлар тясиредиъиликля яксини тапыб. Башланьыъ йазыдан, «Эцнащмы, савабмы»дан сон сюзя, вида сюзцня «Анам мяним – юмцр йцкц, сюз йцкц»ня гядяр бюйцк заман вя дцшцнъя мясафяси вар. Салатын Ящмядли онлары йазыйа эятириб. Башланьыъ йазыда дейилир: «ЫЫ Дцнйа мцщарибясинин гызьын чаьлары иди. Балаъа бир кянддя, балаъа бир евдя ана-бала баш-баша вериб доланырды. Евин башыпапаглысы ганлы-гадалы мцщарибядя ъаны бащасына вурушурду. Бюйцк Вятян адландырылан Русийа торпаглары уьрунда юлцм-дирим мцбаризяси эедирди. Саь галмаг, мцщарибядян саламат гайытмаг щяр кяся нясиб олмурду. Ана-бала эеъяни эцндцзя гатыб яр йолу, ата йолу эюзляйирдиляр. Йашамаг лазым иди. Йашамаг цчцн чюряк тапмаг лазым иди. Чюряк тапмаг цчцн чалышмаг, дуруб-дайанмадан, динъялмядян, йатмадан ишлямяк, йеня дя ишлямяк лазым иди. Бу мцщарибя илляринин йазылмамыш ганунларындан иди. Кишиляр ъябщядя иди. Колхозун бцтцн ишляри арвадларын, ушагларын, гоъаларын инъя, зяриф вя зяиф чийинляриндя бяргярар олмушду» (с. 5). Бу епизод юзлцйцндя щяйатын уъу-буъаьы эюрцнмяйян изтирабларыны, романлара сыьмайаъаг бир дцшцнъяни ифадя едир. Онун дярки, йазыйа эятирилмяси бир башга мясялядир. С. Ящмядли анасы Эцлябатын ханымын тимсалында бцтцн аналарын, минлярин, милйонларын мцщарибя изтирабларыны тягдим едир. Китабын сонунда, «Вида сюзц» адлы щиссядя йазыр: «Мян анам щаггында яввялки мягалядя индики заманда данышырдым. Чцнки бу китабы щазырлайана гядяр анам саь иди. Нядянся китабы битиря билмирдим. Анамын йанында отурурдум, дейирдим ки, ай ана, билдиклярини де, йазым… Анамын данышдыьы рявайятляри, байатылары, бир сюзля, дилиндян ешитдийим фолклор нцмунялярини топлайыб охуъуларын ихтийарына верирям» (с. ). Бу иши иля С. Ящмядли фяалиййятинин диэяр бир истигамяти, топлайыъылыг тяряфи щаггында сюз демяйи вя гиймятляндирмяйи зярури едир. Топлайыъылыг фолклоршцнаслыгда мцщцм вя башлыъа кейфиййятдир. Бялкя дя бу юзлцйцндя танрынын вердийи истедад пайларындандыр. Чцнки фолклоршцнаслар арасында щям топлайыъылыг, щям дя тядгигатчылыг фяалиййятини мцвази апараъаг чох аз адамлар олуб. Бялкя дя бунлар бармагла сайылаъаг гядяриндядир. Мцасир дюврцмцздя ися бу даща чох азалмада мцшащидя олунур. Бизим дилчи, ядябиййатшцнас, публисист кими таныдыьымыз Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 34 С. Ящмядли ися бир сыра йарадыъы истигамятляри мцвази апаран вя юзцндя ъямляшдиря билян аз-аз шяхслярдяндир. С. Ящмядлинин бу фяалиййяти йадыма Щ. Ялизадянин эюрдцйц бюйцк ишлярин бир щиссясини салды. Даща доьрусу, башлыъа олан щиссясини. Щ. Ялизадя ону да дейяк ки, фолклоршцнаслыьымызда щеч кясля мцгайися олунмайаъаг бир симадыр. О, бир институтун эюрцб чатдыра билмяйяъяйи ишляри эюрцб, фяалиййяти иля халг севэисинин ня олдуьуну нцмайиш етдирибдир. Щ. Ялизадя бу нцмунялярин мцщцм бир щиссясини она бюйцк аталыг гайьысы эюстярян Ашыг Ялидян топлайыбды. С. Ящмядли дя ейни йолу тутараг анасы Эцлябатын ханымын йаддашында оланлары итиббатмадан хилас едибди. Бир йаддаш адамынын, аьбирчяйин, анамызын йаддашында бу гядяр фолклор нцмуняляри сахламасы бюйцк щадисядир. Халгын ня гядяр зянэинлийиндян хябяр верян мясялядир. Бу илк юнъя бялкя дя ади эюрцня биляр. Анъаг мащиййятиня вардыгда бу нцмуняляр чох няснялярдян хябяр верир. Халгын мяняви йаддашынын яски лайларда дайанан кодларыны тящлил етмяйи актуаллашдырыр. Бизя беля эялир, бу китабда оланлар щяля бир щисся олуб вя вахтында йазыйа алынмайыбды. Анъаг диэяр бир мягамы етираф едяк ки, яэяр бир аьбирчяйин йаддашында бу гядяр фюлклор юрняйи йатырса онда йазыйа эятирилмяли, йаддашлардан кючцрцлмяли щяля чох шейлярин галдыьы щаггында дцшцнмяк лазымдыр. Чцнки бунлар ъанлы енсиклопедийадырлар. Онларын йаддашларындакынын йазыйа эятирилмяси ися бцтцн зийалыларын, халгын зийалы групунун мяняви боръудур. Китаба халг йарадыъылыьынын тядгиги вя топланмасы сащясиндя дяйярли ишляр эюрмцш фолклоршцнас алим, АМЕА-нын Фолклор институтунун директор мцавини О. Ялийев «Гайнар сюз чешмяси» адында бир йазы йазмышдыр. Доьурдан да, халгын зянэин йарадыъылыьы, Эцлябатын ананын йаддашы гайнар сюз чешмясидир. Бу чешмялярин щяля нечяляри заманында йазыйа эятирилмядийи, гайьысы чякилмядийи цчцн ялимиздян эетмишдир. Мящз бу сябябдян дя О. Ялийев чох доьру олараг дейир: «Шифащи халг йарадыъылыьы битиб-тцкянмяйян явязсиз мяняви сярвятдир. Халгын ясрляр бойу йаратдыьы бу зянэин сярвят аьыздан-аьыза, нясилдян-нясиля кечяряк йаддашларда йашамыш вя дюврцмцзя гядяр эялиб чатмышдыр. Бу эцн дя бу гиймятли сярвятин бир щиссяси щяля аьсаггалларын, аьбирчяклярин, мцдрик инсанларын щафизясиндя йашайыр. Тез бир заманда бу явязсиз юрнякляр йазыйа алынмазса, топланмазса нечя-нечя байаты, наьыл, яфсаня вя с. сяссиз-сямирсиз итиб эедя биляр. Одур ки, бу зянэин мяняви сярвятин щяр бир нцмунясини топламаг, йазыйа алмаг олдугъа ваъиб бир мясялядир» (с. 24). Ону да гейд едяк ки, буну ади сырадан олан бир шяхс демир, бцтцн фяалиййяти иля фолклорумузун гайьысында дуран, онун проблемляриня кифайят гядяр бяляд олан бир фолклоршцнас алим дейир. Бяли, яэяр биз щяр щансы бир топламайа PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 35 эеъикмяйимизля, йазыйа эятиря билмямяйимизля иткийя йол веририк. Нечянечя байаты, тапмаъа, аталар сюзц, яфсаня, рявайят, дастан вя с. юрнякляримиз бу ъцр иткилярля цзляшиб вя бу эцн дя цзляшмядяди. Даща сонра китабда АМЕА-нын Дилчилик институтунун лцьятчилик шюбясинин мцдири, филолоэийа елмляри доктору, профессор Исмайыл Мяммядовун «Няьмякар ананын гялб яманяти» адында йазысы верилмишдир. Бурада халг йарадыъылыьынын топланмасы яняняси контекстиндя мясяляйя мцнасибят билдирян тядгигатчы бир мягамы вурьулайараг йазыр: «Эцлябатын Мустафа гызынын сюйлядийи фолклор йадиэарлары гаршымыздадыр. Бунлары аьбирчяйимизин йазычы-публисист, тядгигатчы-алим, хейриййячи гызы, щаъыханымымыз Салатын ханым Ящмядли севя-севя, кюнцл хошлуьу иля бюйцк сяхавят дуйа-дуйа каьыза кючцрцб. Юз няьмякар анасынын гялб яманятлярини инъядян-инъя бир дуйьу иля бир-бир гялямя алыб. Эюряк бу яманятдя няляр вар: инанълар, сынамалар, алгышлар, андлар, аталар сюзляри, мясялляр, дейимляр, байатылар (дан артыгдыр), тырынгылар, лайлалар, тапмаъалар, яфсаня вя рявайятляр, наьыллар вя мцдрик кяламлар. Яэяр бу фолклор мятнляринин ялйазмасына нязяр салсаг, бурада ня гядяр эярякли, щяр бир дюврцмцз цчцн дяйярли, гиймятли олан сюз инъилярини, ел чялянэлярини эюрярик» (с. 31). Доьурдан да, бурада бир-бириндян эюзял байаты чялянэи, лайла чялянъи, яфсаня, рявайят чялянэи, мцдрик кяламлар чялянъи вя с. вар. Бу китаб юзлцйцндя чялянэляр топлусудур. Бу китабла С. Ящмядли мющтяшям бир абидя йаратмышдыр. Бир зийалы кими юзцнцн мяняви боръуну йериня йетирмишдир. Бцтцн бунлардан сонра айры-айры башлыглар алтында топлама нцмуняляри верилир. Илк юнъя ися «Инанълар вя сынамалар» эялир. Мялум олдуьу кими, щяр бир фолклор нцмуняси юзлцйцндя тарихдир. Халгын тарихинин бир парчасыдыр. Мин иллярин тяърцбясиндян чыхараг сабитляшмиш, бцтювлцкдя халг тяряфиндян гябул олунараг йашам фактына чеврилмишдир. Инамлар вя сынамалар да бу сырададыр. Инама чеврилмя мащиййятиня вардыгда бир эцнцн, беш эцнцн щадисяси дейил. Халгын йаддашындан кечдикдян сонра (йаддашдан кечмя ися ади просес дейилдир) дцшцнъяйя дахил олмушдур. Еляъя дя сынамалар. Бунларын арасында инъядян-инъя эюрцнян баьлантылар вар. Халгымызын йаддашында, мяишятиндя йуху иля баьлы мараглы, бир-бириня йахын, бир-бириндян фяргли олаъаг дейимляр нязяря чарпыр. С. Ящмядлинин вердийи инанъ вя сынамалар арасында да бу юзцня йер тапыр. Онларын бириндя дейилир: «Горхулу йуху эюряндя йухуну суйа данышыб дейярляр: «Ахар су, йухуму сяня дейирям, гой су йухуму апарсын» (с. 34). Суйа йухуну данышмаг инамы юзлцйцндя узун бир заманы сярэиляйир. Бунун бялкя дя минилляря эедиб чыхаъаг Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 36 тарихи вар. Тарихи абидяляримиздя, мцхтялиф йазылы ядябиййат нцмуняляримиздя, классикляримизин ясярляриндя йухунун суйа данышылмасы иля баьлы чохлу нцмуняляр вар. Онун классик нцмунясиня мющтяшям абидямиз, анайасамыз кими уъа тутдуьумуз «Китаби-Дядя Горгуд» дастанларында там тяфсилатлы фактына раст эялирик. Вя йахуд да байгушла баьлы китабда верилян сынамада дейилир: «Байгуш гапыйа эялиб охуйурса, апарыб онун гондуьу йеря дуз-чюряк гойуб анд верярляр: Сян бу дуз-чюряк, бир дя бу гапыйа эялмя» (с. 39). Дцнйа халгларында мцхтялиф мясялялярдя, еляъя дя байгуша мунасибятдя бир фярглилк юзцнц эюстярир. Азярбайъанда, еляъя дя тцрк халгларында байгушун щансыса гапыйа эялмяси фяналыгдан, щансыса пис щадисянин олаъаьындан хябяр верир. Она эюря дя онун говулмасы, она кюсюв атылмасы вя с. дцшцнъяси щямишя нясил-нясил улуларымыздан бизляря ютцрцлцб. С. Ящмядли дя бу топлуда мараглы бир йанашма иля эюрцнцр. Байгушларын сясиндя бир ващимя вар. Онун доьурдуьу горху инсанын ичини титрядир. Буну эеъянин гаранлыьында, мешянин дяринликляриндя, сяссизлийиндя эюрцб ешидянляр, овчулар даща йахшы билир. Дащи шаиримиз Н. Эянъявинин «Сирляр хязиняси» поемасындакы «Байгушларын сющбяти щекайяси» байгушларла баьлы дцшцнъяни там тяфсилаты иля сярэиляйир. Байгушларын мяскяни, истяйи харабалыгдыр дейирляр. Халг арасында гарьышларымызын бириндя дейилир, «йурдунда байгуш уласын». Артыг бу щяр шейи айдынлашдырыр. Ону да гейд едяк ки, халг арасында инамлар вя сынамаларла баьлы топланмалы чох нцмуняляр йашайыр. Нядянся биз онлардан анъаг бир щиссяни йазыйа эятирмишик. Щалбуки, республикамызын бцтцн реэионларына эедиб онлары топламаг, цмуми бир топлу щалында чап етмяк ян цмдя вязифяляримиздянди. «Алгышлар, дуалар» да бу сырададыр. Халгымызын дилиндя, йаддашында бир-бириндян эюзял алгыш-дуалар вар. Азярбайъан халгы, цмумиликдя тцрк халглары аьзы дуалы халгларданды. «Аллащ бярякят версин», «Аллащ кюмяйин олсун», «Аллащ цряйинъя версин», «Аллащ рузуну версин», «Аь эцнлц оласан», «Ахырын хейир олсун» вя с. кими бир-бириндян эюзял алгыш-дуаларымыз вар. Бу алгыш-дуалар инсанларын хейирхащлыьындан, кимсясизя, дарда галана ял тутмасындан йараныб. Бунларын щеч бири щансыса тясадцфин нятиъяси кими ортайа чыхмайыб. Халг йарадыъылыьы тясадцфляри севмир. Бунлар щамысы бцтцнлцкдя инсанлыьын факты кими халгымызын щяйатынын, йаддашынын бир парчасыдыр. Инамлар, сынамалар, алгышлар, дуалар юзлцйцндя дцшцнъя етибариля бир мцстявидя дайаныр. Андлар да бура дахилдир. Бцтцн халгларда анд йерляри олмушдур. Азярбайъан халгында да беля анд йерляри формалашмышдыр. Щямин анд йерляри мцгяддяслик, уъалыг, ялчатмазлыг, цлвилик мяканыдыр. «Аллащ PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 37 щаггы», «бу йол щаггы», «чюряк щаггы», «ишыг щаггы», «о эцн щаггы» вя с. щамымызын истифадя етдийимиз андлардыр. Онун кясб етдийи мащиййят ися чох-чох дяринляря эедиб чыхыр. Бу андлар халгын цмидиндян, инамындан, севэисиндян, ещтийаъындан йоьрулмушдур. Онун тарихини ися мцяййянляшдирмяк, щара эедиб чыхдыьыны сюйляйя билмяк олдугъа мцшкцлдцр. Бунлар щамысы инсанлыгла бирэя аддымлайан тясяввцрлярдир. Халгымызын зянэин йарадыъылыьында мцщцм бир щиссяни аталар сюзц вя мясялляр тутур. Аталар сюзц мцдриклик чешмясидир. Улуларымыз щяйатын вя дцшцнъянин сынагларындан кечиряряк явязсиз мцлащизялярини гялибляшдирмишляр. Онларын да тарихини, щансы заманда йарандыьыны мцяййянляшдирмяк олдугъа чятиндир. Анъаг олан будур ки, щамымыз йериня вя мягамына эюря аталар сюзляриндян истифадя едирик. С. Ящмядли дя йазыйа алыб няшриня наил олдуьу топлуда атал сюзляриня, дейимляря йер вермишдир. Бурадакы нцмунялярин мцщцм бир щиссяси мяним цчцн орижинал вя йенидир. Дцздцр, индийя гядяр аталар сюзляринин топланмасы вя няшри сащясиндя хейли ишляр эюрцлмцшдцр. «Дивани-лцьят-ит тцрк»дя, «КитабиДядя Горгуд»да, «Сялъугнамя»дя, «Оьузнамя»дя чохлу аталар сюзц верилмишдир. Щямин нцмунялярин бюйцк яксяриййяти бу эцн дя халг арасында ишляклийини, дяйярини горуйур. Классикляримиз бу зянэин хязинядян бящрялянмякля бир-бириндян мараглы сянят нцмуняляри йаратмыш, ясярляринин бядии дяйярини даща да артырмышлар. Щ. Зейналлынын, Я. Щцсейнзадянин вя башгаларынын аталар сюзляринин топланмасы вя няшри САщясиндя бюйцк ишляри вар. С. Ящмядли дя бу китабда вердийи аталар сюзц вя дейимляри иля адыны сяляфляринин сырасына ялавя етмишди. «Аьыр газан эеъ гайнар», «Алча туршдур, йийясиня хошдур», «Гызын олду гырмызы донуну сойун», «Сябр ейляйянин аъы аьзы бал дадар», «Хяляфин нядир, сяляфин дя одур», «Варыны йедин дадынды, вердин адынды, галды йадынды» вя с. нцмунялярин щяр бириси бюйцк тяърцбяни, щяйатын сынагларыны юзцндя ещтива едир. Бу нцмуняляр юзлцйцндя дцшцнъямизин, мцдриклийимизин тарихидир, кечиб эялдийи йолун фактыдыр. Китабда мцщцм бир щиссяни байатылар тутур. Бу форма тцрк шеиринин инкишаф тарихини излямяк бахымындан мцщцм ящямиййят кясб едир. Бцтцн тцрк гювмляри юзляринин щисс вя дуйьуларыны, истяк вя арзуларыны диэяр формалардан даща чох байатылар васитясиля ифадя етмишляр. Азярбайъан халгынын да шифащи дцшцнъясиндя мцщцм бир щиссяни байатылар тутур. Щяр бир байаты юзцндя бюйцк-бюйцк щадисяляри, заманын щансыса дюняминдя баш верян олаъаглары юзцндя эяляъяйя дашыйыр. Дюрд мисрадан ибарят олан бу нцмунялярдя ъилд-ъилд китабларда дашына биляъяк дцшцнъя йашайыр. Бу нцмунялярдя няляр йохду? Халгымызын ич аьрылары, Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 38 вятян щясряти, севэи изтираблары, гяриблийи, вцсал чырпынтылары, щяр шей юзцня йер тапыр. Ону да гейд едяк ки, бу бир форма кими даща чох щямин аьрылары дашымаьа йюняликлиди. Тясадцфи дейил ки, байатыны даща чох йазылы ядябиййат нцмуняляриндя классикляримиз ащыл чаьларында йазмышлар. Мящз он сяккизинъи йцзилилйин бюйцк шаири М. П. Вагиф мцасири вя йахыны М. В. Видадийя «гоъалыбсан гялбин кювряклянибди, байатыда зещнин зиряклянибди» дейирди. Байаты шифащи дцшцнъянин щадисясидир. Лакин йазылы ядябиййатда классикляримиз Ш. И. Хятаи, М. Ямани, М. П. Вагиф, Г. Закир вя башгалары, еляъя дя ийирминъи йцзиллийин бир сыра эюркямли сяняткарлары байатыда гялямини сынамыш вя юзляринин эюзял бядии нцмунялярини йаратмышлар. Сон дюврдя бу форма йазылы ядябиййатда ишляклийини артырмагдадыр. Академик Т. Бцнйадовун цч китабдан ибарят байатылары буна нцмунядир. Ядябиййатымызда Сары Ашыьын байаты устады кими танынмасы щадисяси вар. Ю. Хяййам, М. Эянъяви дейяндя рцбаи йада дцшдцйц кими, Сары Ашыг дейяндя дя байаты йада дцшцр. Бунлар юзлцйцндя адын символизяси тясири дя баьышлайыр. Ашыг йарадыъылыьында устад сяняткарларын байатыдан истифадяси юзлцйцндя бир истигамятдир. Салатын ханымын да анасынын йаддашындан йазыйа алдыьы байатылары китабда вермяси юзлцйцндя бюйцк ишдир. Бурада бир-бириндян мараглы нцмуняляр вар. Щяр бириси юзлцйцндя бир дцнйадыр. Эюзлярин йеди мяни, Гурд олду, йеди мяни. Бир намярдя сирр вердим Алямя деди мяни. Елями ганадыннан, Ган даммар ганадыннан. Кюнлцм эязян йерляри Гуш эязмяз ганадыннан. Гарадыр гашын, юрдяк, Йашылдыр башын, юрдяк. Щямишя ъцт эязярдин, Щаны йолдашын юрдяк. Бу цч нцмунянин щяр бириси бюйцк-бюйцк дцшцнъяляри ещтива едир. Онларын тяфсири, ачымы йозулуб гуртармасы мцмкцн олмайан олаъаглара апарыб чыхарыр. Байаты бизим нязяримиздя халгын йаратдыьы мюъцзялярдяндир. Мящз бу сябябдян дя онларын ахыра гядяр ачылмасы еля дя PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 39 мцмкцн олмур. Фолклоршцнаслыьымызда бу форма иля баьлы, еляъя дя тцрк шеир яняняси иля ялагядяр бцтцн дейилянляр щамысы щямин еъазкарлыьы ачмаьа йюняликли эюрцнцр. Байаты бир форма кими тцркцн кюнцл рцбабына щесабланыб вя ону даща чох дилляндирир. Бу сябябдян дя щамымыз цчцн явязсизди. С. Ящмядли дя анасынын йаддашында заман-заман йашайан байаты юрняклярини йазыйа алыб халгымыза чатдырмагла дяйярли бир иш эюрмцшдцр. Китабда «Тырынгылар, гымгымалар», «Бу балама гурбан…» башлыьы алтында верилян нцмунялярин щяр бириси шеиримизин тарихини, инкишаф истигамятини, щансы яняняляря йцклц олдуьуну вя сабаща эедян йолуну излямяк щаггында чох шей дейир. Лайлалар бешик няьмяляримиздир. «Ушаг психолоэийасыны, онун дахили алямини, эяляъяк тярбийя йолларыны халг гядяр доьру, дцрцст мцяййянляшдирмяйи баъаран икинъи бир мцрябби тапмаг чятиндир…Ушагларда мусигийя, ядябиййата щявяс ойадан, онун бядии зювгцнц охшайан илк нцмуняляр, шцбщясиз, лайла, байаты, мащны вя охшамалардыр». Анъаг тяяссцфляр ки, биз онун мащиййятиня еля дя вармаьа чалышмамышыг. Фолклоршцнаслыгда лайла вя охшамаларла баьлы мцяййян гядяр сюзляр дейилиб, анъаг эцман едирик ки, бу щяля лазымы гядяр дейил. Чцнки онларын спесификасынын дяринликляриня доьру эедиб арашдырылмалы чох мягамлар вар. Бир нцмуняйя диггят йетиряк. Гохусу эцлдян эялир, Эцлдян, бцлбцлдян эялир. Баламын эцл бешикдя Йухусу бирдян эялир. Балам, а лай-лай, а лай-лай, Эцлцм, а лай-лай, а лай-лай. (с. ) Бурада бир истигамятдя мятнин вердийи информасийа, кюрпяйя олан севэи яксини тапырса, диэяр истигамятдя кюрпянин дцшцнъясини формалашдыраъаг ритмиклик мягамлары, онун тясирлилик тяряфляри диггяти ъялб едир. Бу мащныларла аналарымыз щям дя щяля дцнйайа тязяъя эюз ачмыш кюрпялярин тярбийяси гайьысына галмышлар. Азярбайъан фолклорунда щяр бир нцмунянин, форманын юзцнцн йери вя мягамы вар. Онлар улуларымызын йаддашынын, щяйатынын, кюнцл дуйьуларынын бир парчасы кими эюрцнцр. Мящз бу сябябдян дя сон дяряъядя тясирли вя явязсизди. Лайлаларын, охшамаларын, гымгымыларын, байатыларын, тапмаъаларын йериня йетирдийи функсийа буну бир даща айдынлыгла эюстярир. Китабда верилян тапмаъалар бюлмяси бизя йени-йени нцмунялярин йазыйа эятирилмяси иля мараглыды. Он доггузунъу йцзилликдян башлайараг тапмаъаларын топланмасы вя няшри сащясиндя ишляр Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 40 эюрцлмяйя башламышдыр. Ону да етираф едяк ки, он доггузунъу йцзилликдя диэяр жанрлара нисбятян тапмаъалар бялкя дя даща аз топланан фолклор нцмуняляри олмушдур. Кечян ясрин ийирминъи илляриндян ися бу нцмунялярин топланмасы иши сцрятлянмиш, В. Хулуфлу вя Щ. Зейналлы онун китаб шяклиндя чапына наил олмушлар. С. Ящмядли дя бу ишдя юзцнцн сяляфляриня гошулмуш, тапмаъаларын бир сыра мараглы нцмунялярини фолклоршцнаслыьымыза тягдим етмишдир. Тапмаъалар бир форма кими чевик дцшцнъяйя, ади бир мягамын верилмясиндян мащиййятин ачылмасына хидмят едир. Гащ-гащ галасы вар бунун, Гям пийаласы вар бунун, Ня доьар, ня учурдар, Учар баласы вар бунун. (с. ) Бу нцмунядя метафорик дцшцнъя мясялянин бир тяряфидир. Онун диэяр тяряфиндя сюзцн, мятнин поетиклийи, йцксяк сянят принсипляриня уйьунлуьу мараг доьурур. Бу мятндя арыдан сющбят эедир. Даща доьрусу, ачымында ары дайаныр. Гаршы тяряф бу сюйлямядян няйин щаггында данышылдыьыны юзц цчцн мцяййянляшдирмялидир. Тапмаъаларын бир фолклор жанры кими ня заман йаранмасыны, щансы дюврля баьлантыларынын олмасыны сюйлямяк чятинди. Бу бцтцн фолклор жанрларына аиддир. Лакин айры-айры нцмунялярин вердийи информасийа тарихин дяринликляриня эедян йол щаггында билэи верир. Бу мянада биз бядии нцмунялярин, форманын юзцнцн щансы дяринликлярдян эялдийи щаггында дцшцнъяляримизи ещтимал шяклиндя олса да дейя билирик. Халг йарадыъылыьы уъу-буъаьы эюрцнмяйян зянэин бир эцлзары хатырладыр. Бу эцлзарда щяр нцмунянин, форманын юзцнцн йери вар. Яэяр мифляр дцнйаны бядии дярк факты кими мараг доьурурса, аталар сюзляри бцтцн тяфяррцаты иля мцдриклийя, мярасим няьмяляри халгын мяишятинин мцхтялиф тяряфляриня, рявайятляр тарихи олайларын сабащлара дашынышына йюняликли бир функсийаны йериня йетирир. Она эюря дя бу нцмунялярин ня гядяр топланмасына вя щаггында йазылмасына бахмайараг, щямишя топламайа вя тящлиля ещтийаъ доьурур. Сон дюврдя реэион фолклорунун топланмасы вя няшри сащясиндя хейли уьурлу ишляр эюрцлмякдяди. Бу яввялки дюврлярдя дя олмушдур. Анъаг инди антолоэийалар шяклиндя топламалар апарылыр. Няшр олунан китаблар да буну айдынлыгла эюстярир. Бурайа тядгигатлары да ялавя етмяк лазымдыр. Анъаг тяяссцф ки, индийя гядяр няшр олунан антолоэийалар сырасында Газах фолклору антолоэийасы йохдур. Бу юзлцйцндя фолклоршцнасларын, бцтцнлцкдя реэион зийалыларыPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 41 нын цзяриня бюйцк мясулиййят гойур. Дцздцр, бу ишин апарылмасы кифайят гядяр аьыр вя мясулиййятлидир. Эярэин вя узунмцддятли топламаларын сайясиндя мцмкцндц. Чап олунан антолоэийалардакы мцяййян гцсурлар, чатышмамазлыглар вар. Буну да баша дцшмяк лазымды. Анъаг бцтювлцкдя бунларын щамысы уьурлу вя эярякли, тарихя чеврилмяли ишлярди. С. Ящмядованын анасы Эцлябатын ханымын дилиндян йазыйа алдыглары щяля эюрцляси чох ишлярин олдуьу щаггында тясяввцр йарадыр. Китабда мцщцм бир щиссяни рявайятляр тяшкил едир. «Беля рявайят едирляр ки…» башлыьы алтында верилян нцмуняляр щяр бириси типиклийи, бцтюв тясяввцр йарада билмяк хцсусиййяти иля ящямиййятлидир. Яфсаня вя рявайятляр халг ядябиййатымызда мцщцм бир щиссяни тутур. Онларын топланмасы, няшри вя тядгиги сащясиндя дя мцяййян ишляр апарылмышды. Бир щиссяси классикляримизин китабларында бядии дцшцнъянин факты кими эюрцнцрся, диэяр бир щиссяси айры-айры китабларын сящифяляриндя топлу кими йашайараг эцнцмцзя гядяр эялиб чатмышдыр. Мясялян, Щерадотун «Тарих» китабындакы Мидийа дюврц иля баьлы яфсаняляр тякъя бядии факт, яфсаня, рявайят олараг мараг доьурмур. Бурада щям дя тарихин бцтюв бир дюврцнцн реал эерчяклийинин бядии ифадясинин йашандыьынын шащиди олуруг. Мящз бюйцк шаиримиз С. Вурьунун «щяр щансы бир яфсаня олурса олсун, биз онда щягигят шяфягляри эюрмялийик» гянаяти тясадцфи дейилмямишдир. Яксиня, бурада сон дяряъя инъялик вя ъидди олаъаг бир мягам варды. Щеч шцбщясиз, бурада мцяййян ялчатмазлыг кими эюрцнян ясатир, яфсанявилик мягамлары вар. Анъаг щамысы инсан тясяввцрцнцн мящсулудур. Бу тясяввцрлярин ися бир уъунда щяйатдан эялмя шейляр дайаныр. «Кимин дярди йохса…», «Вясиййят», «Яйирдякли даь», «Щарамлыг», «Щярянин юз гисмяти» «Щяъъи евиндя дя гябул едя билярсян» вя с. кими нцмуняляр халг дцшцнъясиндян гопуб йашамагдадыр. Топлуда «Язрайылын тапшырыьы» адында бир яфсаня верилир. Орада дейилир. «Аллащ ъянаби Язрайыла буйурур ки, эедиб филан гадынын ъаныны аларсан. Язрайыл Аллащын буйурдуьу евя эялир, эюрцр ки, ъаныны алаъаьы гадын йатыб, балалары да йанында. Ики ушаьы бир тяряфиндя кцряйинин ортасында, балаъасы голунун цстцндя, ананын дюшц дя аьзында йатыр, щярдян дя бир аьзыны марчылдадараг ямир. Ъянаби Язрайыл фикирляшир: «Аллащ йягин ки, мяним эцнащымдан кечяр, мян бу анайа неъя гыйым. Ону юлдцрмяйяъяйям. Ону юлдцрсям ушаглары йетим галар, кюрпяси дя аъындан юляр. Гой мян еля балаъанын ъаныны алым, ана о ики ушаьына бахсын». Язрайыл беля дя едир. Ишини гуртарыб Аллащын щцзуруна эялир, щесабат верир. Аллащ гязябляниб ъянаби Язрайылын голундан тутуб туллайыр. Язрайыл эялиб бир дяряйя дцшцр. Эюрцр ки, гаршысында уъу-буъаьы эюрцнмяйян бир дярйадыр. ДярАзярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 42 йанын ортасында дяйирми бир даш суйун цзцня чыхыб. Дашын цстцндя от ъцъяриб. Цч эцнлцк бир гузу да оту иштащла отлайыр. Аллащдан вящй эялир: «Инди эюрдцнмц, мян истясям дашы да эюйярдярям. Сян инди эет, о гадыны юлдцр. Ушагларын рузусуну юзцм веряъям» (с. ). Бу кичик бир парчада бюйцк щяйат реаллыьы, инсан дцшцнъяси, бцтцн олаъагларын йараданын ялиндя олмасы гянаяти яксини тапыр. Бу бцтцн йазылы вя шифащи абидяляримиздя эцнцмцзя гядяр дашынан тясяввцрлярдир. Халг йарадыъылыьы нцмуняляри юзлцйцндя щяйаты дярк вя яхлаг топлусу, тярбийя мянбяйидир. «Китаби-Дядя Горгуд»да Басатла Тяпяэюзцн гаршылашмасында онун классик бир форматы, Тяпяэюзцн дедийи «иэид гуртулдун» суалына Басатын «Танрым гуртарды» ъавабы вар. Бу дцшцнъя юзлцйцндя бцтцнлцкдя инсанлыьы ящатя едир, йазылы вя шифащи ядябиййатымызда да бир ардыъыллыгла мцхтялиф формаларда яксини тапыр. Топлуда щаггында данышмаг истядийимиз «Мола гайасы» адында бир рявайят вар. Орада дейилир: «Карвансара йахынлыьында гайанын дюшцндя бир молла вя бир айы щейкялляшиб. Беля рявайят едирляр ки, бир молла ешшяйиня миниб мешянин ичи иля Карвансарайа доьру эедирмиш. Башыны галдырыб эцня баханда эюрцр ки, намазын вахтыдыр. Дястямаз алыб намаз гылмаьа башлайыр. Еля бу заман бир айы йахынлашыб ону парчаламаг истяйир. Молла намазыны йарымчыг сахлайыб Аллаща йалварыр: «Худайа ъаным сяня фида олсун. Гойма айы мяни парчаласын. Мяни дя, ону да йеримиздя даша дюндяр». Аллащ молланын сясини ешидир вя щяр икисини даша дюндярир…О вахтдан щямин гайа «Молла гайасы» адланыб» (с. ). Бизим фолклорумузда беля нцмуняляр кифайят гядярди. Онлар мцхтялиф сяпкилиди. Даша, аьаъа, гуша вя с. чеврилмяляр юзлцйцндя яфсаня вя рявайятляримиздя, наьылларымызда бир чохлугла мцшащидя олунур. Онун типик нцмуняси «Аьоьлан» яфсанясидир ки, Азярбайъанын бир чох реэионларында йашайыр. Бунларын арасында мцяййян кичик фярглиликляр олса да, анъаг мащиййят етибариля ейни дцшцнъяни ифадя едир. «Молла гайасы» адлы рявайят дя бу силсилядяндир. Орта ясрлярин йазылы нцмуняляриндя дя беля чеврилмяляр, юлцб-дирилмяляр вя с. вар. Бунларын щамысы халгын шифащи дцшцнъясиндян йазылы ядябиййатына вя орадан да яксиня бир ахын кими давам етмякдя, бядии дцшцнъяйя рювняглик эятирмядядир. Бурада мифик дцшцнъядян тутмуш инамлара гядяр чох яски чаьларын тясяввцрляри топлашыр. Яфсаня вя рявайятлярдя мювзу етибариля бир рянэарянэлик мцшащидя олунур. Бу онларын идейасында да нязяря чарпыр. Йер адлары, галалар, тайфа, гябиля адлары, тарихи шяхсиййят вя с. адлары иля баьлы чохлу яфсаня вя рявайятляримиз вар. Йазылы ядябиййатымызда классикляримизин йарадыъылыьында PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 43 кифайят гядяр чохлу нцмуняляр вар. Онларын няшри вя тящлили сащясиндя хейли ишляр апарылыб вя инди дя апарылмададыр. Азярбайъан фолклорунда мцщцм бир щиссяни наьыллар тутур. Онларын топланмасы вя чапы иля баьлы эцнцмцзя гядяр хейли ишляр эюрцлцб. А. Багри, Я. Сцбщанвердиханов, Й. В. Чямянзяминли, Щ. Зейналлы, Щ. Ялизадя совет щакимиййяти илляриндя мараглы наьыл нцмуняляри топламышлар. Щятта ондан бир гядяр яввял «Мяктяб», «Дябистан» журналлары да юз сящифяляриндя наьыл нцмуняляринин няшриня хцсуси диггят йетирмишди. Еяляъя дя «Кяшкцл»дя «Лятаиф» башлыьы алтында наьылларын чапы юзлцйцндя наьыл нцмуняляриня олан мараьы ифадя едир. Азярбайъанда наьылларын цч ъилддя (), беш ъилддя чапы () да бу истигамятдя щямишя артан ишлярин эетдийини эюстярир. Бу эцн дя наьылларын топланмасы, няшри, тядгиги иля ялагядар мараглы ишляр эюрцлмядяди. Мящз С. Ящмядлинин дя «Щяр ким йцз ил унутмаса…» китабында наьыл нцмунялярини вермяси диггяти ъялб едир. «Йадымдан чыхардарам», «Даша дюнмцш шащзадя», «Щяр кясин юз рузиси», «Сябр дашы», «Ики гардаш» вя с. наьыллар щяля ня гядяр наьыл нцмуняляримизин халг арасында йашадыьыны эюстярир. Наьылларын спесификасында «бири варды, бири йохду»нун мараглы еъазкарлыьы вар. Бу даща чох щяйатилийя дайаныр. Лакин сещр, ъаду, яфсун кими хцсусиййятляр бу дцшцнъяйя йени чалар, мяна верир. «Цч гардаш» наьылы онун типик нцмунясиди. «Бири варды, бири йохуйду, ики гардаш варыйды. Бюйцк гардаш юлкянин падшащы, кичик гардаш ися онун вязирийди. Падшащын бир гызы, вязирин ися цч оьлу варыйды. Бюйцк гардаш, ортанъыл гардаш, кичик гардаш – цчц дя ямиси гызы Пяризад ханыма вурулмушдулар. Хябяр падшаща чатыр. О, гардашы оьланларыны йанына чаьырыб дейир: - Цчцнцз дя гардашым оьлусунуз. Сизи бир балам кими истяйирям. Цчцнцзя бир тапшырыг веряъяйям: ким чох газанъ эятирся гыз онунду» (с. ). Бцтцн наьылларымызда аьлын, габилиййятин, баъарыьын нцмайиши щямишя апарыъылылгла эюрцнцб. Бурада да мящз щямин кейфиййятляря цстцнлцк верилир. Узаг сяфяря чыхан гардашлар сон олараг бирляширляр вя кичик гардашынын бахыъылыг габилиййяти иля ямиси гызларынын хястя олдуьу айдынлашыр. Щямишя наьылларымызда гардашлар арасында кичик гардашын даща габилиййятли вя сон олараг щяр шейя наил олдуьу эюрцнцрся, бурада ортанъыл гардаш юз габилиййяти иля даща чох фярглянир. Бцтцн бунлар топлунун мараглы ъящятляридир, бизим наьылларымызын мараглы дцшцнъяйя щесабланмаг хцсусиййятляридир. Китабда сон олараг верилян «Бязямяляр» бюлмясидир. Бурада бир-бириндян мараглы, щям дя типик олаъаг нцмуняляр вар. «Йола кюрпц салдым», «Нийя бир гызыл», «Баьлама», «Елчилик», «Тумары чатмырмыш», «Мян дя бир кишинин оьлуйам», «Хашыл гоАзярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 44 наглыьы», «Нярдиван» кими бязямяляр бцтювлцйц вя кясб етдийи мяна етибариля мараглы тясир баьышлайыр. «Нийя бир гызыл» бязямясиндя охуйуруг: «Эцнлярин бир эцнцндя юлкянин падшащы тярки-либас олуб юлкясини эязмяйя чыхыр. Шящярбяшящяр, кяндбякянд эязиб доланыр, ряиййятляринин щалындан хябяр тутур. Бир дя бахыр ки, цз-эюзцнц тцк басыб. Дялляйин йанына эялир. Дялляк онун бир нимдаш палтарына бахыр, бир арыгламыш тцклц цзцня бахыр, «отур» дейиб онун цзцнц гырхмаьа башлайыр. Кцт цлэцъ падшащын цзцня дяйдикъя о уфулдайыр, цзц цлэцъдян кясик-кясик олур. Дялляк ишини эюрцб гуртарыр. Мцштяри она он гызыл верир. Дялляк севиняряк гызылы тез ъибиндя эизлядир. Ай доланыр, ил эялир. Падшащ йенидян сейря чыхыр, йолу дялляйин йанындан дцшцр. Фикирляшир ки, еля йахшы олду, цзцмц дя гырхдырарам. Мцштярини таныйан дялляк тез ял-айаьа дцшцр, тязя цлэцъ чыхарыб онун цзцнц гырхыр. Цзц ращатлыгла гырхылмыш мцштяри дялляйя бу дяфя бир гызыл верир. Дялляк гызыла бахыб тяяъъцбля сорушур: - Нийя бир гызыл? Мцштяри аьыр-аьыр ъаваб верир: - А бала, кечян дяфя цзцмц гырханда сян дя язиййят чякдин, мян дя. Анъаг бу дяфя ня сян язиййят чякдин, ня дя мян. (с. ). Бир башга нцмуняйя дя диггят йетиряк. «Дюймяйин ня мянасы вар» ады иля верилян бязямядя охуйуруг: «Бир устанын шяйирди олур. Шяйирд щяр эцн кясилмиш гойунун дярисини апарыб чайда исладырмыш. Гайыданда устасы щямишя ону дюйцрдц. Шяйирд устанын бу щярякятиндян щеч ня анламырды. Бир эцн шяйирд дярини чайда исладаркян чай дярини апарыр, шяйирд аьлайа-аьлайа устанын йанына гайыдыр. Уста тяяъъцбля ондан сорушур: - Ай ушаг, ня олуб, нийя аьлайырсан? Шяйирд ъаваб верир: - Дярини чай апарды, онунчцн аьлайырам ки, бирдян мяни дюйярсян. Уста эцлцмсцнцб мещрибанлыгла шяйирдиня дейир: - Индийя гядяр сяни она эюря дюйцрдцм ки, дярини ахытмайасан. Инди ки дяри ахыб эедиб дюймяйин ня мянасы вар?!» (с. ). Бцтцн бунлар вя бу кими нцмуняляр халгымызын зянэинлийини, онун щяйатынын, мяишятинин, дцшцнъя тярзинин ня гядяр мараглы нцмунялярля долу олдуьуну эюстярир. Бу нцмуняляр Салатын Ящмядлинин щяля бир йаддаш адамынын, аьбирчяйин, анасы Эцлябатын ананын дилиндян йазыйа алдыгларыды. Ядябиййатшцнас, дилчи, публисист кими таныдыьымыз С. Ящмядли бу топлу иля фолклоршцнаслыьымыза юзцнцн тющфясини вермиш вя чох бюйцк саваб иш эюрмцшдц. Бцтцнлцкдя зийалы мцщитиня нцмуня олмушду. Шцбщясиз ки, нечя-нечя беля топлуларымыз йаддаш адамларынын йаддашында йатыр, йазыйа алма заманыны эюзляйир. Она тялясяк. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 45 ЯДЯБИЙЙАТ 1. Эцлябатын Мустафа гызы, Салатын Ящмядли. Щяр ким йцз ил унутмаса… Бакы, Елм, , сящ. Бир фолклор топлусу вя онун йаратдыьы тяяссцрат ХЦЛАСЯ Халг йарадыъылыьы милли-мяняви мядяниййятимизин мцщцм бир щиссясидир. Онун топланмасы, няшри вя тядгиги сащясиндя хейли ишляр эюрцлмцшдц. Сон дюврлярдя дя бу уьурла давам етдирилир. Э. Мустафа гызынын вя С. Ящмядлинин «Щяр ким йцз ил унутмаса» топлусу щяля эюрцлмяли чох ишлярин олдуьуну эюстярир. Топлуда халг ядябиййатынын мцхтялиф нцмуняляри – байаты, наьыл, яфсаня, рявайят, лятифя юрнякляри йер алмышдыр. Бу бир йаддаш адамынын дилиндян йазыйа алынанларды. Беля йаддаш адамларынын дилиндян фолклор нцмунялярин топланмасы эяряклийи бу топлудан бир даща айдынлыгла эюрцнцр. Ачар сюзляр: Халг йарадыъылыьы, яфсаня, наьыл, рявайят, байаты, охшама юрнякляринин топланмасы вя няшри, Салатын Ящмядлинин фолклоршцнаслыг фяалиййяти. Один сборник фольклора и его впечатление РЕЗЮМЕ Народное творчество является важной частью нашей национальнодуховной культуры. Много работ проведено и проводится за последнее время в собрании, издании и исследовании его. И проводится она с успехом. Сборник Г. Мустафа кызы и С. Ахмедли «Ким йцз ил унутмаса…» («Если каждый не забудет за сто лет») показывает еще наличие многих неотложных работ. В сборнимке заняли место разные образы литературы – баяты, сказки, легенды, анекдоты. Все эти записи взяты со слов мудрых людей. Необходимость собрания такого образца литературы явно видно из сборника. Ключевые слова: Собрание и издание народного творчества, легенд, сказок, байаты, окшама, фольклорное творчество Салатын Ахмедлы. Ишин елми нятиъяляри: Азярбайъанын фолклорунун топланмасы сащясиндя сон дюврлярдя уьурлу ишляр эюрцлмядяди. Онлардан бири дя С. Ящмядлинин «Щяр ким йцз ил унутмаса…» топлусудур. Бурада халгымызын йаратдыьы фолклор нцмуняляринин щяля дя топлама ещтийаъында олдуьу вя эярякли ишлярин эюрцлмя ещтийаъы айдынлыгла мцшащидя олунур. Тятбиг сащяляри: Шифащи халг ядябиййаты, етнографийа, мусиги. Елми йенилийи: Халг ядябиййатымызщын топлама вя тядгиг эяряклийи, реэион фолклорунун юйрянилмя актуаллыьы, мцасир мярщялядя, сон дюврдя фолклоршцнаслыгда олан уьурлар вя с. Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 46 Əziz ƏLƏKBƏRLİ AMEA Folklor İnstitutu e-mail: eziz_elekberli@rambler. ru ERMƏNİ QAYNAQLARINDA AZƏRBAYCAN NAĞILLARI Məsələnin qoyuluşu: Erməni folkloru kimi dünyaya təqdim olunan folklor örnəklərinin, o cümlədən nağılların indiki ermənilərə heç bir aidiyyatı yoxdur. İşin məqsədi: Erməni nağılları kimi təqdim olunan folklor mətnlərinin, əslində Azərbaycan nağılları olduğunu elmi faktlarla sübuta yetirmək. GİRİŞ Başlanğıcını Assuriya və Urartunun qul koloniyalarından götürüb, bu ölkələrin qul bazarlarında dünyanın hər tərəfindən gələn tacirlərə ixtisaslaşmış (oxu: sənətkar!) qullar kimi satılan, etnik cəhətdən yekcins olmasa da, Hayasa şəhər-vilayətinin adı ilə hay (yəni Hayasa qulu) adlanan ermənilər zaman keçdikcə tədricən bir etnik toplum təşkil etmiş, köləsi olduqları xalqların maddi-mənəvi dəyərlərindən, xüsusilə mətbəxindən, musiqisindən, dilindən, dinindən, folklorundan və s. gündəlik həyatlarında bəhrələnmiş, özləri hibrid millət olduqları kimi, həm də hibrid bir mədəniyyət formalaşdırırmışlar. Orta çağlarda Qafqazda alban və ərmən türklərinin bir hissəsinin öz xristianlığını qoruyub saxlaması, türk-müsəlman çoxluğundan qopub təklənməsi, XV yüzildən etibarən Qafqaza gələn hay-xristian missionerlərin fəaliyyəti nəticəsində kilsənin təsiri altına düşməsi, Qafqazın Rusiya tərəfindən işğalı ilə əlaqədar XIX yüzilin əvvəllərində Ön Asiyadan çoxlu hayların köçürülüb gətirilməsi sonucunda bütünlüklə erməniləşməsi ermənilərin etnogenezsinində Azərbaycan-türk faktorunu bir az da gücləndirmişdir. Bu, “erməni folkloru”nda, onun müxtəlif janrlarında, xüsusilə nağıllarda özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. Faktlar sübut edir ki, “erməni nağılları”nın böyük əksəriyyəti həm mövzu, həm məzmun, həm süjet, həm də obraz və ctruktur etibarı ilə Azərbaycan-türk nağıllarının eynidir. Bunun çox böyük tarixi, mənəvi kökləri var və özünün ciddi elmi izahını gözləyir. Bu baxımdan, “Xır-xır Kosa”, “Cıqqalı”, “Hazaran bülbül”, “Sövdəgər Əhməd”, “Saxqa Yusif”, “Qulu xan”, “Qoçaq Nəzər” və s. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 47 kimi çoxlu sayda “erməni nağılları” yeni və daha obyektiv elmi-metodoloji yanaşma tələb edir. Ümumən türklərin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin folklor yaradıcılığında nağıllar xüsusi yer tutur. Bu da təsadüfi deyil. Doğrudur, tarixin sübh çağından üzü bəri at belində dünyanın bir tərəfindən o biri tərəfinə mədəniyyət daşıyan Türklər apardıqları döyüşləri, bu döyüşlərdə göstərdikləri qəhrəmanlıqları oturub qələmə almağa çox da maraq göstərməyiblər. Əslində, buna onların nəinki həvəsi, heç vaxtı da olmayıb. Lakin bu o demək deyil ki, onların tarixi yaddaşa biganə olublar və ya mənəvi dəyərlərini qoruyub, yaşadıb, gələcək nəsillərə ötürmək qayğısına qalmayıblar. Sadəcə olaraq, Türkün öz tarixini, mədəniyyətini və mənəviyyatını nəsildən-nəslə özünəməxsus şəkildə – rəvayətlər, əfsanələr, nağıllar, dastanlar, qəhrəmanlıq nəğmələri və s. vasitəsilə ötürmək ənənəsi olub. Ona görə də bizdə folklor örnəkləri nəinki çox zəngindir, həm də bu örnəklərdə Türkün bütün varlığı – tarixi, mədəniyyəti, mənəviyyatı, sosial-siyasi-iqtisadi həyatı, həyat və yaşam özünəməxsusluğu yatır. Bu da azmış kimi, həmin şifahi yaddaş Türk xalqları ilə qonşuluqda yaşayan, Türklərlə insani və ticari münasibətlərdə, hətta düşmənçilikdə olan bir çox xalqlar üçün həm də öz tarixlərini yazmaq və yaratmaq üçün mötəbər mənbə və məxəz rolunu oynamışdır. Homerdən, Herodotdan tutmuş, Xorenliyə qədər. Azərbaycan türklərinin maddi-mənəvi dəyərlərindən ən çox bəhrələnən xalqlardan biri və birincisi məhz bu günkü ermənilər olmuşlar. Ona görə bu günkü ermənilər deyirəm ki, əslində, onlar erməni deyillər, onların etnik cəhətdən formalaşmasında ermənilər müstəsna rol oynasalar da, bu günkü ermənilər – ermənilər yox, haylardır. Erməni etnonimi tarixi Ərməniyə ərazisində yaşayan Oğuz, Qıpçaq, Bulqar, Şirak və s. qədim türk boylarını birləşdirən etnocoğrafi bir anlayışdır. Haylar isə etnik mənşəyi son dərəcə qarışıq olan, Qafqazın və Yaxın Şərqin, demək olar ki, bütün xalqlarının tör-töküntülərini ehtiva edən sosial-dini məfhumdur. Haylar Urartunun və Assuriyanın qul koloniyalarında saxlanıb, bu və ya digər xidmət işlərinə alışdırılmış və dünyanın hər tərəfinə satılmış qullardır. Bu qullar etnik cəhətdən yekcins olmadığı üçün bu günkü erməni milləti də etnik cəhətdən çox qarışıqdır. Bu günkü ermənilər, əslində, etnik toplum olmaqdan daha çox müxtəlif millətlərdən olan qulların dini toplumudur. Ona görə də tarix boyu bu günkü erməni millətini kilsə yönəltmişdir. Onların bütün saxta tarix kitabları kilsələrin hücrələrində Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 48 keşişlər tərəfindən yazıldığı kimi, milli ideologiyaları da həmişə kilsədə hazırlanmış və həyata keçirilməsinə də kilsə nəzarət etmişdir. Erməni ilə hər hansı tarixi, mədəni, ədəbi, folklor və s. sahələr üzrə qarşılıqlı əlaqədən danışanda məhz bu metodoloji mövqedən yanaşmaq lazımdır. Təəssüf ki, onillər boyu – bütün sovet dönəmində Azərbaycanerməni ədəbi, hətta folklor əlaqələrindən danışanda tədqiqatçılar bu əlaqələrin sıxlığını, oxşarlığını və tipoloji yaxınlığını iki xalqın qonşuluğunda, bir-birindən yaradıcı şəkildə bəhrələnməsində, hətta «tarixi dostluğunda» görmüşlər. Halbuki burada heç bir halda qarşılıqlı bəhrələnmədən söhbət gedə bilməz. Bu gün «erməni folkloru» adı ilə dünya ictimaiyyətinə təqdim olunan folklor mətnləri ya bütövlükdə Azərbaycan türkcəsindən bu günkü erməni (hay) dilinə tərcümədir, ya da mətnlərin cüzi dəyişikliklərlə erməniləşdirilmiş (haylaşdırılmış) variantıdır. Bu, özünü folklorun ən qədim janrlarından olan nağıllarda xüsusilə göstərir. Ermənilər Azərbaycan nağıllarının erməniləşdirilməsinə onların birbaşa söyləyicilərdən toplanıb, yazıya alınıb, mötəbər məcmuələrdə dərc olunması ilə başlamışlar. Bu, daha çox ermənilərin cu yüzilin 1-ci yarısında Qafqaza kütləvi şəkildə köçürülməsindən az sonra başlamış, həmin əsrin 2-ci yarısında isə böyük vüsət almışdır. Maraqlıdır ki, ermənilər köçürüldükləri ərazilərdə yerli Azərbaycan türklərindən eşitdikləri nağılları olduğu kimi mənimsəyir, onların dilindən yazıya alınan mətnlər isə erməni nağılları kimi təqdim olunurdu. Məsələn, cu ildə Şamaxı qəzasının ermənilərindən toplanmış «Sövdəgər Əhməd», «Saxqa Yusif», «Məlik Məmməd», «Qulu xan» və s. nağıllar, adlarından da göründüyü kimi, sırf Azərbaycan nağıllarıdır və nə qəhrəman, nə süjet, nə də quruluş baxımından onlarda heç bir erməni elementi yoxdur (2, ). Bəzən dünən olduğu şəkildə erməni nağılı kimi təqdim olunan bir Azərbaycan-türk nağılı az sonra cüzi əlavə və dəyişikliklərlə yeni bir erməni nağılı kimi dərc olunub. Məsələn, yuxarıda gördüyümüz kimi, SMOMPK-da erməni nağılı kimi dərc olunan «Məlik Məmməd» nağılı cəmi üç il sonra elə həmin məcmuədə «Xır-xır Kosa» adı ilə yeni bir erməni nağılı kimi dərc olunurdu (3, ). Çox sonralar isə bu nağılın «Həyat alması», «Qırmızı alma» kimi saxta erməni versiyaları quraşdırılıb, erməni nağılı kimi dərc olunmuşdur (4, 83). Hətta cu yüzil erməni yazıçısı Q. Ağayan «Məlik Məmməd» nağılı əsasındı «İşıqlı və qaranlıq dünyalar» adlı nağıl-povest də yazmışdır (5, ). PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 49 Yeri gəlmişkən, «məlik» titulu vaxtilə alban-xristian türk zadəganlarına verilən rəsmi titul olmuşdur və bunun bu günkü ermənilərə heç bir aidiyyatı yoxdur. Lakin ermənilər Qafqazdakı bütün xristian türk tarixinə və mədəniyyətinə sahib çıxdıqları kimi, qarşılarına çıxan «Məlik» adlı və ya titullu bütün nağıllara da qeyd-şərtsiz şərik olmağa çalışırlar. Eyni paraleli «Hazaran bülbül» və «Qoçaq Nəzər» erməni nağılları ilə «Hazarandastan bülbülü» və «Hax Nəzər» Azərbaycan nağılları arasında da aparmaq olar. Erməni nağılları arasında həm ad, həm də məzmunca Azərbaycan nağılları ilə eyniyyət təşkil edən çoxlu nağıllar var. Məsələn: «Gül və Sineyvaz», «Ovçu Pirim», «Keçəl Nəzər», «Keçəl Əhməd», «Ramazan» və s. və i. a. (6; 7). Lakin elə nağıllar da çoxdur ki, nəinki məzmunlarına görə Azərbaycan nağılları ilə səsləşir, həm də onların adları Azərbaycan-türk sözlərindən ibarətdir. Məsələn: “Qsrx harami”, “Canpolad”, “Qəmbər”, “Təpəgözün nağılı”, “Çöpçü”, “Dəmirçi”, “Cütçü”, “Dünya gözəli”, “Mərcan”, “Hax və nahax” və s. Erməni nağılları kimi təqdim olunan bir çox mətnlər isə nəinki mövzu və məzmun etibarilə, hətta quruluşuna görə də bir-birinin eynidir. «Bu nağıllar adətən girişlə başlanır. Bu başlanğıcda «biri varmış, biri yoxmuş», sözləri deyilir, arada «az getdi, üz getdi, dərə-təpə-düz getdi» ifadələri işlədilir. Nağılların sonu da eyni şəkildə bitir: «Onlar öz murazlarına çatdılar, siz də öz murazınıza çatın», yaxud «onlar yedilər, içdilər, yerə keçdilər, siz də yeyin, için, yerə keçin, göydən. . . dənə alma düşdü» (almanın sayı deyilir və sözlə paylanır)». (8, 74) cı illərdə İrəvanda nəşr olunan çoxcildlik «Erməni xalq nağılları»nı diqqətlə nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, buradakı nağılların böyük bir hissəsinin bu günkü erməni xalqına heç bir aidiyyatı yoxdur. Bu nağıllardakı düşüncə və təfəkkür tipi, mənəviyyat və əxlaq tərzi, obraz və motivlər, coğrafiya və tarixi hadisələr onların Azərbaycan coğrafiyasında və Azərbaycan türkü tərəfindən yaradıldığını təsdiq edir. Sadəcə olaraq, bu istiqamətdə araşdırmaları dərinləşdirmək və həqiqəti ortaya çıxarmaq lazımdır. Ermənilər də başa düşməlidirlər ki, dəyərli nələri varsa, buna görə ilk növbədə Azərbaycan insanına borcludurlar. Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 50 QAYNAQLAR 1. Əkbər Yerevanlı. Azəri-erməni ədəbi əlaqələri, Yerevan, «Hayastan» nəşriyyatı, 2. Ətraflı məlumat üçün bax: SMOMPK, 7-ci buraxılış, Tiflis, 3. SMOMPK, cü buraxılış, Tiflis, 4. Əkbər Yerevanlı. Azəri-erməni ədəbi əlaqələri, Yerevan, «Hayastan» nəşriyyatı, 5. Yusif Ramazanov. XIX əsr erməni nəsrində Azərbaycan folkloru motivləri, Bakı, «Elm», 6. SMOMPK, ci buraxılış, Tiflis, 7. SMOMPK, ci buraxılış, Tiflis, 8. Əkbər Yerevanlı. Azəri-erməni ədəbi əlaqələri, Yerevan, «Hayastan» nəşriyyatı, XÜLASƏ Azərbaycan epik folklor təfəkkürünün mənbələrindən biri kimi, nağıllar Azərbaycan-türk varlığının bir çox elementlərini özündə ehtiva edir. Bu mətnlər başqa millətlər tərəfindən mənimsənilsə də, onlarda Azərbaycan kimliyini məhv etmək mümkün deyil. O cümlədən erməni nağılları kimi dünyaya tanıdılan mətnlərin böyük çoxluğu tipik Azərbaycan nağıllarıdır və Azərbaycan nağılları ilə tipoloji eyniyyət təşkil edir. Açar sözlər: Ərmən, Alban, “Xır-xır Kosa”, “Qoçaq Nəzər”, “Hazaran bülbül”. РЕЗЮМЕ Сказки, как источники Азербайджанского эпического фольклорного мышления, отражают многие элементы Азербайджанской – тюркской действительности. Несмотря на то, что эти тексты были присвоены иными народами, они не смогли уничтожить в них Азербайджанского сущность. В том числе, множество текстов, преподнесенных миру как армянские сказки, являются типическими Азербайджанскими сказками и обладают типологической идентичностью с Азербайджанскими сказками. Ключевые слова: Арман, «Хыр-хыр коса», «Гачаг (Лихой) Назар», «Хазаран Бюль-бюль соловей» PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 51 SUMMARY The fairy-tales as a one of the source of Azerbaijan epics folklore deals the elements of Azerbaijan-Turkish content. Though these texts adopted from the other nations, it is not possible to destroy Azerbaijan disclosure. The majority of texts that known as an Armenian fairytales to the world are typical Azerbaijan tales and it composes the typological identification with Azerbaijan fairy-tales. Key words: Armen, Alban, “Kher-kher kosa", “Gochad Nezer" (Brave Nezer), Hazaran Bylbyl (Nighfingale) İşin elmi nəticələri: Bu gün ermənilərin öz milli nağılları kimi təqdim etdikləri nağıllar Azərbaycan folklor təfəkkürünün məhsuludur və ermənilər tərəfindən mənimsənilmişdir. Tətbiq sahələri: Şifahi xalq ədəbiyyatı, etnoqrafiya, tarix, musiqi. Elmi yeniliyi: Erməni nağılları kimi təqdim olunan folklor mətnlərinin Azərbaycan folklor təfəkkürünün məhsulu olduğunu sübut etməklə eyni zamanda erməni etnik toplumunun kimliyini aydınlaşdırmaq üçün böyük imkan yaranır. Məqaləyə Filologiya elmləri doktoru, profussor İ. Abbaslı rəy vermişdir. Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 52 Atəş ƏHMƏDLİ Atash. ahmadli@. gmail. com ƏNƏNƏVİ JANR SÖYLƏYİCİLİYİNDƏ PEŞƏKAR NAĞILÇILIQ MƏSƏLƏNIN QOYULUŞU: Peşəkar nağılçılıq ənənəvi söyləyiciliyin tərkib hissəsi kimi araşdırılır, peşəkarlığın kriteriyaları praktik fakturaya əsaslanmaqla səciyyələndirilir. İŞIN MƏQSƏDI: Söyləyicilik sənətinin inkişaf dinamikasını regional səviyyədə izləmək, lokal (məhəlli) səviyyənin özünəməxsusluğunu canlandırmaq, söyləyici və mətn münasibətlərinə aydınlıq gətirməkdir. Bildiyimiz kimi, nağıl əksər dünya xalqlarının folklorunda həm geniş yayılmış, həm də məşhur olan bir janrdır. Nağılın ən səciyyəvi xüsusiyyətləri gələcəyə nikbin baxış, qəhrəmanlarının mənəvi təmizliyi, xeyirin şər üzərində, “haqqın nahaq üzərində qələbəsinə” (Y. V. Çəmənzəminli) inamıdır (1, ). Uzun müddət folklorumuzun bir çox toplayıcıları epik növə aid edilən rəvayət, əfsanə, lətifə, hətta bəzən dastanları da nağıl adı altında toplayıb araşdırmışlar. Folklorumuzu yaxşı bilən tədqiqatçılar belə bu janrların oxşarlıqlarını nəzərə alaraq onların adını bir yerdə çəkmişlər: “El keçirdiyi həyat hadisələrini hekayələr, nağıllar, dastanlar, əfsanələr və lətifələr şəklində düzür, qoşur” (1, ; 2, 23). “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı” kitabının ayrıca “Nağıllar” bölümündə folklorşünas İmran Babayev yazır: “Nağıllar yüksək sənət nümunəsidir. Nağılı danışmaq asan iş deyildir. Azərbaycanda qədimdən bəri xüsusi sənətkar nağılçılar olmuşdur ki, onlara nəqqal demişlər. ” Müəllif daha sonra vurğulayır ki, “xalq arasından çıxmış belə nağılçılar, sənətkarlar onu (nağılı – A. Ə. ) elə maraqla, obrazlı bir dillə danışırlar ki, dinləyicini valeh edirlər” (1, ). Nəqqal – nağılçı (almanca marchenenrzähler, ingiliscə tale – tallers, fransızca conteur, rusca skazoçniki) – nağıl söyləyicisidir. Ərəb mənşəli “nəqqal” sözünün işlək məkanı hazırda xeyli daralmışdır və hazırda funksionallığına görə söz el arasından çıxmış ayrıca nağıl ifaçılarını dəyərləndirmədə əvvəlki effekti canlandıra bilmir. İndi nəqqal dedikdə daha çox “yersiz danışmaq”, “boşboğazlıq etmək” kimi mənalar yada düşür. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 53 Nağılın həyatında nağılçının rolu və əhəmiyyəti, nağılçının yaradıcılıq imkan-larının öyrənilməsi və s. məsələlərlə Dünya folklorşünaslıq elminə yeniliklərlə daxil olmuş “Rus məktəbi”nin layiqli təmsilçilərindən E. V. Pumerantsevanın problemə yanaşması maraq doğurmaya bilməz. Müəllifin araşdırmalarından bil-mək olur ki, XIX əsrin başlanğıcında nağılçının rolu haqqında rus elmində bəzi mülahizələr səslənsə də, problemin intensivliklə öyrənilməsinə imkan verən materiallar yalnız XX əsrdə meydana gəlmişdir. (N. E. Onçikovun, D. K. Zeleninin, B. Y. Sokolovların əsərləri). “Bunun əsası (Sovet dövründə – A. Ə. ) M. K. Azadovskinin istedadlı Sibir nağılçısı N. O. Vinokurov haqqında məqaləsi ilə qoyuldu. Bu tədqiqatla nağılçının yaradıcılığının öyrənilməsi ilə yeni mərhələ, ədəbiyyatşünaslıq mərhələsi başlanır” (3, – A. X. ). Şərhə ehtiyac qalmır! Araşdırıcının fikirlərindən məsələyə hansı səviyyədə yanaşıldığı aydın görünür. Bəs, o zaman bizdə vəziyyət nə yerdə idi?! Axı, qeyd olunan illərdə Azərbaycan elmi sovet elminin tərkib hissəsi kimi çıxış edirdi! Düzdür, orta əsrlərdən üzü bəri əlimizdə olan mənbələrdən (müx. cüng və əlyazmalardan) nağıllarımızın nəfis tərtibatlı kitabələrə salınmasına dair qırıq-qırıq məlumatlar ala bilirik. (Nəqqaş Əli Təbrizinin gözəl rəsmlərlə bəzədilmiş 16 cildlik “Nağıllar” kitabını göstərmək olar (4, ). Bir çox təşəbbüslərə baxmayaraq, yalnız ilk dəfə “Azərbaycanı öyrənmə cəmiyyəti”nin xətti ilə toplanan nağılların sistemli şəkildə nəşri mümkün olmuşdur. H. Zeynallının başladığı bu fədakar təşəbbüsü H. Əlizadə özünün səyi ilə çap etdirdiyi “Dastanlar və nağıllar” kitabı ilə davam etdirir. Daha sonra Baqrinin Qafqaz xalqlarına dair materiallar içərisində Azərbaycan nağıllarının rus dilində çapını böyük işlərdən saymaq olar. Lakin nə əvvəlki mənbələrdə, nə də ki sonrakı nəşrlərdə təqdim olunan nağılların söyləyiciləri barəsində elə bir tutarlı məlumata rast gəlmək olmur. Bəzən çox səthi məlumat verməklə, bəzən də onların adını çəkməklə qənaətlənən araşdırıcılarımız bu yöndə çalışan rus həmkarlarından hələ çox geridə qalırdılar. Vəziyyəti bu yerə gətirən səbəblərin bir qisminin tarixi gerçəklikdən (milli özünüifadəyə basqıdan) qaynaqlandığını nəzərə alsaq, digər qismininsə sırf subyektiv amillərə bağlandığını etiraf etməliyik. Azərbaycanın folklor xəritəsini bir anlıq gözlərimiz önündə canlandırsaq, o zaman bu xəritənin regional özəlliklərlə dolğunlaşdığını təxmin etmək olar. Janr özəlliklərinə görə biri digərindən seçilən bölgələrimizin folklor örnəklərinin sahmanlı toplanılması və şifrələnməsi yönündə uğurlarımız varsa da, əminliklə deyə bilərik ki, təsəvvür olunan bu mənzərənin Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 54 büsbütün gerçəkləşdirilməsi üçün hələ bizə onilliklər lazım gələcək. Çünki bu işi qısa zaman kəsimində başa gətirmək qeyri-mümkündür. O mənada ki, ənənəvi folklorşünaslığımızda bu işə təşəbbüs belə göstərilməmişdir. Yalnız çağdaş dönəmdə bu tipli xəritələrin yaradılmasına cəhd olunmuşdur* . Lakin, başlanğıc təcrübə olduğundan və üzərində xeyli zəhmət çəkilməsinə baxmayaraq, bu xəritələrdə çatışmazlıqlar özünü göstərir. Məsələn, bölgədaxili məntəqələr boyunca ayrı-ayrı janrların işlənmə tezliyinə görə işarələnməsində bir sıra yanlışlıqlara yol verilmişdir. Bu isə bölgənin folklor mənzərəsini dolğun şəkildə canlandırmağa imkan yaratmır (dissertasiyada mövzunu davam etdirəcəyik). Prof. H. İsmayılov regional folkloru “Sabit strukturun dəyişə bilən məlumatları, kononik qəlibləri pozmayan variantları, versiyaları”, bir sözlə, “millinin bölgəvi, məhəlli formaları” adlandırır. Bu cür üzvlənməyə gətirən səbəbləri diqqətdən keçirən müəllif, innən belə də bu istiqamətdə araşdırmaların aparılmasını zəruri sayır. Çünki “konservativ kənd mühitlərində qorunan arxaik folklor elementləri ayrı-ayrı folklor janrlarının genezisi və tipologiyası problem-lərini öyrənməyə, mətnlərin əski kültür aspektlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir” (5, ). Özəlliklə, müəllif söyləyici probleminin, janr intensivliyinin lokal xarakterinin də regional səviyyədə öyrənilməsini çağdaş folklorşünaslığımızın prioritet məsələlərindən hesab edir. Janr intensivliyinin (işlənmə tezliyinin) dinamikası təbii olaraq, söyləyiciliyin də bir sıra spesifik məqamlarını üzə çıxarmağa imkan verir. Məsələn: cinsindən asılı olaraq söyləyicinin janr üzərindəki səciyyəsinin (kişi və ya qadın olmasının), söyləyicinin repertuarındakı kəmiyyət və keyfiyyət dəyişilmələrinin və s. -nin aşkarlanmasını qeyd etmək olar. Bölgədaxili təbiicoğrafi və sosial-mədəni faktorların bu intensivliyə təsirini də istisna etmək olmaz. Söhbət folklordaxili və folklorxarici faktorlardan gedir. Məzmunundan da göründüyü kimi, həmin faktorlar bu prosesə birbaşa və dolayısı ilə təsir göstərmək gücündədir. Bu faktorların folklorun regional özünəməxsusluq qazanmasına təsirindən bəhs edən f. e. d. S. Qəniyev yazır: “Belə ki, təbii-coğrafi şəraitdən, təsərrüfat məşğuliyyətindən, ictimai yaşayışın formalarından (oturaqlıq, köçərilik) və folklorxarici faktorların (yazılı ədəbiyyat, klassik musiqi, onun ifaçılıq formaları və s. ) təsirindən asılı olaraq bu * Şirvan və Şəki-Zaqatala bölgələri üzrə hazırlanmış xəritələri bu mənada örnək kimi dəyərləndirmək olar. Bax: S. Qəniyev. Şirvan folklor mühiti; M. Abdullayeva. Azərbaycan folklorunun regional xüsusiyyətləri (Şəki-Zaqatala folklor nümunələri əsasında) namizədlik dissertasiyası. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 55 və ya başqa folklor mühitindəki janrların işlənmə, məşhurluq tezliyi eyni etnik-mədəni sistemin digər folklor mühitlərindən fərqli ola bilir” (6, 6). Gözə çarpan bu regional fərqliliklərə nağıllarımızın sayca hansı bölgədə dominantlıq qazanması ilə bağlı olanını da aid etmək olar. Söyləyicilik sənətinin öləzidiyi, yazılı ənənənin get-gedə şifahi ənənəni üstələdiyi indiki şəraitdə toplamanın da səviyyəsinin ürəkaçan olmadığını nəzərə alsaq, tədqiqat prosesinə nə qədər zəhmət tələb olunduğunu yəqinləşdirmək olar. Sözsüz ki, burada toplamanın hansı səviyyədə aparılmasından irəli gələn istisnalar da vardır. Məsələyə f. e. n. O. Əliyevin münasibətini nəzərdən keçirək: “Azərbaycanın ayrı-ayrı regionlarından toplanılmış nümunələr üzərindəki müşahidələr göstərir ki, nağıl bütün regionlarda geniş yayılmış janrlardan biridir, ancaq toplamanın səviyyəsi ayrı-ayrı yerlərdə eyni olmadığından sistemləşdirmə və tədqiqat prosesində bəzi məqamlarda çətinliklərlə qarşılaşmağımız təbiidir” (7, ). Bir az öncə qeyd etdiyimiz istisnalar elə həmin məqamlardır ki, bu da müəllifin “hansı regionun nağılları yaxşı toplanılıbsa, oranın nağılları daha çoxdur” və ya “Azərbaycanın bir çox folklor örnəkləri kimi nağıllarla da zəngin olmayan regionu yoxdur” kimi qənaətlərində təsbit olunmuşdur. Bundan başqa, bölgədən-bölgəyə həyata keçiriləcək bu sayaq sistemləşdirmənin həmin regionlarda yayılmış nağıl süjet və motivləri, söyləyicilik özəllikləri üzərində ümumiləşdirmələr aparılmasına təkan verəcəyi də yanaşmada müəllif tərəfindən vurğulanır. Öz təcrübəmizdən deyə bilərik ki, bölgədən əldə etdiyimiz folklor örnəklərinin içərisində nağılların çəkisi digər janrlarla müqayisədə daha ağırdır. Bu isə bizə janr haqqında geniş və əhatəli danışmağa imkan yaradır. Kiçicik ayrılmalara baxmayaraq, folklorşünaslığımızda nağıllarla bağlı təsnifatlar demək olar ki, üst-üstə düşür. Çox zaman sehrli, heyvanlar haqqında, tarixi və məişət nağılları kimi bölümlənməsinə baxmayaraq, nağıl dünyamızın bu sərhədləri heç də dəyişməz qalmır, konkret mövzuda yer almış süjet və motiv komponentləri digər səciyyəli nağıllarla da qaynayıb-qarışa bilir. Əslində bunu janrın spesifikası doğurur. Struktur sabit qalsa da, söyləyicinin improvizə imkanlarından asılı olaraq, həmin komponentlər bir-birilə zəncirlənə və əvəzlənə bilir. Qənaətimizcə, mətndəki bütün səciyyəvi məqamları süzgəcdən keçirmədən ayrılıqda götürülmüş təfərrüatı qabartmaqla nağılların mövzulara görə təsnifatını aparmaq məqbul deyil. Məsələn, sehrli nağıl süjetlərində heyvanlarla bağlı təfərrüatların yer aldığını, yaxud ayrıca məişət nağılında hansısa tarixi yansıdan məqamın daşındığını izləmək mümkündür. Tarixi şəxsiyyətlərin adları keçən mətnlərinsə boydan-boya tarixi nağıllar adlandırılАзярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 56 ması yanlışlıqdır. Bütün hallarda aparıcı motivin aşkarlanmasından asılı olaraq, bölgünün arzulanan səviyyədə başa çatdırılması mümkündür. Qlobal mövzulara təmərküzləşmə mənbəyi olması və hər bir xalqın bu mənbəni özününkü saymasını da faktların sırasına qatsaq, o halda söylədiklərimiz daha da güvənli olar. Təsnifatdan dolayı, son illərin təcrübəsindən çıxış edərək deyə bilərik ki, bölgədən topladığımız nağılların böyük hissəsi məişət mövzusundadır (məs: Şah Abbas və rəiyyət; Ögey ana və qız; Gəlin və qaynana kimi mövzuları göstərmək olar). Təsnifatda göstərilən digər mövzulardakı (xüsusən də sehrli) nağıllara bölgədə çox az hallarda rast gəlinməsi həm də bu nağılların zamanca söyləyici repertuarından çıxdığına birbaşa ismarıcdır. Bu yerə gətirən səbəblər vardır və dissertasiyada daha əhəmiyyətlilərinin üzərində dayanacağıq. Məişət nağılları kimi bildiyimiz bölümdə isə ən çox yer alan nağıllar “Şah Abbas və rəiyyət”i mövzusunda olanlarıdır. Azərbaycanın siyasi tarixində ayrıca mövqeyilə tanınmış, 42 il () qüdrətli Səfəvi xanədanlığının başında durmuş I Şah Abbasa xalq da etinasız yanaşmamış, öz poetik yaradıcılığında onun şəxsi və hakimi iddialarından doğan müsbət və mənfiliklərini stimullaşdırmağa çalışmışdır. Maraqlıdır ki, indiyədək istər tarixi mənbələrdə, istərsə də xalq yaradıcılığında Şah oğlu Şah Abbasa münasibət birmənalı olmamışdır. Bu da şahın ikili xarakterə sahib olması ilə bağlı qənaətləri ortaya çıxarmışdır. Prof. M. H. Təhmasib yazır: “Onlarca nağıl, əfsanə və rəvayətdə o, xeyirxah, ədalətli bir şah, mürşid, cənnətməkan kimi tərənnüm edilir. Əksərən öz məşhur vəziri Allahverdi xanla birlikdə təbdili-qiyafət edərək şəhərləri, kəndləri, evləri, xarabaları gəzir, harda kiçik bir haqsızlıq görürsə aradan qaldırır, haqlını haqqına, haqsızı isə cəzasına çatdırır. . . Eyni zamanda o, bəzən öz ehtiraslarını yenə bilməyən, qan rəngli qırmızı paltarını geyib taxta çıxan, bir qəddar kimi təsvir edilir. Bəzən də “Şah Abbas cənnətməkan, tərəziyə vurdu təkan, iki qoz, bir girdəkan deyə lağa, məsxərəyə qoyulur. Lakin etiraf etmək lazımdır ki, onun adilliyi, xeyirxahlığı daha üstün, daha qüvvətlidir” (8, ). Qarşılaşdırma zəmini şaha hüsnü-rəğbəti azacıq da olsa artırmağa imkan versə də, ümumən şahla bağlı çoxlu sayda ziddiyyətli məqamların xalq düşüncəsində hələ də qaldığı sitatdan aydın görünməkdədir. Bu ziddiyyətlərin bir qismini tarixi zərurət doğurmuşdursa da, digər qismininsə fərqli yaradıcılıq üsullarının mahiyyətindən doğduğunu söyləmək olar. Təbii ki, fərqli yaradıcılıq üsulları fərqli baxışlar törətməli idi. F. e. n. Ş. Albalıyevin qənaətinə görə şahla bağlı bu ikili xüsusiyyət dastan yaradıcılığından dolayı, nağılçılıqda daha qabarıq görünməkdədir: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 57 “Nağıllarda da Şah Abbasın həm mənfi, həm müsbət planda verilməsi Azərbaycan xalqının tarixində bir hökmdar kimi onun mövqeyinə bəslənən münasibətlə bağlıdır” (9, ). Əlbəttə, fərdi yaradıcılıqla müqayisədə toplumun yaratdıqlarında tarixi gerçəkliyə münasibətin daha obyektiv olacağına biz də şübhə ilə yanaşmırıq. Lakin, unutmaq olmaz ki, folklorumuzun əksər janrlarından seçilməklə dastanlarımız, bir çox tarixi gerçəkliklərin bədii təfərrüatlaşmaya daha az məruz qoyulduğu ədəbi formalarındandır. Dastanlarımız tarixi, coğrafi və etnoqrafik informasiyalarla zəngin məxəzimiz, poetik ölçülərə oturuşmuş sosial-mədəni tərzimiz, bir sözlə milli mücadilə və varlığımızın epikləşdirilmiş tarixidir. Məhz bu kriteriyalarda davranan dastançıdan seçilməklə nağılçının özünü daha sərbəst hiss etməsinə rəğmən təhkiyə zamanı “normadan artıq” təfərrüatlara yol verə biləcəyini mümkün saymaq olar. Zamanca variantlaşmaya daha çox məruz qoyulduğunu da nəzərə alsaq, onda nağıllarda tarixi gerçəkliklərin hansı keyfiyyətdə günümüzə gəlib çıxacağına təminat vermək ikiqat çətinləşir. Dastanlarla müqayisədə daha asan mənimsənilməsi və nəql olunması nağılların daha geniş çevrədə populyarlıq qazanmasına imkan vermişdir. Fikrimizcə, bu cür spesifikası (təkrarlanmaya uyarlı forması) zamanca nağılları çoxvariantlılığa meylləndirmişdir. Digər tərəfdən, başqa xalqlarda təzahür olunan, özəlliklə Cənubi slavyanlara məxsus, saray adamlarının hökmdarlar haqqında müsbət nağıl yaratmaq təcrübəsinin Azərbaycan nağılçılığı üçün səciyyəvi olmamasına dair müəllifin qənaəti maraq doğurur: “Bu ənənə Azərbaycanda yox idi. Xalqın ikili xarakterli nağılları yalnız xalqın özü tərəfindən yaradılırdı və bu yaradıcılıq prosesi özü cəmiyyətdə Şah Abbasa bəslənən ikili münasibətdən doğurdu” (9, ). Bəs şaha bəslənilən bu ikili münasibət daha hardan qaynaqlana bilərdi?! Maraqlıdır ki, nə sovetlər dönəmində ideoloji basqı altında çalışan alimlərimiz (N. Seyidov, P. Əfəndiyev), nə də çağdaş dövrümüzün araşdırıcıları (özəlliklə Ş. Albalıyev) problemlə birbaşa əlaqəsi olan mühüm bir tarixi məqamı diqqətdən kənarda qoymuşlar. Əlimiz çatan qaynaqlardan təkcə, “Koroğlu” dastanının Təbriz variantı indilikdə məsələnin dolaşıq yerini açmaqda bizə ip ucu verə bilir. Faktların bolluğu və dolğunluğu dastandakı mənbələrə arxalanmağa bizi daha da ürəkləndirir. Prof. H. İsmayılov və dis. E. Tofiqqızının həmmüəllifliyi ilə yazılmış “Ön söz”ü isə dastandakı fakt və hadisələrə yanaşmanın sistemli və doğru meyarı saymaq olar: “Dastanda Şah Abbas əvvəl, yəni I Şah Abbas və Şah Abbas sani, yəni II Şah Abbas bir-birindən fərqləndirilir. Eposda baş Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 58 verən hadisələr Şah Abbas saninin adıyla bağlıdır. Hesab edirik ki, bu fakt da xalq yaddaşında Şah Abbas Cənnətməkan kimi sevilə-sevilə yaşayan I Şah Abbası qorumaq hissindən doğan müdaxilələrdir” (10, 10). Xələfinin əziz sələfinə güclü rəğbətini birmənalı ifadə etdirməsindən savayı, fikir, həm də, Şah Abbas Saninin şəxsiyyətinə bir qədər fərqli bucaqdan baxmağa imkanımızı artırır. Şübhəsiz, II Abbasın şəxsiyyətindən keçən passionarlığın siyasi mahiyyətində “Səfəviyyə”nin onsuz da xalq arasında olan nüfuzunu daha da möhkəmləndirmək xətti dayanırdı. Məntiqi izahının verilməsi göründüyü qədər anlaşılan bu məsələnin üzərindən birbaşa keçirik. Hesab edirik ki, bu təəssübkeşliyin arxa planında qalmış və daha çox mənəvi-ideoloji faktora söykənən tərəfinin az-çox çözülməsinə ehtiyac var. Bildiyimiz qədər, xeyirxahlığı və ədalətsevərliyi ilə tanınmış Şah Abbas Saninin həm də ürfan əhli olması, hakimiyyəti illərində onun xalq arasındakı nüfuzunu daha da yüksəltmişdir. Təbii olaraq, bu məqam şahın təriqət üzvü olub-olmaması ilə bağlı məsələyə aydınlıq gətirilməsini tələb edir. Hələlik əlimizdə olan mənbələrin tutumu məsələyə fraqmental şəkildə münasibət bildirməyimizə imkan verir* . Həmin dövrlərdə sülalənin səltənətə davamlı və şəriksiz hakimliyini təmin edəcək təməl prinsipləri olmuşdur ki, bunların da içərisində düşünürük, ən önəmli yeri Şeyxi təriqəti tutmuşdur. “Səfəviyyə”, yaxud “Şeyxi” adlanan sufi-dərviş təriqətinin əsası hələ monqol-tatarlarının hakimiyyəti zamanı Ərdəbil şəhərində Şeyx Səfiəddin tərəfindən qoyulmuşdur” (10, 15). Sufi-dərviş qiyafəsində meydana çıxan və zamanında modern təsir bağışlayan Şeyxilik əslində mahiyyətinə görə özündən qabaqkı islami təriqətlərin davamı idi. Nizamnaməyə görə sülaləyə mənsub nüfuzlu şeyxlər və təriqət üzvü olan rütbəli dövlət xadimləri “Səfəviyyə”nin ən baş mükafatı sayılan “Sufi ordeni”ni daşımaq hüququ qazanırdı. Sülalənin fövqündə ikən təriqətlə bağlılığı, əslində, II Abbasın da bu titula sahib olmasının bizə ismarıcıdır. Ürfani düşüncələrini elmi qənaətlərə çevirməyə çalışan gənc araşdırıcı Fəxrəddin Salimə görə: “. . . Təsəvvüf (sufizm) ilk öncə, bir yaşam tərzidir, * II Şah Abbasın hicri (/60)-ci ildə Şirvan bəylərbəyi Hacı Mənüçöhr xana ünvanladığı məktub tarixi sənəd olmaqla bu mənbələrin içərisində ayrıca önəm daşıyır. Məktubdakı fakt II Abbasın dərvişlərlə ilişkəsini dolayısı ilə olsa da, büruzə verir: “Məktubda Türkiyədən İrana gəlmiş Dərviş Mustafanın Şirvan yolu ilə geri qayıtması ilə bağlı olaraq onun hörmətlə qarşılanıb yola salınması tövsiyə olunur”. (Mənbə: Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, cu il, səh. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 59 yəni, dolayısı ilə dərvişlikdir. “Dərviş” sözü farscadan “qapı qulu”, “qapıda oturan” mənalarını verir. Bu qapı mürşid ətəyi, pir məqamı, Haqq qapısıdır. . . Bu mücadilənin feyzi və mahiyyəti nəfs riyazəti, batini və zahiri paklıq, hünər və elmlərə yiyələnmə, dünyanı və Allahı ağılla, məntiqlə deyil, eşq və halla dərk etməkdir” (11, ). Deməli, belə bir məqama yüksəlməyə can atan hökmdarın ölkəsində Haqq-nahaq yerində olmalı, rəiyyət dilənçi günündə yaşamamalı və ən azı şəxsi mənafelər dövlət mənafelərini üstələməməlidir. Sözsüz ki, II Abbasın zamanında da dövlət və cəmiyyət üçün önəmli olan bu tarazlığın pozulmasına gətirən səbəblər olmuşdur və bu səbəblərin üzərində təfərrüata varmaq istəmirik. Məsələ hökmdarın bu tarazlığın saxlanılmasına yönəlik tədbirlərindən gedir və belə mütərəqqi baxışlarına görə II Abbas bir sıra tarixi qaynaqlarda maraqlı şəxsiyyət kimi təqdir olunmuşdur. Əsaslı olsun deyə, bu haqda yazmış fransız səyyahı Jan Şardənin məhşur “Səyahətnamə”sindən bəzi fraqmentləri diqqətdən keçirək. Ölkəyə ayaq basmış əcnəbi messenantların yerlərdəki canişinliyin regenturasının heç bir qanuna sığmayan təpkilərinə tuş gəlmələrinə və bu özbaşınalığın özəlliklə II Abbas zamanından sonra kəskin şəkil aldığına dair müəllifin qeydləri ayrıca önəm daşıyır: “Onların hərəkətlərindən və Abbasa (II Şah Abbasa – A. Ə. ) şikayət etmələrindən incimiş Naxçıvan regentləri bu xeyirxah şah öləndən sonra onları min yolla alçaldır, onlardan şah xəzinəsinə verdiklərindən üç-dörd qat artıq pul alırlar. Regentlər canişinliyin (burada Naxçıvan xanlığı – V. A. ) yanında böyük nüfuza malik idilər və alçaqlıq edirdilər (12, 65). Şardənin Səfəvilərə sonsuz məhəbbətinə təəccübünü gizlətməyən İrəvan bəylərbəyisinin təkbətək qaldığı zaman müəllifə etdiyi tövsiyə II Abbasdan sonrakı dövrü daha həssaslıqla anlamağımıza imkan yaradır: “Daha ikinci Abbasın zəmanəsi deyil, artıq həmin dövr keçmişdir, hazırki şah məndən (Şardəndən – A. Ə. ) heç bir şey almayacaq, olsa-olsa mən onları sarayda zor-bəla ilə üç min pistola sata bilərəm. Nəhayət, bunları məni ruhdan salmaq üçün demədiyini, saatımın açıq vaxtı olduğunu fikirləşib hərəkət etməyimi, gətirdiklərimi satmaq fürsətini əldən verməməyimi qeyd etdi” (12, ). Şahın sufi-dərvişlərlə ilişkəsinə gəlincə, şübhəsiz, bu məqam hökmdarın kütlə arasındakı nüfuzuna yeni bir imic qazandırmışdır ki, bu da öz növbəsində sonrakı yaradıcılıq prosesinə təsirsiz qalmamışdır. Yəni dərvişlik cəmiyyətdə dini-sosial statusa çevrilməkdən savayı xalq düşüncəsində tipikləşdirilmiş obraz səviyyəsində də təsdiqini tapa bildi. Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 60 Aparılan təhlillər bizi belə bir qənəatə gətirir ki, nağıllarımızdakı dərviş libaslı şah obrazının gerçək tipi elə II Şah Abbasdır. Bu unikal uzlaşma II Abbasın xarakter və fəaliyyəti ilə üst-üstə düşsə də, çox maraqlıdır ki, libasdəyişməni təzahür etdirən təfərrüatlar I Abbasa xitabən düzülüb-qoşulmuşdur. Təbii ki, obrazın təmərküzləşməsində bəzi faktorlar rol oynamışdır və düşünürük, bunların da içərisində ən önəmli yerdə siyasi-ideoloji faktor dayanmışdır. Ehtimal olunan odur ki, təriqət üzvü olan dərvişlər heç də nöqsanlardan xali olmayan sülalənin xalq arasındakı təbliğatını daha rassional ampluada həyata keçirmişlər. Yəni “sufi ordenli” şahların şənini yüksəltməklə yanaşı, dərvişlər bütövlükdə sülalənin fetişləşdirilməsi ideyasını cəmiyyətə aşılamaqla məşğul olmuşlar. Obrazın imitasiyaya uğramasına gəlincə, bunu qeyd olunan prosesin toplumun yaradıcılığına təsirinin təzahürü kimi də qiymətləndirmək olar. Təbii ki, kütlənin də hökmdarına özəl münasibəti olmuşdur və qənaətlərimizə görə bu münasibət avtoritarizm meyarlarına əsaslanmamışdır. Yəni ziddiyyətlər burulğanında burulan I Şah Abbas fenomeninə xalq birmənalı yanaşmamış, təsvir etdiyi obrazda hökmdarın rassional və irrassional fəaliyyətinə təmtəraqsız qiymət verməyi bacarmışdır. Yerində ikən, məsələyə digər folklorçularımızın da münasibətini açıqlamağı lazım bilirik. Nağıllarda şaha hüsnü-rəğbətin belə dərinləşməsinə gətirən səbəbləri üç istiqamətdə dəyərləndirən prof. N. Seyidov yazır: “Bunlardan birincisi. . . əsasən, hakim siniflərin ümumiyyətlə şifahi ədəbiyyatdan istifadə etmələri, hətta nağılları da öz mənafelərinə uyğunlaşdırmaları, təbliğat vasitəsinə çevirmələri ilə əlaqədardır. İkincisi. . . nağıllarda təriflənən şah həqiqətdə heç də tərifəlayiq olmaya bilər. . . . Daha doğrusu, xalq şahları özünün təsəvvür etdiyi kimi ədalətli görmək istəmişdir. Üçüncü tərəfdən, bizcə, Şah Abbasın vaxtilə Azərbaycanda apardığı siyasət də bu məsələdə müəyyən dərəcədə rol oynamışdır” (13, 85). İkinci və üçüncü istiqamətlər üzrə dəyərləndirməni biz də məqbul sayırıq. Müəllifin təsnifatında önəmli yer alan və yetərincə ziddiyyətli görünən birinci istiqamət haqqında isə artıq mülahizələrimizi söyləmişik. Bir sıra folklor örnəklərimizdə Şah Abbasa bəslənilən rəğbətin qondarma olduğunu və bunların sonrakı dövrlərdə yuxarı sinfin nümayəndələri tərəfindən yaradıldığını iddia edən prof. P. Əfəndiyev əslində bu örnəkləri də “Şah zülmünün Azərbaycanda törətdiyi faciələrin bədii inikası” sayır. Məsələyə münasibətdə professorun daha kəskin mövqedə dayandığı aydın görünür. “Şah Abbas haqqında olan nağılların çox az bir qismində o, ədalətli, xePDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 61 yirxah, diqqətli bir hökmdar kimi təsvir olunur. . . Bizcə, belə nağılları ən çox şahın tərəfdarları, saray adamları düzəldir və dərvişlər, din nümayəndələri də ifa edib yaymağa çalışırdılar” (14, ). Şah Abbası xalq arasında islahatçı və məşhur din xadimi kimi tanıdan nümunələrə gəldikdə, bununsa arxasında zahiri şöhrətin dayandığı, yəni, işğal etdiyi ərazilərdə (özəlliklə Azərbaycanda) şahın özünü xalqın himayədarı olduğunu göstərmək istəyinin “ört-basdır edildiyi” müəllif tərəfindən birmənalı vurğulanır. Həm də bu tipli hadisə və əhvalatların sonradan bəzi dastan və nağıllara düşüb söylənilməsinə əvvəlki prosesin davamı kimi baxılır. Fikrimizcə, Ş. Albalıyevin bu haqdakı qənaəti ziddiyyətin çözülməsində daha bir aydınlatma ola bilər: “Heç bir siyasi şəraitdən asılı olmayaraq, Şah Abbasın müsbət obrazını səciyyələndirən nağıllar şübhəsiz ki, xalq arasında olmuş və onların müəyyən qismi sonradan peşəkar nağılçı repertuarına düşmüşdür (9, ). Sufi-dərvişlərin ayrıca nağıl repertuarlarının olduğu və bu vasitə ilə xanədanlığın təbliğatını aparmalarına dair bildiklərimizi bir az öncə qeyd etmişik. Zamanında söylənilən bu nağıllar sonradan “Dərviş hekayətləri” adı ilə xalq arasında geniş yayıla bilmişdir. Ziddiyyətlər öz yerində, qənaətlər bizdə belə bir təəssürat yaradır ki, yarım əsrə yaxın ölkəyə hökmdarlıq etmiş I Abbasa bəslənilən rəğbət təsadüfdən qaynaqlana bilməzdi. Hətta, mənbələrdə hökmdarın təsirləndiyi anlarda kövrək qəzəllər yazdığı, poeziyaya həssas münasibəti haqda məlumatlar verilmişdir. Bu onun işarəsidir ki, sələflərindən, özəlliklə Şah Xətaidən qalma ənənə sülalənin sonrakı hökmdarları tərəfindən zəif şəkildə olsa da davam etdirilirmiş. Ümumiyyətlə, bəşəriyyət və insanlıq naminə dəyərləri yüksək tutması hökmdarın üstün mövqedə dayanmasının mühüm göstəricisidir. Tutarlı mənbələrdən dəlillər gətirməklə faktı bir az da ictimailəşdirməyə çalışan Sona Xəyalın məsələyə münasibəti maraq doğurur: “Hamıya hökmdar kimi tanış olan Şah Abbasın şair olduğunu mən də bilmirdim. İlk dəfə Hacı Maildən eşitdim. . . . Sonralar maraqlandım və Məhəmmədəli Tərbiyətin “Danişməndani-Azərbaycan” kitabında Şah Abbas haqqında məlumatı və məsnəvisini oxudum. Əlyazmalar İnstitutunda axtarış apararkən Salman Mümtazın arxivində Şah Abbas haqqında məlumata və üç yeni şeirinə rast gəldim (fond. 24, s/v. ). S. Mümtaz yazır: “Əruz və heca vəznində farsi və türki şeirləri vardır. Şeirdə işlətdigi təxəllüsü isə həmən öz adı olan “Abbas” və “Şah Abbas”dır” (15, ). Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 62 Şübhəsiz, obrazdakı laylanmanın geniş açılışının təmini tarixi şahın şəxsiyyətinin konseptual təhlilindən keçir və tarixçilərimizin bu sahədəki boşluğun ortadan qaldırılmasına maraq göstərmələrini zəruri hesab edirik. Qənaətimizcə, ayrı-ayrı bölgələrdən seçilməklə, Şirvan folklor mühitində Şah Abbasla bağlı süjetlər daha geniş yayılmışdır. Peşəkarlığından asılı olmayaraq, mühitdə istənilən folklor söyləyicisinin repertuarında bu mövzuda örnəklərə (rəvayət, nağıl, lətifə və s. ) rast gəlmək mümkündür. Hər halda, prosesi bölgədə tarixən güclü olan nağılçılıq ənənəsinin günümüzdəki öləzimiş davamı kimi qiymətləndirmək zorundayıq. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, bu nağıl süjetləri məişət mövzuları üzərində qurulmuşdur. Topladığımız örnəklərin içərisində bölgədə işlənmə tezliyinə görə daha intensiv təsir bağışlayan və söyləyicisinin ifaçılıq imkanlarını mümkün səviyyələrdə ümumiləşdirməyə imkan verən bir nümunəni burada dəyərləndirməyi lazım bildik. Araşdırma apardığımız bölgənin lokal (məhəlli) səciyyəli dil fakturasını canlandırması yönümündən də nümunə* maraq doğura bilər. “Günnərin bir günü Şah Abbas yenə Allahvərdi vəzirnən ölkəsini gəzməə çıxmışdı. Bir qədər gəzənnən sora gəlib bir kəndə çatıllar. Əyax saxlib görüllər ki, bir qoca kişi xəndəy atır. Çatıllar mına: – Salam-əleyküm. Deer: – Əleyküməssalam və rəhmətüllahü və bərəkatül. – A qoca, neyniyirsən? Deer: – Xəndəy atıram. – A kişi, bəs doqquzu vurdun, üçə çatmadı? Dedi: – Otuz iki qoymadı. – Hə? – Hə, otuz iki qoymadı. – Kişi! – Bəli! – Uzaxdasan, yaxında? Dedi: – Bəyağdan uzaxdeydım, indi yaxındayam. – A kişi! – Bəli! * Süjet Folklor İnstitutunun Arxivindəki saylı inventarda qorunur. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 63 – İkisən, üç? Dedi: – Bəyağdan ikidim, indi üçəm. – A kişi! – Bəli! – Qaz göndərsəm, yona bilərsən? Dedi: – Elə?! Dedi: – Əgər. . . – Ə kişi, dəliyəm bəgər! Ötdülər, getdilər. Az getdilər, çox getdilər, sözüm yox, gedib qırmızı geyinir, çıxır taxta. – Vəzir Allahvərdi! Dedi: – Bəli! Deer: – Bax, getdih bir qociya çatdıx. Deer: – Bəli! – Qociya dedim: “Salam-əleyküm”. Dedi: “Əleyküməssalam və rəhmətullah və bərəkatül”. O məna, nə mənasın vərir? Dedi: – Qibleyi-aləm, heş məəm ağlım özümdə olmadı, yalan deyərəm, bilməcəm, mənasın deyəmməcəm! – Yaxşı, sora çöördüm ona mən ki, kişi nağarırsan? Dedi: – Xəndəy atıram. – Mən ona dedim ki, doqquzu vurdun, üçə çatmadı? O saatda elə ağzımnan çıxan kimi cavab verdi ki, otuz iki qoymadı. Onun mənası neydi? Dedi: – Deyəmməcəm, onda da ağlım özümdə olmadı. – Sora onnan soruşdum ki, uzaxdasanmı, yaxında? Cavab verdi, bəyaxdan uzaxdeydım, indi yaxındiyam. Bunun mənası nədi? Dedi: – Deyəmməcəm. – Dedim ona ki, ikisən, üç? Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 64 Dedi: – Bəyaxdan ikiidim, indi üçəm. Oon mənası nədi? Dedi: – Vallah, deyə bilməcəm! – Sora ua mən dedim ki, qaz göndərsəm, yona bilərsən? Dedi: – Elə! Mən ona dedim: “Əgər. . . ”. O, mənə cavab verdi ki, dəliyəm bəgər?! Oon mənası neydi? Dedi: – Deyə bilməcəm! Üş gün möhlət vər, onun mənasın gətirərəm. – Üş gün möhlət vərdim, - dedi - get! Gəldi bir yəhərqaş heybə doldurdu qızılnan, Allahvərdi xandı da, bir yəhərqaş heybə doldurdu qızılnan, keçirdi yəhərin qaşına. Hə, getdi gördü həhəhəhdi, yazıx xəndəy atır: – Salam-əleyküm. Dedi: – Əleyküməssalam və rəhmətül və bərəkatül. Dedi: – Kişi! – Bəli! Dedi: – Mən sənə dedim salam-əleyküm, sən demədin əleyküməssalam. Nədi, dedin əleyküməssalam və rəhmətül və bərəkatül. Bu nə məna verir? Dedi: – Havayı dör, bala. Yəhərin qaşınnan qızılı götürüb cağğatan atdı xəndəyə. Dedi: – Kişi, bı yəhərqaş heybədi, iki gözü də dolu qızıldı, oğul-boğul yesən bəsindi, mənasın de! Hə, baxdı gördü dourdanda yəhərqaş heybə dolu qızıldı. Dedi: – Oğul, məə çatup dedin ki, Allahın mərhəməti sənin üzərua, yəni salam-əleyküm o deməkdi ki, Allahın mərhəməti sənin üzua. Mən də derəm, əleyküməssalam və rəhmətüllah və bərəkatül, Allahın mərhəməti və bərəkəti hər ikimizin üzünə, o mənanı verir. – Hə, çox yaxşı. Kişi! – Bəli! PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 65 – Bəs bırdan iki dərbiş keçib, sənə bir söz diib. – Nə sözü, bala? – Səə deeb ki, ə kişi, bəs doqquzu vurdun, üçə çatmadı? Sən demisən ki, otuz iki qoymadı. Bu nə məna verir, dərbişdərə helə demisən? Dedi: – Ay bala, o mənə dedi ki, doqquz ay qazandın bu üç ay qışa çatdıra bilmədün ki, sən bı qışın günündə əluu hoxura-hoxura qəndəy atırsan, o deməhdi. Mən ona cavab verdim ki, otuz iki qoymadı. Otuz iki o deməhdi ki, ağzımda otuz iki diş var, yanı, yedim qalmadı, qazandığımı yedi, qalmadı, bu mənanı verdi o. Bəs səə deeb: – Uzaxdasan, yaxında? Demisən ki, bəyaxdan uzaxdeydım, indi yaxındayam. O nə məna verir? Dedi: – Ə kişi, sən məni sual-caaba tutdun ki. O bu mənanı verir ki, o mənə dedi ki, uzağı görürsənmi? Yəni gözün görürmü səən? Mən ona cavab verdim ki, baaxdannan cahıl vaxtı görürdüm, day indi görmürəm, yaxını görürəm. Qayıtdı mənə ki, ikisən, üç? Mən cavab vərdim ki, bəyaxdan ikiydim, indi üçəm. Yəni bəyaxdannan iki əyağımnan gəzə bilirdim, indi hasa olmasa gələ bilmərəm. Hasanı yerə vırır: – Bu üç əyax oldu da! Bu da bu mənanı verir . O qaz ki var ha, o da sən idin, şah məəm yaama göndərib, mən də sənin bütün qızıllaru əlinnən aldım, səə yonub buraxdım. Qutardı ordan qayıtdı gəldi vəzir Allahvərdi. Gəldi: – Salam-əleyküm şaha. – Getdin öyrəndün? Dedi: – Öyrəndim. – Necə, mən deyən kimi? Bı bına pərt halda belə cavab vərdi, hə. Bı kişi də qızılına çatdı daa! Dayı xəndəyi bıraxdı”. Verdiyimiz nümunə lokal coğrafi məkanda (Göyçay r. , İnçə k. ) aşkarlansa da, mövzu və mündəricə baxımından məhəlli səciyyə daşımır. Rəiyyətinə “gizlincə baş çəkmək” məqsədilə ölkəsini dərviş libasında gəzməyə çıxan şah və onun vəziri cürbəcür olaylarla qarşılaşır. Şahla vəzirin dolayısı ilə iştirakçısına çevrildiyi belə situasiyalardan biri nağılın süjetini təşkil edir. Belə bir vəziyyətdə nağıl söyləyicisi iki, lakin birАзярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 66 birinə əks qütbün (idarə edənlərlə idarə olunanların) nümayəndələrinin dünyagörüş və bilgilərini, bütöv yanaşsaq, intellektual səviyyələrini məharətlə qarşılaşdırır və bu “intellekt savaşı”nda tərəflərin nəyə qadir olduğunu dinləyicisinə çatdırmağa müvəffəq olur. Təhkiyənin dialoq (sual-cavab) formuluna əsaslanması, fikirlərin semiotik müstəvidə canlandırılması, sintaktik bütövlərdən yerində istifadə mətnin effektivliyini daha da artırmışdır. Nağılın (strukturun) rekonstruksiyasında dialoqun aparıcı ampluada çıxış etdiyi gedişatdan da aydın görünür. Qarşılaşmanın hər üç komponentində (sual-cavabında) tərəflər müxtəlif simvolikalardan (rəmzlərdən) istifadə etməklə mətləbi üçüncü tərəfdən (vəzirdən) gizlin saxlayırlar. Bu baxımdan bir və üçüncü komponentlərdə fikirlər “rəqəmlərin dili” ilə simvolizə olunmuşdur. İkinci komponentdə rəmzi işarələnmə məkani müstəvidə görüntüyə gəlsə də, kontekstdə zamana işarə gerçək ifadəsini tapmışdır. Həmin hissəyə baxaq: - Kişi! - Bəli! - Uzaxdasan, yaxında? Dedi: - Bəyağdannan uzaxdeydım, indi yaxındayam! Gerçək olansa budur: İxtiyar çağına yaxınlaşmış ömrün cavanlığı artıq uzaqda qalmış, dizdə taqət, gözdə isə nur azalmışdır. Bütün bunlarsa (nisbi olaraq) zamana ritmik dəyişilmədədir. Zamansa (mütləq mənada) dəyişilməzdir, sonsuzdur, həmişəki axarındadır. . . . . (Özəlliklə epik mətnin qurulmasında zaman-məkan kateqoriyalarının müstəsna əhəmiyyəti vardır. Bu kateqoriyaların funksionallığına dair dissertasiyanın “Söyləyicilikdə kontaminasiya” və “Söyləyicinin zamanı və məkanı” başlıqlı bölümlərində daha əhatəli danışacağıq). Çox lakonik olan bu dialoqda qocanın zəngin emprik (hissi-emosional) təcrübəyə, iti düşüncə və müşahidə bacarığına yiyələndiyini duymaq olur. Təbiətlə iç-içə yaşayan xalqımız hər zaman təqvimin ona diktə etdiklərinə uyğun güzəranını qurmağa üstünlük vermişdir. Lakin mükalimədən bilmək olur ki, artıq ənənəvi yaşam qaydalarında arzuolunmaz dəyişikliklər baş verib. Yəni, güzəran o həddə çatıb ki, doqquz ay “qan-tər içində işlə”dikdən sonra belə, üç ay “rahatca dişlə”mək olmur. Qocanın cavabında üstüörtülü olsa da, buna işarə vardır. Yenidən mətnə qayıdaq: “ – A kişi, bəs doqquzu vurdun, üçə çatmadı? Kişi dedi: PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 67 – Otuz iki qoymadı!”. Analoji durum mətnin digər variantları ilə müqayisəsini də aktuallaşdırır. Söyləyicinin leksikonunda “qazanmaq”, “çapmaq” mənalarında işlənən “vurdun” feli xəbəri mətnin Qərb (Qazax) bölgəsindən toplanmış variantında büsbütün fərqli anlamda ifadəsini tapıb. Formal təzahürünü tapsa da, buradakı funksionallıq, yanlış olaraq suala həndəsi müstəvidə cavab axtarılmasını tələb edir. Belə olduqda cavab, üçün doqquza hasilindən (3x9) alınmış bərabərlikdə öz həllini tapmalı idi. Bu da nəticənin iyirmi yeddi olması deməkdir. Nəticə isə deyilənləri əsaslandırmır. Həmin hissəyə baxaq: Şah dedi: – Pinəçi qardaş, üçü doqquza vura bilərsənmi? Pinəçi dedi: – Vuraram, əgər otuz iki qoysa?! (16, 51) Əslində pinəçinin cavabı strukturun pozulması halında təzahür olunan bu uyğunsuzluğa bir növ tarazlıq gətirmişdir. Ancaq, mexaniki olsa da, komponentin təhrifə məruz qaldığı anlaşılır. Bizcə, bu təhrif əsasən, iki səbəbdən baş verə bilərdi. Birincisi, söyləyicinin ənənəni yaxşı mənimsəməməsindən, yəni qeyri-peşəkarlığından, İkincisi, toplayıcının diqqətsizliyi ucbatından. Bir qədər fərqli səciyyədə baş verən təhrifə mətnin Yuxarı Qarabağdan (Zəngilan, Laçın, Qubadlı) toplanmış variantında da rast gəldik. Bu haqda bir qədər sonra danışacağıq. Əvvəlki dialoqu davam etdiririk: – A kişi! – Bəli! – İkisən, üç? Dedi: – Bəyağdan ikidim, indi üçəm. Mətndəki bu məqam üzərində bir qədər geniş dayanmalı olacağıq. Qədim yunan mifologiyasına görə, şir bədənli, qanadlı, fantastik qadın olan Sfinks (yunanca Sphinx) girəcəyində məskən saldığı Fiva şəhərinə gəlib-gedən yolçulara beə bir tapmaca deyirmiş: “O nədir ki, səhər dörd ayaqlı, günorta iki ayaqlı, axşam üç ayaqlı olur”. Tapmacanı tapa bilməyənləri Sfinks öldürərmiş. Fiva şəhərindən gələn Edip tapmacanı tapmış və demişdir ki, bu insandır, uşaqlıqda iməkləyir, yetkinlikdə iki ayaqlı gəzir, qocalıqda əlinə əsa alır. Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 68 Rəvayətə görə, Sfinks cavabı eşitdikdən sonra özünü qayadan ataraq öldürmüşdür (başqa bir variantda onu Edip öldürmüşdür) (17, ). Tipoloji yanaşsaq, rəvayətin yunan mifologiyasından türk mifologiyasına və ya əksinə transformasiyasını (rəvayətin hansı xalqın mifoloji sistemində ilkin qaynaq olduğunu) söyləmək olduqca çətindir. Bu mənada oxşar hadisə və təfərrüatların mental keyfiyyətlərinə görə seçilən xalqların abstrakt düşüncəsində oxşar inikası inkar olunmazdır. Dünyagörüş sferalarındakı bu oxşarlıq xalqların bir-biri ilə mədəni inteqrasiyasından sonra daha geniş miqyası əhatə etməyə başlamışdır. Bu da sonradan həmin xalqların poetik yaradıcılığında süjet və motiv oxşarlıqlarına gətirib çıxarmışdır. Yuxarıda vurğuladıq ki, ənənəyə yaxşı bələd olmayan söyləyicilərin təhkiyəsi uyğunsuzluqlardan sığortalana bilmir. Fərqli səviyyələrdə özünü göstərən bu uyğunsuzluqlar bəzən daha ciddi şəkildə, yəni strukturun pzoulması halında aşkarlanır. Analoji müqayisənin davam etdirilməsini təmin etmək üçün mətnin Yuxarı Qarabağdan əldə olunmuş variantındakı dialoqa diqqət yetirək: Şah Abbas vəzirinən gedirdi. Bir qoca kişi çəliyə söykənə-söykənə gəlirdi. Gördü, şah gəlir. Əyləndi. Şaha salam verdi, salam aldı. Şah dedi: – Qoca, neyliyibsən? Dedi: – İkini üç eləmişəm. Dedi: – Ta nə? Dedi: – Uzağı yaxın eləmişəm. Dedi: – Dəyirmanın necədi? Dedi: – İşləhdən salmışam. Dedi: – Niyə vaxtında qazanmadın? Dedi: – Qazandım, ellər apardı (18, ). Dialoq komponentlərinin üstün olduğu bu variantı da mətn özəlliyinə görə müqayisəyə çəkdik. Müqayisə zəmini bir növ, burada da bəzi uyğunsuzluqların yer aldığını təyin etməyə imkan vermişdir. Lakin, yaranPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 69 mış fərqlərin heç də hamısını təhrif kimi qəbul etmək olmaz. Dörd əsas komponent üzərində qurulmuş dialoqun üç və dördüncü komponentlərinə variantlaşmanın törəməsi kimi baxmaq lazımdır. Yeri düşmüşkən, dialoqdakı uyğunsuzluq bir neçə məqamda təzahür olunsa da, biz onlardan daha ciddi olanı üzərində dayanmağı lazım bildik. Dialoqda baş verən dolaşıqlığı nisbətən qabarıq canlandıran ilk iki komponent bu mənada bizə daha mübahisəli görünür. Sual və cavab komponentlərindəki sıralanmanın qeydə aldığımız mətndəkindən fərqli görünməsini də uyğunsuzluğun əlaməti kimi qiymətləndirə bilmərik. Sualların ayrı-ayrı klişelərdə (örtüklərdə) şəkillənməsinə baxmayaraq, cavabların eyni məntiqə hesablandığı nəticədə təsdiqini tapmışdır. Yəni, ayrı-ayrı keyfiyyət kateqoriyalarının (cavanlıqla qocalığın) komponentdaxili (semantik) üzvlənməsi komponentlərarası üzvlənmənin həm şəkil, həm də üslubi baxımdan çevrələnməsini təmin etmişdir. Diqqət etsək, bu məntiqin üçüncü komponentə də sirayət etdiyini görə bilərik. Özəlliklə, ikinci komponentdə sualın qeyri-ənənəvi qoyuluşu analoji halı daha qabarıq şəkildə aşkarlamağımıza imkan vermişdir. Həmin komponent də daxil olmaqla dialoqdan bir parçaya təkrarən baxaq: Şah dedi: – Qoca, neyləyibsən? Dedi: – İkini üç eləmişəm. Dedi: – Ta nə? Dedi: – Uzağı yaxın eləmişəm (18, ). Ümumiyyətlə, bu tipli gedişat ənənəvi söyləyicilik üçün məqbul sayıla bilməz. Çünki, ənənəyə yaxşı bələd olan söyləyicilər təhkiyə zamanı formullararası əlaqənin həm şəkil, həm də məntiqi baxımdan uzlaşdırılmasına ayrıca önəm verirlər. Burada isə həmin uzlaşmanın birtərəfli təmin olunduğunu görə bilirik. Yəni, təsdiqləyici bütöv (cavab cümləsi) üzvlənməni dolayısı ilə əsaslandırsa da, sual komponentindəki forma yeknəsəkliyi bu üzvlənmənin dolğunluqla başa çatmasına imkan verməmişdir. Olsa-olsa bu vəhdətin virtual proyeksiyalanmasından söz açmaq olar. Reallıqda isə qeyri-müəyyənlik ifadə edən “Ta nə?” sualının hansı müstəvidə cavablandırılacağına hökm vermək yanlışlığa bərabərdir. Belə çıxır ki, formuldaxili komponentlərin (həm şəkil, həm də məzmunca) zəncirvari əlaqələndirilməsinin söyləyici üçün elə bir əhəmiyyəti olmamışdır. Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 70 Komponentdəki sualın qeyri-ənənəvi qoyuluşu və cavablandırılmada şablon mexanizmə əsaslanma prosesi bu cür dəyərləndirməyimizə imkan vermişdir. Mətnin korlanması ilə sonuclanan bu cür gedişat, yuxarıda vurğuladığımız kimi, ənənəvi təhkiyəçilik üçün meyar sayıla bilməz. İnsanlara ədaləti və mərhəməti, xeyirxahlığı və alicənablığı aşılamasına rəğmən, dini dəyərlər bir çox mənəvi dəyərlərdən həmişə öncül mövqedə olması ilə seçilmişdir. Xalqın həyatında aparıcı stimula çevrilən dini dəyərlər zamanca onun poetik dünyasına da nüfuz etməyə başladı. İslami dəyərləri çox əziz tutan xalqımız qəbul etdiyi norma və prinsipləri yaşayışının ayrı-ayrı sferalarında canlandırdığı kimi folklor ənənəsində də bərqərar etməyə can atmışdır. Yalnız Tanrısına tapınmaqla, xalq hansısa bir uğurlu başlanğıc əldə edəcəyinə ümid bəsləmişdir. Bu mənada mətndəki ibrətamiz məqama diqqət çəkək: “Vəzir dedi: – Kişi! – Bəli! Dedi: – Mən sənə dedim salam-əleyküm, sən demədin əleyküməssalam. Nədi, dedin əleyküməssalam və rəhmətül və bərəkatül. Bu nə məna verir? Dedi: – Oğul, məə çatıb dedin ki, Allahın mərhəməti sənin üzərua, yəni salam-əleyküm o deməkdi ki, Allahın mərhəməti sənin üzüa. Mən də derəm, əleyküməssalam və rəhmətüllah və bərəkatül, Allahın mərhəməti və bərəkəti hər ikimizin üzünə, o mənanı verir”. Ənənəvi dialoqa artırılmış bu epizod söyləyicinin improvizəsi kimi qəbul olunsa da, nağıldakı gedişata heç bir xətər toxundurmamışdır. Üstəlik, bu hissə söyləyicinin dünyaya baxışını, hansı dini-mənəvi ölçülərlə yaşadığını aydınlaşdırmağa imkan yaradır. Ümumiyyətlə, hər hansı bölgənin folklor düzəninə həmin bölgədə yaşayanların davranış və əxlaqının daşlaşmış normalarının toplusu kimi baxmaq lazımdır. Əslində bu folklorun daha bir sakral missiya daşımasının göstəricisidir. Süjetin konstruksiyasını təşkil edən və epik ənənədə daha çox təsadüf olunan dialoq-formulun mətndə üç dəfə təkrarlanması da diqqət çəkən məsələlərdəndir. “3” simvolikasının (Göy, Yer, Alt hissələrinə bölünmüş dünyanın üç qatda mövcudluğu haqdakı ibtidai təsəvvürlər) tarixən Türk mifoloji sisteminə sakral rəqəm kimi daxil olması sonrakı mərhələlərdə bu rəqəmin işlək məkanının daha da genişlənməsinə təkan PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 71 vermişdir. Dialoqun baş verdiyi situasiyaları gözdən keçirək. Birincisi, şah və xəndəy atan qoca arasında olan vəziyyət; İkincisi, şah ilə vəzir arasında yaranmış vəziyyət; Üçüncüsü isə, vəzirlə xəndəy atan qoca arasındakı vəziyyətdir. Dördüncü dəfə situativ şərait tələb etsə belə, nağılın finalında bu dialoq təkrarlanmır. (Şahla vəzir arasında: “Getdin öyrəndin?” Dedi: “Öyrəndim”. “Necə, mən deyən kimi?” “Bı bına pərt halda belə cavab vərdi, hə” şəklində başlanan mükalimə zəminində belə bir dialoqun baş verə biləcəyini güman etmək olardı). Mətndə şərt şəklində işlənən “əgər” ədatının leksik yükündə bütöv sintaktik üzvün daşındığı aşkar görünməkdədir. İntonativlik daşıyan bu söz, həm də mətndə sual cümləsi yerində çıxış edir. İfadəni semiotik müstəvidə canlandırsaydıq, o zaman cümlə “Birdən pıl almamış yola salarsan ha?!” şəklində təsəvvürə gətirilməliydi. Bu məntiqə köklənsək, təbii ki, cavab öz ifadəsini dialoqda belə tapmalı idi. “Onda qaz mən olıram ki?!”. Dialoqdan həmin yeri eynilə veririk: – A kişi! – Bəli! – Qaz göndərsəm, yona bilərsən? Dedi: – Elə! Dedi: – Əgər. . . . . . . . ? – Ə kişi, dəliyəm bəgər?! Söyləyicinin təhkiyəsi ibarələrdən azad, sadə, anlaşıqlı xalq dilindədir. Yerli dialekti səciyyələndirən üslub və bir sıra dil faktorları təhkiyədə aparıcı mövqedədir. Bu tipli üzvlənmə nəinki təhkiyəyə yeknəsəklik gətirmişdir, əksinə, onun daha effektiv canlandırılmasını təmin etmişdir. Mətnin incələnməsi həm də söyləyiciliyin üzərində bəzi ümumiləşdirmələr aparmağa imkan verir. Təhkiyənin ardıcıl və təmkinli aparılması, intonasiyalı nitqə üstünlük verilməsi, süjetə konstruktiv yanaşılması, ara söz, cümlələrdən yerində istifadə olunması və bu kimi məsələlər söyləyicinin özəlliklərini əsaslandırmağa zəmanət verir. Belə götürsək, söyləyici və mətn münasibətləri folklorşünaslığımızda ən az öyrənilmiş sahələrdəndir. Dissertasiyanın ikinci fəsildə problemə icra ortamı (auditoriya) müstəvisində daha əhatəli yanaşacağıq. Qısaca onu deyə bilərik ki, söyləyici folklor örnəklərini öz dinləyicilərinə böyük məhəbbətlə söylədiyi zaman məzmunlu improvizələr edə bilir, daha dəqiq desək, folkloru yaşadırkən təkmilləşАзярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 72 dirməyi də unutmur. Araşdırmadan əldə etdiklərimizi nəticəyə uyğun olaraq, aşağıdakı istiqamətlərdə bölümləməyi lazım bildik. Yekun olaraq, bu istiqamətlərin perspektivdə nələri bizə vəd edəcəyinə baxaq: 1. Janr səciyyəsinə (işlənmə tezliyinə) görə bölgənin folklor mənzərəsini aydın təsəvvür etməyə imkan verəcək. 2. Müasir dövrdə toplanmış mətnlərin arxaik variantları ilə müqayisəsinə zəmin yaradacaq. 3. Çöl müşahidələrinin ardıcıl və çoxşaxəli aparılmasını təmin edəcək. 4. Etnopsixoloji məsələlərin öyrənilməsinə təkan verəcək. 5. Yaxın gələcəkdə folklor atlasının hazırlanması prosesində təməlləşdirici faktora çevriləcək. İŞIN ELMI NƏTICƏSI: Regiondakı nağılların işlənmə tezliyi həmin ərazidəki söyləyicilərin repertuar intensivliyinə yönəlik müəyyənləşdirilmiş, qənaətlər nəzəri və əməli müstəvidə əsaslandırılmışdır. İŞİN ELMİ YENİLİYİ: İlk dəfə mövzunun açılışına regional aspektdən yanaşılmış, söyləyicilik kateqoriya (sənət) statusunda araşdırılmaya cəlb olunmuşdur. İŞİN TƏTBİQİ ƏHƏMİYYƏTİ: Mövzunun ayrı-ayrı regionlar üzrə öyrənilməsi ümumfolklor mənzərəsinin tamamlanmasına və gələcəkdə folklor atlasının yaradılmasına təkan olacaqdır. ƏDƏBİYYAT 1. Babayev İ. , Əfəndiyev P. Azərbaycan Şifahi Xalq Ədəbiyyatı. Bakı, Maarif, 2. Əfəndiyev R. El ədəbiyyatı və yaxud el sözləri. Azərbaycanı öyrənmə yolu jurnalı, Bakı, , № 3. Folklor terminləri. Bakı, Nurlan, Hazırlayan Xəlil Ağaverdi. 4. Azərbaycan tarixi. Azərnəşr, Bakı, 5. İsmayılov H. Azərbaycan folklorunun regional xüsusiyyətləri. Bakı, Səda, 6. Qəniyev S. Şirvan folklor mühiti. I kitab, Bakı, Ozan, 7. Əliyev O. Azərbaycan nağıllarının poetikası. Bakı, Səda, 8. Təhmasib M. H. Azərbaycan xalq dastanları. Bakı, Elm, 9. Albalıyev Ş. Azərbaycan məişət nağıllarında şah obrazı. Bakı, Təknur, Koroğlu. Bakı, Səda, Fəxrəddin Salim (Baxşəliyev). Milli yaddaş sistemində ürfan və təsəvvür. Bakı, Elm və təhsil, PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 73 Jan Şardən. Səyahətnamə (Parisdən İsfahana səyahət). Bakı, Elm, Seyidov N. Azərbaycan nağılları haqqında. AŞXƏDT, I kitab, Bakı, Azərb. SSR EA nəşriyyatı, Əfəndiyev P. Azərbaycan Şifahi xalq ədəbiyyatı. Dərslik, Bakı, Maarif, Sona Xəyal. Əlli yaşlı xəzinədən əlli məqalə. Azərb. Resp. Elm, Akad. M. Füzuli ad. Əlyazmalar İnstitutu. Bakı, Həkimov M. Padar Yusifin məzəli-məzəmləri (ədəbi portret – lətifə bilməcə). Bakı, Maarif, ASE. IX cild, Bakı, Azərbaycan Folkloru Antologiyası. Zəngəzur XII cild, Bakı, Səda, SUMMARY The professional tale telling in the genre of traditional telling In the article it is said about the unusual functionality of telling art in the development and carrying of the traditional genres. Being the criterion in the development of tale telling as a category of professionalism is based either theoretical or practical. The comparing other variants of the text got from the teller are brought to the analyses in the structure-semiotic flatness. The historical character of the image defining the themes of the text is penetrated, the attitude to the quantity changing of the regional teller to the folklore texts. Besides it in the article it is said about the studying of the problem in the contemporary folklore in the regional level and the attitude of creating the folklore atlas of in the future. Key words: teller, tradition, tale, motive, genre, plot. Профессиональное сказительство в традиционном жанровом исполнительстве В статье говорится о своеобразии функциональности в развитии и перенесении профессии сказителя. Как теоретически, так и практически основывается критерий профессионализма в развитии сказительства. Проводится структурно-семиотический анализ сопоставления текста собранного от сказителя с другими его вариантами. Проникается в историческую характеристику образа определяющего семантику текста, выражается отношение к качественным изменениям в фольклорных текстах, принесенных региональным сказительством. Помимо этого, в статье особо отмечается что, проблема является приоритетным вопросом в современной фольклористике и о воздействии этой проблемы на создание фольклорного атласа в будущем. Ключевые слова: Сказитель, традиция, сказка, мотив, жанр, сюжет Məqaləyə f. ü. f. d. R. Xəlilov rəy vermişdir. Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 74 Tahir ORUCOV AMEA Folklor İnstitutu e-mail:tahir-orucov@rambler. ru “QARAVƏLLİ” TAMAŞALARININ İDEYA-BƏDİİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Xülasə: Məqalə Azərbaycan xalq meydan teatrı formalarından biri olan “Qaravəlli” tamaşalarına həsr olunmuşdur. Burada “Qaravəlli” tamaşalarının spesifik ideya-bədii xüsusiyyətlərindən - bu tamaşalarda yumor və satiranın üstünlük təşkil etməsindən, komik, gülünc vəziyyətlərin ön plana çəkilməsindən, cəmiyyətdə mövcud olan bütün eybəcərliklərin sağlam gülüş vasitəsilə islah edilməsindən bəhs edilir. Açar sözlər: “Qaravəlli” tamaşaları, meydan teatrı, “Şəbi oyunu”, Keçəl, Kosa, meydan aktyorları. Məsələnin qoyuluşu: Azərbaycan folkorunda “Qaravəlli” tamaşalarının meydan tamaşaları işərisində tutduğu yer və bu tamaşaların mədəni həyatımızda oynadığı rolu diqqətlə araşdırılmalıdır. Digər tərəfdən, “Qaravəlli” tamaşalarının özünəməxsus ideya-bədii xüsusiyyətlərinin də ətraflı tədqiq edilməsi vacib məsələlərdəndir. İşin məqsədi: “Qaravəlli” tamaşalarında özünü göstərən səciyyəvi xüsusiyyətləri və onları digər meydan tamaşalarından fərqləndirən başlıca cəhətləri müəyyənləşdirmək və bu sahədə araşdırma aparmaq. “Qaravəlli” tamaşaları -Azərbaycan xalq meydan teatrı formalarından biri olmuşdur. “Qaravəlli” tamaşalarının əsasını məzəli hadisə və ifadələrlə dolu olan qısa pyeslər, həmçinin tamaşaçıları güldürmək məqsədi ilə nərdəarası göstərilən, bəzən də müəyyən mərasimlərdə müstəqil olaraq göstərilən kiçik tamaşalar təşkil edir. “Qaravəlli” tamaşalarında mükalimə, dialoq, monoloq və musiqidən başqa, rəqs, şer, gözbağlıca, hoqqabazlıq səhnələri də olur” (1, 50). “Qaravəlli” tamaşalarında zəngin xalq tamaşalarının, xalq dramlarının, xalq oyunlarının, xüsusilə xalq komediyalarının ənənələrindən istifadə edilirdi. Azərbaycan xalq komediyalarında yuxarı təbəqənin nümayəndələri ilə aşağı təbəqənin nümayəndələri, eləcə də azad, mütərəqqi düşüncə sahibləri ilə, mürtəce və mühafizəkar fikir sahibləri arasında daim ölüm-dirim mübarizəsi getmiş, onlar həmişə bir-birləri ilə əsaslı şəkildə qarşıdurmada olmuşlar. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 75 Belə bir mübarizə şəraitində xalq ümumi inkişafa mane olan mənfilikləri, nöqsanları, naqislikləri-ümumiyyətlə hər növ ictimai bəlaları aradan qaldırmaq üçün “Məsxərə”, “Hoqqa” oyunları, o cümlədən “Məzhəkə” və “Qaravəlli” kimi komediya tamaşaları yaratmışdır. Bununla da xalq cəmiyyətin bütün eybəcərliklərinə qarşı mübarizə aparmış, yumor və satira silahı ilə tənqid hədəflərini sərrast nişan almış, tamaşaçıları bəşəri ideyalar uğrunda mübarizəyə qaldırmışdır. Bu tamaşarda gülüş həqiqəti, ədaləti, humanizmi ifadə etmək üçün bir vasitə olmuş, ağılla hisslərin, arzu və həqiqətin arasında üzvi bir əlaqə yaratmağa yönəldilmişdir. Xalq tamaşaları, xalq dramları, xalq oyunları, xalq komediyaları, o cümlədən “Qaravəlli” tamaşaları qədim azərbaycanlıların müxtəlif münasibətlərlə təşkil etdikləri ayrı-ayrı mərasimlərdən və müəyyən istəklərindən yaranıb inkişaf etmişdir. Onların hər birində bu və ya digər dərəcədə dram ünsürləri tapmaq mümkündür. Bu ünsürlər, heç şübhəsiz, zaman keçdikcə daha da inkişaf etdirilmiş və təkmilləşdirilmişdir. Beləliklə də, həqiqi mənada sırf dram xüsusiyyətlərinə malik tamaşalar ayrılıb müstəqil şəkildə yaşamağa başlamışdır. Xalq tamaşaları və xalq dramları bir janr kimi müəyyənləşib dəqiqləşənə qədər folklorun başqa növləri daxilində, xüsusilə epik növün ayrıayrı janrlarında yaranmağa başlamışdır. Bu barədə Ə. Sultanlı belə yazırdı: “. . . Azərbaycan xalqı hadisələri, söhbətləri, hərəkətləri dramlaşdırmağa meyl göstərir. O, öz ifadəsini “dedim-dedi” şəklində qurarkən, zahiri cəhətdən onun danışdığı dialoq şəklinə keçir. Xüsusilə öz dediklərini öz səsi ilə, aldığı cavabları əsil söz sahibinin səsi ilə, bəzən də onun hərəkətlərini, üz dəyişdirmələrini, mimikasını, əl, bədən hərəkətlərini göstərərkən danışıq, tam mənasında, bir oyuna çevrilir. Bu halın ünsürlərini xalq ədəbiyyatının bütün şəkillərində görmək olar” (2, 24). Zaman keçdikcə xalq tamaşaları, xalq komediyaları və “Qaravəlli” tamaşaları da tamamilə müstəqilləşmiş, öz mövzu rəngarəngliyi və gözəl sənətkarlığı ilə diqqəti cəlb etmişdir. Görkəmli ədibimiz Ə. Haqverdiyev qeyd edir ki, xalq tamaşaları hər bir zaman xalqın həyatında mühüm rol oynamışdır. Açıq meydançalardan, həvəskar camaatın gözü qabağında heç bir dekorasiyadan istifadə etmədən oyun çıxaran müxtəlif sehrbazlar, kəndirbazlar və yalançı pəhləvanlar kütlənin diqqətini həmişə özünə cəlb etmişdir. Məşhur ədib bir zamanlar Azərbaycanda meydan aktyorlarının göstərdiyi “Şəbi oyunu” adlı teatra oxşayan tamaşanı da xatırlayır və bu tamaşanın qısa məzmununu da verir: “Tamaşada iştirak edənlər tənbəl Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 76 Şəbi və onun atasından ibarət idi. Şəbi işləmək istəmir, atası onu danlayır, belə tutur ki, tənbəllikdən əl çəkib işə qurşansın. Şəbi isə evdə oturmaq üçün min cürə bəhanə gətirir. Onun hər bir bəhanəsi şiddətli gülüş doğurur. Bu tamaşa çox qısadır, cəmisi dəqiqə çəkir. Nəsihət etməkdən cana gələn ata, nəhayət, oğlunu küçə sözləri ilə söyərək döyməyə başlayır. Şəbi bağıra-bağıra yıxılaraq bir çox ədəbsiz hərəkətlər edir. Camaat heyran qalır, tamaşa qurtarır” (3, ). Göründüyü kimi, bu xalq tamaşasında komediya, qaravəlli ünsürləri də vardır. Xalq bu tamaşaların vasitəsilə öz ürək sözünü, etiraz və nifrətini, sevinc və kədərini ifadə edərək öz-özünü dərk etməyə çalışmışdır. Azərbaycan xalq komediyaları məzmun və məna etibarı ilə daim müasir və aktual olmuş, dövrünün hər cür eybəcərliklərini, naqisliklərini tənqid etmiş, xalqın həyat və düşüncəsini, idealını tərənnüm etmişdir. Öz təsirli, mənalı və oynaq gülüşləri, ictimai pafosu ilə diqqəti cəlb edən “Qaravəlli” tamaşaları da Azərbaycan xalq komediyaları kimi məhz belə bir mövqedə durmuşdur. “Qaravəlli” tamaşaları tamaşaçıları güldürmüş, eyni zamanda, onları düşündürmüşdür. Bu cəhətlərinə görə “Qaravəlli” tamaşaları həmişə tamaşaçılar tərəfindən sevilmiş və qiymətləndirilmişdir. Folklordakı-şifahi xalq ədəbiyyatındakı hər növü, hər bir janrı xalq, onun içərisindən çıxmış istedadlı adamlar yaratmış və əsrlər boyu onu sevə-sevə ifa edərək tədricən təkmilləşdirmişlər. Beləliklə, istedad ictimaiyyətə xidmət etmiş, onun mənəvi təkamülünə təsir göstərmişdir. M. H. Təhmasib bu barədə belə yazır: “İfaçı, ifa etdiyi hər bir əsəri öz anladığı, öz istədiyi şəklə salır, hətta eyni əsər eyni məclisdə iki ifaçının ifasında başqa-başqa şəkillərə düşə bilir. Bu isə hər bir ifaçının özünəməxsus olan yaradıcılığı deməkdir” (4, 5). Xalq tamaşaları, o cümlədən “Qaravəlli” tamaşaları da xalq içərisində və bilavasitə xalq nümayəndələri tərəfindən yaradılmış və yayılmışdır. Xalqın məişəti, gündəlik həyatı, qayğıları, qarşılaşdığı problemlərlə bağlı olan bu “Qaravəlli” tamaşalarının yaranmasında bütün xalq iştirak etmiş və onu yaşatmışlar. “Qaravəlli” tamaşalarında yumor və satira həmişə üstünlük təşkil etmiş, komik, gülünc vəziyyətlər ön plana çəkilmiş, xalq cəmiyyətdə mövcud olan bütün eybəcərlikləri sağlam gülüş vasitəsilə islah etmək istəmişdir. Xalq bu tamaşalarda gülünc hadisələrə, onu törədən səbəblərə gülərək ictimai eybəcərlikləri ifşa etmişdir. Dahi satirik şairimiz M. Ə. Sabirin satiralarında olduğu kimi, “Qaravəlli” tamaşalarında da mənfi surətlərin öz dili ilə doğurduğu gülüş elə onların özünə PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 77 qarşı çevrilmişdir. Bu tamaşalarda tənqid olunan şəxs bəzən elə öz dili ilə özünün daxili eybəcərliklərini, qüsurlarını, onu doğuran səbəblərin əsl mahiyyətini ifşa etmişdir. Akademik M. Arif çox doğru olaraq qeyd edir ki, Azərbaycan xalq teatrında satira və yumor əsas yer tutur. Burada süjet ayrı-ayrı məişət nöqsanlarını ifşa etmək, onlara gülmək mövzusu üzərində qurulur. Maraqlı orasındadır ki, bəzən tamaşaçılar filan sözlərdə və ya filan surətlərdə nəyə və kimə işarə olunduğunu da hiss edirlər. Belə hallarda xalq tamaşaları ilə real həyat, yəni tamaşaçı arasında möhkəm bir əlaqə əmələ gəlir. (5, 12). “Qaravəlli” tamaşalarında çox incə bir yumor və satira olmuşdur. Tərəddüd etmədən demək olar ki, “Qaravəlli” tamaşalarında və xalq komediyalarında olan bu yumor, satira və sağlam gülüş dramaturgiyamızda komediya janrına da öz müsbət təsirini göstərmişdir. Belə ki, məşhur ədiblərimiz, M. F. Axundov, N. B. Vəzirov, Ə. Haqverdiyev, S. Rəhman və başqaları öz komediyalarında xalq komediyalarından, o cümlədən “Qaravəlli” tamaşalarından yaradıcı şəkildə faydalanmış, onların mütərəqqi ənənələrini daha da inkişaf etdirmişlər. “Həqiqi gülüş mahiyyət etibarı ilə tarixi, milli və ictimai olur. Belə gülüşlər gülməli hadisələrin əsasında formalaşıb ictimai bəlalara, milli məhdudiyyətə qarşı çevrilir. Tam parlaqlığı, kolorit və ifadə vasitələri, habelə böyük təsir gücü ilə fərqlənən gülüşlər ictimai, sinfi və bəşəri məntiqə malikdir. Bu cür gülüşlər milli olduğu kimi, həm də ümumbəşəri mövqedə dururlar. El arasında geniş yayılmış bir məsələdə deyilir: “Ağılı kimdən öyrəndin - ağılsızdan”. Bu o deməkdir ki, ağıllı insan ağılsızın tutduğu əməllərin yararsızlığını görüb onu təkrar etmir, pis əməllərdən çəkinir, nəcibliyə, gözəlliyə meyl edir, mənən təkmilləşir”. (6, ). “Qaravəlli” tamaşaları elə yarandığı vaxtdan belə bir estetik prinsipi özünə meyar etmişdir. O, ictimai mühitin və bədxah insanların törətdikləri müxtəlif eybəcərlikləri, özbaşınalıqları, zorakılıqları bütünlüklə təcəssüm etdirmiş və tamaşaçıları mübariz olmağa, öz ləyaqətlərini yüksək tutmağa çağırmışdır. Xalqa yol göstərən, qaranlıq mühitdə ona işıq olan “Qaravəlli” tamaşalarının repertuarı elə meydanlarda yaranırdı. Belə tamaşalar xalq təfəkkürünü, onun həyat fəlsəfəsini, ictimai-siyasi baxışlarını, mübarizə üsullarını əyani şəkildə göstərirdi. “Qaravəlli” tamaşaları da digər xalq dramları və xalq komediyaları kimi, sinkretik xarakterli tamaşalar olmuşdur. Burada musiqi, rəqs, mahnı, söz, Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 78 lirik parçalar, kinayəli satirik gülüş, tənqid, mübaliğə yolu ilə ələ salmaq və s. kimi xüsusiyyətlər üzvi şəkildə birləşmişdir. “Qaravəlli” tamaşaları, eyni zamanda, çoxcəhətli, şən məzhəkələri, yəni farsların, eləcə də Avropada geniş yayılan vodevillərin də bəzi ünsürlərini özündə birləşdirmişdir. Başqa sözlə, “Qaravəlli” tamaşaları xalq komediyalarının tərkibində mühüm yer tuturdu. Akademik M. Arif düzgün olaraq yazırdı: “Toy məclislərində, qəhrəmanların məğlubiyyəti ilə bitən böyük nağıl və dastanlardan sonra tamaşaçıların könlünü açmaq və “tragediyanın” ağır təsirini yüngülləşdirmək üçün oradaca ya aşıqların köməklikləri və ya başqa bacarıqlı adamlar tərəfindən “Qaravəlli” adı ilə məşhur olan yüngül, məzəkəli tamaşalar göstərilir” (7, 13). “Qaravəlli” tamaşaları meydançalarda, karvansaralarda, soyuq günlərdə isə böyük, üstüörtülü damlarda göstərilirdi. Bir qayda olaraq tamaşanı aşıq başlayırdı, xüsusilə qış aylarında aşığın rolu daha da böyüyürdü. Yay və payız aylarında isə gənclər meydançalarda keçirilən tamaşalardan əvvəl qurşaq tutur, güclərini nümayiş etdirirdilər. Çox vaxt xalqı tamaşaya Kosa dəvət edirdi. O, hər hansı bir kənd və ya şəhərə daxil olanda ulaq üstə əyləşib camaatı “Qaravəlli” gəldi-deyə tamaşaya dəvət edirdi. Bəzən isə “Qaravəlli” tamaşalarının göstəriləcəyi yerdə qara zurna və nağaranın ucadan səslənməsi tamaşaçıların toplanması üçün bir vasitə olurdu. “Qaravəlli” tamaşaları xalqın iştirakı ilə keçirilərdi. Həmişə tamaşaçılar tamaşa etdikləri obrazın xarakterik əlamətlərini aktyorlara diqtə edərdilər. Aktyorlar da tamaşaçı ilə qarşılıqlı əlaqə yaratmaq üçün tez-tez onlara müraciət edərdilər. Onlar da hadisələrin gedişini ardıcıl olaraq izlər, onun fəal iştirakçıları olardılar. Tamaşaçı atmacaları, replikaları, “Qaravəlli” tamaşalarını daha da rövnəqləndirir və hadisələrin gedişinə təsir göstərir, bir səhnənin başqa bir səhnə ilə bağlanmasına kömək edirdi. “Qaravəlli” tamaşalarında oynayan aktyorlar təkcə aktyorluğu deyil, eyni zamanda rəqs etməyi, oxumağı, hoqqabazlığı, kəndirbazlığı, bəzən isə gözübağlıcılığı bacarırdılar. Aktyorlar tamaşa zamanı bu qabiliyyətlərini tamaşadakı ümumi hadisələrin inkişafı ilə üzvi surətdə əlaqələndirirdilər. Bu da onu göstərirdi ki, “Qaravəlli” tamaşaları müxtəlif tamaşa növlərinin sintezindən yaranan bir tamaşa növü olmuşdur. Akademik M. Arif buna görə də çox haqlı olaraq yazırdı: “Xalq lətifələri əsasında qurulmuş qaravəllilər güldürücü və bəzən də satirik bir xasiyyət daşıyaraq “fars” janrını xatırladırdılar” (7. 13). “Mövzu və ideya baxımından da “Qaravəlli” tamaşaları bir-birinqə bənzəmirdi. Bədahətçilik və hazırcavablıq, həqiqi yaradıcılıq istedadıda PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 79 malik olan ifaçılarda güclü idi. Belə ifaçıların yaratdığı tamaşalar birbirinə bənzəmədiyi kimi, ideya bədii cəhətdən də qüvvətli şəkildə təzahür edər və yenilik mövqeyi ilə fərqlənərdi. Beləliklə, tədricən maraqlı, ibrətli mövzular lakonik şəkildə ümumiləşdirilir, dildən-dilə keçərək həm el arasında, həm də ifaçıların repertuarında yayılır və yaşayırdı. Tədqiqat göstərir ki, “Qaravəlli” tamaşalarının ifaçıları öz repertuarlarını xalq lətifələri, satirik məişət nağılları, kiçik və məzəli novellaların hesabına zənginləşdirmişlər” (6. 13). İctimai həyatın müxtəlif sahələrini əhatə edən lakonik xarakterli lətifələr “Qaravəlli” tamaşalarında xüsusi yer tuturdu. Lətifələrin yerliyerində, məntiqli, obrazlı işlədilməsi aktyorların məharətli və tamaşaçıların tələbindən çox asılı idi. Hər bir rəqs mahnı və dialoqdan sonra bu işlərə “molla nə deyir?” və ya “darğa haradan gəlir?” replikası ilə aktyor lətifəyə başlayar və mətni danışa-danışa qarşıdakı obraza baxar, söylədiyi hadisələri onunla əlaqələndirərdi. Buna görə də meydan aktyorları şifahi xalq yaradıcılığını, xüsusilə lətifələri yaxşı bilməli idi. O, gözünə dəyən hər bir hərəkəti, ştrixi dərhal mənalandırar, ona ya şer, ya da söz deyərdi. “Qış gecələrində təşkil olunan “Qaravəlli” tamaşalarında aşıq saz çalar, dastan və ya nağıl danışardı, sonra isə “maral oyunu”, “keçəl oyunu” kimi tamaşalar göstərilərdi. Qış obrazını Kosa, baharın obrazını isə Keçi cildində meydan aktyorları yaradırdılar. Onların arasındakı münaqişə şiddətlənib kulminasiya nöqtəsinə çatdıqda belə, qış - Kosa, Keçinin-baharın balalarını əlindən ala bilmir. Başqa bir qaravəllidə isə Kosa Keçinin balalarını asanlıqla ələ keçirir. Nəhayət, Keçi Keçəllə əl-ələ verib balalarını azad edir. Bunu görüb qəzəblənən qış apreldən on beş gün borc alıb çovğun törədərdi, qar yağdırardı. Keçinin balalarını evdə dustaq edib acından öldürmək istəyərdi. . . Bu zaman Keçəl Keçiyə kömək edərdi, mart çıxardı. Kosaqış gücsüzləşib əldən düşərdi, özünü döyəcləyərdi, fəryad edib Keçini hədələyərdi, keçi və balaları da Keçəllə sevinər, gülər və deyərdi: Yaza çıxdı oğlağım, Mart, gözünə barmağım. Sonra da onlara birlikdə oynayar, mahnı oxuyar və şənlik edərdilər”. (4. 95). Zaman keçdikcə bir çox xalq dramları, mövsüm və mərasim tamaşaları tədricən unudulsa da, onların ənənələri başqa tamaşa ünsürlərinin tərkibində yaşamış və inkişaf etmişdir. “Qaravəlli” tamaşaları bəzən yüngül xarakterli, şit, bayağı gülüşlər yaradan farslara, vodevillərə yaxınlaşsa da, Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 80 mahiyyət və üslubca onlardan fərqlənmişdir. Görkəmli rus alimi P. Pavlenko haqlı olaraq yazırdı: “Savadsız kütlələr arasında Asiya ədəbiyyatını bədii-qiraətçi aktyorlar, nağılçılar yaradır və yayırdılar. Belə bir şəraitdə onlar poeziya və nəsrin hegomonluğunu yaradıb dramaturgiyadan doğan lətifə quruluşlu novellara geniş meydan açdılar” (8,). Şərqdə xalq tamaşalarının, xüsusilə xalq komediyalarının sürətli, qeyri-adi inkişafı xalq fəlsəfəsinin, xalq təfəkkürünün xarakterini çox yaxşı açır. Bunlar onu göstərir ki, xalq ən ağır həyat keçirdikdə belə, öz nikbinliyindən, həyatsevərliyindən, ictimai eybəcərliklərə gülməkdən, onlara cəsarətlə etiraz etmədən əl çəkməmişdir. Xalq komediyaları, o cümlədən “Qaravəlli” tamaşaları xalq arasında tərəqqi, mübarizlik, eybəcərliklərlə barışmazlıq ideyaları təbliğ edirdi. “Qaravəlli” tamaşalarını oynayan meydan aktyorları xalqın əsrlərdən bəri yaratdığı yumoristik və satirik lətifələrdən, eləcə də satirik nağıllardan istifadə edərək, geriliyi, ətaləti, mənəvi mütiliyi aradan qaldırmağa çalışırdılar. Elə bu keyfiyyətləri də “Qaravəlli” tamaşalarını sevdirir və yaşadırdı. “Qaravəlli” tamaşalarında gülüş köhnəlmiş ideyaları, qeyri-insani münasibətləri qətiyyətlə rədd edir, mənəvi eybəcərliyə qarşı ardıcıl mübarizə aparırdı. Çünki “gülüş əsil həyat anlayışına, yeniliyə, mütərəqqi ideyalara zidd və əngəl olan köhnə fikirləri, hərəkətləri görür, göstərir, onları həyat və tərəqqi yolundan qaldırıb kənara atır” (9, 22). “Qaravəlli” tamaşalarında gözbağlıcılar, akrobatlar və kəndirbazlar da fəal iştirak edirdilər. Onlar bəzən tülkü, ayı, keçi, canavar və buğa maskasında da çıxış edir, tamaşaların daha da canlı alınmasına, onların təsir gücünün daha çox olmasına çalışardılar. “Qaravəlli” tamaşalarının mütəşəkkil keçməsi, cazibəli və maraqlı olması, əsas iştirakçı və təşkilatçıdan - “oyun babasından” asılı idi. O, həm də tamaşanın rejissoru kimi diqqəti cəlb edirdi. Burada bir-birini əvəz edən bədii parçalar tamaşaya rövnəq verərdi. Adətən, meydanda bir dirək basdırılır, hadisələr isə onun ətrafında cərəyan edərdi. Tamaşada zaman, məkan, obrazların xarakteri aktyorların geyimləri və sənətkarlıq məharəti ilə, səhnədə dekor əvəzinə işlədilən kiçik detalların dəyişməsi ilə müəyyənləşirdi. Meydan aktyorları öz səsi, ifaçılıq məharəti və sənətkarlıqları ilə tamaşaçıların rəğbətini qazanırdı. Göstərilən hər bir “Qaravəlli” tamaşası yığcam, məzəli, ibrətli xarakter daşıyırdı. “Qaravəlli” tamaşalarında daha çox kiçik, məzəli, gülməli məişət əhvalatları, lətifələr, novellavari nağıllar, qaravəllilər tamaşaya qoyulurdu. Meydan aktyorları gülüşlərlə, kinayəli kəlmələr, ibarəli ifadələrlə, eyni kəlPDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 81 məni müxtəlif məna çalarlarında deməklə, əsas fikri, əsas ideyanı ifadə etmək üçün bir vasitə olduğunu yaxşı bilirdilər. Onlar bu yolla öz fikirlərini hədəfə dəqiq olaraq çatdıra bilirdilər. Bütün bunlar isə “Qaravəlli” tamaşalarını sevdirir, yaşadır, ən başlıcası isə tamaşaçıları düşündürə bilirdi. İşin elmi nəticəsi: Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında “Qaravəlli” tamaşalarının yeri, onların səciyyəvi xüsusiyyətləri və onları digər meydan tamaşalarından fərqləndirən başlıca cəhətlər məqalədə öz əksini tapmışdır. İşin elmi yeniliyi: Məqalənin əsas elmi yeniliyi onun mövzu aktuallığı ilə müəyyənləşir. Azərbaycan folkorunda “Qaravəlli” tamaşalarının yeri və onun əsas ideya-bədii xüsusiyyətləri sistemli olaraq öyrənilərək tədqiqata cəlb edilmişdir. İşin tətbiqi əhəmiyyəti: Məqalə milli folklorşünaslığımızda “Qaravəlli” tamaşalarının yeri və xalq teatrı tarixində oynadığı rolu, eləcə də özünəməxsus xüsusiyyətlərini öyrənmək baxımından mühüm elmi əhəmiyyətə malikdir. ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, II cild. Bakı, , səh. 2. Əli Sultanlı. Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafı tarixindən. Bakı, Azərnəşr, , səh. 3. Ə. Haqverdiyev. Azərbaycanda teatr. Seçilmiş əsərləri, II cild. Bakı, , səh. 4. M. H. Təhmasib. Xalq ədəbiyyatında mərasim və mövsüm nəğmələri. Namizədlik dissertasiyası. ADU-nun kitabxanası, , səh. 5. 5. M. Arif. “Azərbaycan xalq teatrı”. Ədəbiyyat məcmuəsi. , №1, səh. 6. M. Allahverdiyev. “Qaravəlli” tamaşaları. Bakı, İşıq”, , səh. 7. M. Arif. “Azərbaycan xalq teatrı”, Azərbaycan incəsənəti, III cild. Bakı, Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı, , səh. 8. P. Pavlenko. Stanbul i Turüiə. Moskva, , s. 9. M. Məmmədov. Azərbaycan dramaturgiyasının estetik problemləri. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, , səh. Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 82 Ялиаьа ЪЯФЯРОВ ХХ ЯСРИН ЪУ ИЛЛЯРИНИН АШЫГ РЕПЕРТУАРЫНДА «КОРОЬЛУ» ДАСТАНЫНЫН ИЛК ГОЛЛАРI Мясялянин гойулушу. ХХ ясрин ъу илляриндя ашыг поезийасында бюйцк ъанланма ямяля эялмишди. «Короьлу» дастанынын йени-йени голлары ифа олунурду. Азярбайъан ашыгларындан Ашыг Щцсейн Бозалганлы, Ашыг Ясяд хцсусиля юз ифалары иля сечилирди. Мящз о иллярдя сюйлянилян йени голлар индики мцасир «Короьлу» дастанынын ясас голларыны тяшкил едир. Ишин мягсяди. Азярбайъан фолклорунун арашдырысыларындан Вяли Хулуфлунун Ашыг Щцсейн Бозалганлыдан вя Ашыг Ясяддян топладыьы илк голларын арашдырылмасы короьлушцнаслыгда ящямиййятли дяряъядя мцщцм ишдир. В. Хулуфлу «Тогат сяфяри» вя «Баьдад сяфяри» голларыны илк дяфя ъи илдя чап етдирмишдир. Бу голлары мцасир няшрлярдяки голларла мцгайися етмяк файдалы оларды. Азярбайъан халгынын гядим дастан нцмуняляри ичярисиндя хцсуси чякиси олан дастанлардан бири дя «Короьлу» дастаныдыр. Бу дастан щяр заман халгымызын милли дцшцнъясини, мцбаризлик мейллярини юзцндя ещтива етмякля мараг доьурмушдур. Дастандакы гящряманлыг ящвалрущиййяси ону даим репертуарда йашатмышдыр. «Халг дцшдцйц чятин вязиййятдян чыхмаьын йолуну онун мянафейини мцдафия едян идеал гящряман образынын шяхсиндя ахтармалы иди» (6, с. ). Ашыг Щцсейн Бозалганлы ашыг поезийасынын эюркямли нцмайяндяляриндян биридир. Вяли Хулуфлунун йаздыьы кими, Эянъя вя Газах мащалларында ян габил ашыглардан сайылмышдыр. «Короьлу» дастанынын йазыйа алынмасында иштирак едян ашыглардан бири олмушдур. Ашыг Щцсейн Бозалганлы ъи илдя Товуз районунун Бозалганлы кяндиндя анадан олмушдур. О, ашыг шеиринин бцтцн нюв вя шякилляриндя йазыб-йаратмышдыр. Фолклоршцнаслг тарихиня Ашыг Щцсейн Бозалганлы «Короьлу» дастанынын мащир сюйляйиъиси кими дя дахил олмушдур. Вяли Хулуфлу ъи илдя «Короьлу»нун ики голуну – «Тогат сяфяри» вя «Баьдад сяфяри» голларыны онун ифасында гейдя алмышдыр. О, бир сыра Короьлу иля баьлы ящвалатлары, рявайятляри дя Ашыг Щцсейн Бозалганлыдан топламышдыр. PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 83 Ашыг Щцсейн Бозалганлы устад ашыг йанында шаэирд олмамышдыр. Буна бахмайараг о, мащир ифачы кими «Короьлу» дастаныны мцкяммял юйрянмиш, дастандан беш голу ифа етмишдир. Даща мцкяммял ифа олдуьу цчцн Вяли Хулуфлу «Тогат сяфяри» вя «Баьдад сяфяри»ни чап олунмаг цчцн мцнасиб саймышдыр. Щазырда бцтцн «Короьлу» няшрляриндя чап олунан щямин голлар Ашыг Щцсейн Бозалганлынын ифасына ясасланыр. Вяли Хулуфлу няшриндя ( вя ) «Тогат сяфяри» биринъи голдур. Бу гол башга няшрлярдя «Щямзянин Гыраты гачырмасы», «Щямзянин Гыраты апармасы», «Сялим пашанын нюкяри Щямзянин Короьлунун атыны оьурламасы. . . », Парис нцсхясиндяки 6-ъы мяълис, Яли Кямали вариантында «Бу да Короьлунун дяйирманда Гыраты щядиййя вермяэиди вя ону эери алмаьыды» ады алтында верилмишдир. Мцяййян иллярдя чап олунмуш «Короьлу» няшрляриндяки бу голлар мязмунларына эюря бирбириндян гисмян фярглянир. Бу, ашыг ифачылыьындан иряли эялян репертуар проблеминдян доьур. Ашыг Щцсейн Бозалганлынын сюйлямясиндя щадисяляр Щясян пашанын юлцмцндян сонра ханлар, пашалар Короьлудан хилас олмаг йоллары цзяриндя гурулур. Бу ишдя хцсуси ъанфяшанлыг едян Тогат пашасы Мащмуд пашадыр. М. Щ. Тящмасиб няшриндяки «Щямзянин Гыраты апармасы» голунда ися Короьлудан хилас олмаг цчцн хоткарын мяълисиндян гайыдан Щасан паша фярглянир, анъаг ъанфяшанлыг едян Болу бяйдир. Проф. А. Нябийевин «Короьлу» няшриндя дя Щасан паша Гыратын яля эятирилмяси цчцн ъалышыр. Онун тяшкил етдийи мяълисдя гары мяслящят эюрцр ки, Гыраты оьурламаг лазымдыр. Щяр цч голу бирляшдирян ейни мотивдир: Щямзянин Гыраты гачырмасы вя йа оьурламасы. Ашыг Щцсейн Бозалганлы да Щямзя иля Мащмуд паша арасында, М. Щ. Тящмасиб няшриндя Щасан паша иля Щямзя арасында, А. Нябийев няшриндя йеня Щасан паша иля Щямзя арасында Гыратын гачырылмасы иля баьлы сющбят эедир. Щяр цч вариантда Щямзянин шярти ейнидир: О, пашанын гызыны истяйир. Ахырынъы няшрдя Щямзя мещтярдир. Бу Щямзя башга щямзялярдян фяргли олараг ат бясляйя билир. Короьлу да мещтяр оьлудур. Няшрдян эюрцнцр ки, атын гачырылмасы цчцн мещтярлик пешяси хцсуси диггят чякмялидир. Щямзянин Гырат хястяляняндя кюп аьаъындан истифадя едяряк аты саьалтмасы да онун гядим сянятин дашыйыъысы олмасындан хябяр верир (1, с. – ). Ашыг Щцсейн Бозалганлы вариантында кечял Щямзя Короьлу иля бирбаша гаршылашыр. М. Щ. Тящмасиб няшриндя дя бу белядир, бурада да кечял Щямзя юзц Короьлу иля сющбят едир. А. Нябийев няшриндя дя бу гаршылашма тякрар олунур. Щяр цч варианта диггят йетиряндя эюрцрцк ки, Щямзянин аты апармасы сящняси ейнидир. Йяни яввялки ики няшрдя Щямзя Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XXXVI 84 Дцраты гачырыр, А. Нябийев няшриндя ися Щямзя бирбаша Гыраты гачырыр. М. Щ. Тящмасиб няшри дя Ашыг Щцсейн Бозалганлы сюйлямясиня ясасландыьындан бу ики няшр арасында ъидди фяргляр йохдур. Щятта Щямзянин дяйирманчыны алдатмасы сящняси дя мащиййятъя ейнидир. А. Нябийев няшриндя ися бу сящня Короьлунун юзцнцн дяйирманчы уста Вялядля бирбаша танышлыьы, онун йанында бир ил галыб ишлямяси иля явяз олунмушдур. Ашыг Щцсейн Бозалганлынын ифасында Короьлунун Гыратла баьлы сюйлядийи шеирляр дя о бири няшрлярдяки шеирлярдян фярглянмир. Мцгайися заманы щяр цч няшрдя гары иля баьлы ящвалатын да йер алдыьыны эюрцрцк. «Короьлу» няшрляри ичярисиндя Ашыг Щцсейн Бозалганлыдан топланмыш голлар илк вариантлардан олдуьу цчцн гиймятлидир. Ашыг Щцсейн Бозалганлынын дедийи гошма вя эярайлылары бу голун ясас шеирляри щесаб етмяк олар. Короьлунун Мащмуд пашанын щцзурунда охудуьу шеирляр, мясялян, Ъаным Гырат, эюзцм Гырат, Йаряб, Гырат дурурму ола (2, с. 60) – эярайлысы ъцзи фярглярля М. Щ. Тящмасиб вя А. Нябийев няшрляриндя тякрар олунур. Ашыг Щцсейн Бозалганлыда Щямзянин эятирдийи атын Гырат олмасына шцбщя едилир. Она эюря дя сядри-язям Короьлудан (йаншагдан) Гыраты эюрцб-эюрмядийини сорушур. Бу сюзляри – Гыраты эюрцбэюрмядийини Щасан паша да сорушур. Короьлу онларын сюзцня щяр цч вариантда тякрар олунан шеирля ъаваб верир. Бозалганлыда белядир: Гой дейим Гыратын нишаныны, Ябришим ипякдян тели эярякдир. Суращы эярдянли, булул саьрылы Беш щогга гызылдан налы эярякдир. (2, с. 62) Ашыг Щцсейн Бозалганлынын сюйлядийи бу голда Гыратын хястялянмяси, ъин вурмасы иля баьлы ящвалата раст эялинмир. М. Щ. Тящмасиб няшриндя ися бу щадисяни сюйляйяндян сонра Короьлунун Гыратын йанына апарылмасы, Гыратын йеня саьалдылмасы долайы иля верилмишдир. Бу эюрцшцн нятиъяси кими щяр цч вариантдакы «Алма эюзлц, гыз бирчякли Гырат, эял» пафослу шеири Ашыг Щцсейн Бозалганлы йаддашындан эялян илк нцмунялярдян бири кими диггяти чякир. Ашыг Щцсейн Бозалганлынын сюйлядийи гол юз лакониклийи иля диггят чякир. Ашыг ящвалатлары сюйляйяндя тясвирчилийя йол вермир. Щадися вя PDF created with pdfFactory Pro trial version www. pdffactory. com

PDF uchun:seafoodplus.info Page 1

ШЯКИ ШЯКИ

МЯН ЙАНМАСАМ, СЯН ЙАНМАСАН, НЕЪЯ ЧЫХАР ГАРАНЛЫГЛАР АЙДЫНЛЫЬА?!

БЯЛЯДИЙЙЯСИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ n ne ew ws sp pa ap pe er r № 9 () Сентйабр

о оф ф

S SH HE EK KI I

M MU UN NI IC CI IP PA AL LI IT TY Y

seafoodplus.info

Шяки Бялядиййясинин органы

В Я Т Я Н И М И З И Н Г А Н Л Ы Т А Р И Х И И Ш Ь А Л Е Д И Л М И Ш Т О Р П А Г Л А Р Ы М Ы З ГЯРБИ АЗЯРБАЙЪАН ХАНКЯНДИ ХОЪАЛЫ ШУША ЛАЧЫН ХОЪАВЯНД КЯЛБЯЪЯР АЬДЯРЯ АЬДАМ ФЦЗУЛИ ЪЯБРАЙЫЛ ГУБАДЛЫ ЗЯНЭИЛАН

декабр,

УНУТМАЙАГ!

ФЦЗУЛИ, ЪЯБРАЙЫЛ ВЯ ГУБАДЛЫНЫН ИШЬАЛЫНДАН 21 ИЛ КЕЧДИ

ТЯБРИК ЕДИРИК

Щяйатыны радиасийадан кянарда тясяввцр етмяйян ИНСАН

АМЕА Радиасийа Проблемляри Институтунун директору, профессор Адил Гярибов ъц илин ийул айында Азярбайъан Милли Елмляр Академийасынын щягиги цзвц сечилмиш вя Азярбайъан Республикасынын Президенти Илщам Ялийевин Сярянъамы иля Rabitя vя Yцksяk Texnologiyalar Nazirliyi tabeliyindя "Milli Nцvя Tяdqiqatlarы Mяrkяzi" Qapalы Sяhmdar Cяmiyyяtinин sяdrи tяyin edilмишдир. Бу мцнасибятля Шяки Бялядиййясинин вя АМЕА Шяки Реэионал Елми Мяркязинин коллективи бцтцн Шякилиляр адындан щюрмятли академики тябрик едир, она мющкям сан саьлыьы, узун юмцр вя эяляъякдя елми ахтарышларында, чятин вя шяряфли ишиндя даща бюйцк наилиййятляр арзулайырлар. (Ятрафлы сящифя 4-дя)

Xalq Artisti, Dюvlяt Mцkafatы laureatы, эюркямли эцлцш устасы Lцtfяli Abdullayevin хатирясини ябядиляшдирян бцстц, Шяки шящяри

ЛЦТФЯЛИ АБДУЛЛАЙЕВ - Mяdяniyyяt vя Turizm Nazirliyinin, Шяki Шяhяr Иcra Hakimiyyяtinin vя Azяrbaycan Teatr Xadimlяri Иttifaqыnыn birgя tяшkilatчыlыьы ilя "Azяrbaycan teatrы cu illяrdя" Dюvlяt Proqramы чяrчivяsindя Шякидя кечирилмиш Ы Beynяlxalq teatr festivalынын baьlanыш gцnц - sentyabrыn да gюrkяmli gцlцш ustasы, Xalq Artisti, Dюvlяt Mцkafatы laureatы Lцtfяli Abdullayevin illik yubiley tяdbiri keчirilmишдир. Yubiley tяdbiri Шяkidя Lцtfяli Abdullayevin adыnы daшыyan kцчяnin baшlanьыcыnda gюrkяmli gцlцш ustasыnыn bцstцnцn aчыlышы ilя baшlanыb. Respublikanыn tanыnmыш mяdяniyyяt vя incяsяnяt xadimlяrinin, ziyalыlarыn, ictimaiyyяt nцmayяndяlяrinin iшtirak etdiklяri mяrasimi Шяki Шяhяr Иcra Hakimiyyяtinin baшчыsы Elxan Usubov aчaraq Azяrbaycanыn teatr vя kino sяnяtinin gюrkяmli nцmayяndяsinin yubiley tяdbirinin onun doьulduьu Шяkidя keчirilmяsinin шя-

Дащи сяняткар “Аршын мал алан” филминдя Вяли ролунда hяrin mяdяni hяyatыnda чox яlamяtdar hadisя olduьunu bildirib. Qeyd edilib ki, xalqыmыzыn sevimli aktyoru olan Lцtfяli Abdullayevin xatirяsi onun

Lцtфяli Abdullayevin qыzы: "Mяn чox xoшbяxtяm ki, nяhayяt ki, gюzяl Шяkidя, atamыn anadan olduьu vя чox sevdiyi шяhяrdя ona abidя qoyuldu. Bu bizim ailяnin яn bюyцk arzusu idi vя bu gцn o arzuya чatdыq"

doьma шяhяri olan Шяkidя dя hяmiшя hюrmяtlя yad edilir. Шяhяrin kцчяlяrindяn biri bu юlmяz sяnяtkarыn adыnы daшыyыr. Bu gцn isя hяmin kцчяnin baшlanьыcыnda sяnяtkarыn bцstц qoyulur. Vurьulanыb ki, шяkililяr hяmyerlilяrinя - gюrkяmli gцlцш ustasыna olan bu sevgi vя mяhяbbяtя gюrя dюvlяtimizin baшчыsыna minnяtdarlыqlarыnы bildirirlяr. Mяdяniyyяt vя turizm nazirinin mцavini Яdalяt Vяliyev bildirib ki, дигqqяtя чatdыrды ki, Azяrbaycan Prezidenti Иlham Яliyev Lцtfяli Abdullayevin illik yubiley tяdbirlяrinin keчirilmяsi ilя baьlы xцsusi Sяrяncam imzalayыb. Bu Sяrяncam яsasыnda Azяrbaycanыn demяk olar ki, bцtцn шяhяr vя rayonlarыnda, mяdяniyyяt mцяssisяlяrindя silsilя tяdbirlяr keчirilib. Qeyd olunub ki, bir hяftяdяn Шяki Dюvlяt Dram Teatrыnыn foyesindя Lцtfяli Abdullayevin hяyat yolunu юzцndя ehtiva edяn fotosяrgi aчыlыb.

(Арды ъы сящифядя)

PDF uchun:seafoodplus.info Page 2

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

сящ.2

АРАШДЫРМА

Yaxыn Шяrqdя yeni bюyцk mцharibя

№ 9 (), Сентйабр

Шяки Бялядиййясинин ъц илин 8 айы ярзиндя эюрдцйц ишляр барядя ЩЕСАБАТ

Hatяm Cabbarlы: "Suriya problemi ortaya чыxan gцndяn etibarяn, ABШ vя mцtяffiqlяrinin яn bюyцk mяqsяdi Bяшяr Яsяd rejimini devirmяk vя orada юz tяlяblяrinя cavab verяcяk marionet hюkumяt qurmaьa чalышmaqdыr."

Щатям ЪАББАРЛЫ,

Милли Мяълис Апаратынын Аналитик информасийа шюбясинин мцдир мцавини, Аврасийа Тящлцкясизлик вя Стратежи Арашдырмалар Мяркязинин сядри, Гарабаь мцщарибяси ветераны, профессор Sentyabrыn dяn etibarяn, ABШ silahlы qцvvяlяri vя mцttяfiq юlkяlяr ИШИD terror qruplaшmasыnыn Suriya яrazisindяki mюvqelяrinя шiddяtli hava vя raket zяrbяlяr endirmяyя baшlayыb. Suriya яrazisindя hяrbi яmяliyyatlarыn baшladыьыnы Pentaqon rяsmisi, admiral Con Kirbi bяyan edib: "ABШ silahlы qцvvяlяri vя tяrяfdaш юlkяlяrin qцvvяlяri ИШИD terrorчularыna qarшы Suriyada mцxtяlif tяyinatlы qыrыcыlarыn, bombardmanчыlarыn vя qanadlы "Tomahawk" raketlяrindяn istifadя olunmaqla hяrbi яmяliyyatlar aparыr".

siyasi vя ideoloji xяtt цzяrindя ИШИD-i qurmaьы bacardы. Daha sonra ИШИD-in bir amerikalы vя ingiltяrяli vяtяndaшыn baшыnы kяsmяsi яslindя, яn az itki verяn ABШ vя mцtяffiqlяrinin Яsяd rejiminя qarшы yenidяn hяrbi яmяliyyatlarыn baшlamasыna gяtirib чыxartdы. ABШ vя mцttяfiqlяri Yaxыn Шяrqdяki terror tяшkilatlarыnыn hamыsыn imkan vя mexanizmlяrindяn Яsяd rejiminя qarшы istifadя etdi. Yeni teror tяшkilatыnыn yaranmasы isя ABШ vя mцttяfiqlяrinin Яsяd rejiminя qarшы yeni mцharibяnin baшlamasыna legitimlik verdi. Hяr nя qяdяr ABШ vя mцttяfiqlяri ИШИD-я qarшы mцharibя aparsalar da, ИШИD o qяdяr dя zяrяr gюrmяyib. ИШИD-in lokal qruplarыna qarшы mцяyyяn hяrbi яmяliyyatlar keчirildi. Bu da gюzdяn pяrdя asmaq цчцn яn uyьun vasitя idi". Politoloqun fikrincя, ABШ Яsяd rejimini devirmяk цчцn yeni sяhifя aчыb: "Son gцnlяrdя Яsяd rejiminin xlor qazыndan istifadя etdiyi haqqыnda mцxtяlif fikirlяr sяslяnir. Yяni, yenя dя Яsяd rejiminin kimyяvi silahdan istifadя etmяsi haqqыnda cяmiyyяtя dezinformasiya yayыlыr. Bunun mяqsяdi ABШ vя mцttяfiqlяrinя Яsяd rejimini devirmяk цчцn legitimlik qazandыrmaqdыr. Amma ABШ regionda tяhlцkяsizlikiyin tяmin olunmasыnы istяyirsя, ilk юncя ИШИD-я qarшы mцbarizяni gцclяndirmяlidir. ИШИD-in ABШ vя Иsrail tяrяfindяn qurulduьu vя idarя edildiyi haqqыnda dцnya mediasыnda xяbяrlяr var. Bu, hяr nя qяdяr tяsdiq olunmasa da, ИШИD-in onlar tяrяfindяn qurulduьu шцbhя yaratmыr. Чцnki, ИШИD-in silah arsenalы яsasяn ABШ vя Иsrail silahlarыdыr. Eyni zamanda ИШИD-in bu gцnя qяdяr xristian, yяhudi vя musяvilяrя qarшы terror aktы hяyata keчirmяdiyini gюrцrцk.

"Fox News" telekanalы artыq Suriya яrazisindяki tяxminяn 20 obyektя zяrbя endirildiyi, яmяliyyata Sяudiyyя Яrяbistanы, Иordaniya, Bяhreyn vя Birlяшmiш Яrяb Яmirliklяrinin dяstяk verdiyi barяdя xяbяr yayыb. Vaшinqtonda adыnыn чяkilmяsini istяmяyяn mяnbяlяr ИШИD-in komanda mяrkяzlяri, tяlim dцшяrgяlяri vя silah anbarlarыna zяrbяlяr endirildiyini bil-

diriblяr. Bu mяqsяdlя "Rockwell B-1" strateji bombardmanчы tяyyarяsindяn, "F 16", "F 18" tяyyarяlяrindяn vя "MQ Predator" pilotsuz uчuш aparatыndan istifadя edilib. Belя fikirlяr sяslяnir ki, baш verяnlяr Шяrqdя yeni mцharibяnin dя baшlanьыcы sayыla bilяr. Чцnki hяrbiяmяliyyatlarыn gediшindя Bяшяr Яsяd iqtidarыnыn da hakimiyyяtdяn devrilmяsi istisn adeyil. Buna mцqavimя isя vяziyyяti daha da gяrginlяшdirяcяk. Avrasiya Tяhlцkяsizlik vя Strateji Araшdыrmalar Mяrkяzinin sяdri Hatяm Cabbarlы bildirdi ki, Suriya problemi ortaya чыxan gцndяn etibarяn, ABШ vя mцtяffiqlяrinin яn bюyцk mяqsяdi Bяшяr Яsяd rejimini devirmяk vя orada юz tяlяblяrinя cavab verяcяk marione hюkumяti qurmaьa чalышmaqdыr: "Amma Rusiya, Иran vя Чinin mцяyyяn dяstяyi nяticяsindя ABШ ilя mцttяfiqlяri bu istяyinя hяlяlik nail ola bilmяyiblяr. Belя bir шяraitdя ABШ Yaxыn Шяrqdя digяr terror qruplaшmalarыndan fяrqli

Sцnni xilafяti iddiasы ilя dюvlяt qurmaьa cяhd edяn bir tяшkilat sadяcя, sцnni vя шiяlяri юldцrmяkdяn baшqa bir iш gюrmцr. Bu da ABШ vя Иsrailin regiondakы maraqlarы ilя цst-цstя dцшцr". Hatяm Cabbarlы vurьuladы ki, indiki mяrяhяlяdя hяrbi hцcumlarыn fonunda Яsяdin devrilmяsi mцmkцn ola bilяr: "Amma bu barяdя qяti fikir bildirmяk doьru olmazdы. ABШ vя mцttяfiqlяri Яsяdi яnяnяvi mцharibя цsulu ilя devirя bilmяyяcяklяrini anladыlar. Bюyцk ehtimalla ABШ kяшfiyyatы Яsяdin birbaшa юzцnцn fiziki olaraq aradan qaldыrыlmasыnы dцшцnцr. Чцnki, mцharibя daha bahalы яmяliyyatdыr. Ancaq ABШ vя mцttяfiqlяri hяr nя yolla olursa-olsun Яsяd rejimini devirmяyi qarшыsыna mяqsяd qoyub. Яvvяllяr ABШ Иran, Чin vя Rusiyanыn vetolarы ilя qarшыlaшыrdы. Amma artыq Rusiyanыn Ukraynada baшыnыn qarышmasы nяticяsindя Moskvanыn tяzyiqlяri mцяyyяn dяrяcяdя azala bilяr. Иran isя ИШИD ilя mцbarizя yollarыnы dцшцnцr. Bu baxыmdan ABШ яn qыsa zamanda Яsяd rejimini devirmяyя чalышacaq. Яsяdin son zamanlarda manevretmя qabiliyyяtinin azaldыьы vя maliyyя problemlяri ilя qarшыlaшdыьыnы nяzяrя alsaq, bunun baш verя bilmя ehtimalы bюyцkdцr".

Mцbariz BAYRAMOV, seafoodplus.info

Фикрят ЪЯФЯРОВ, Шяки бялядиййясинин сядри ъц илин 8 айы ярзиндя йени йашайыш массивинин ъц кварталындан аилянин мцлкиййятиня фярди йашайыш еви тикинтиси цчцн 6,99 ща торпаг сащяси ганунвериъилийин тялябляриня уйьун олараг сатылмышдыр. Щямчинин шящярин айры-айры яразиляриндя 65 няфяр тяряфиндян гярарсыз вя йа гярардан ялавя истифадя едилян Шяки Бялядиййясинин мцлкиййятиндя олан 3,01 ща щяйятйаны торпаг сащяси гцввядя олан ганунвериъилийин тялябляриня уйьун олараг айры-айры вятяндашларын мцлкиййятиня сатылмышдыр. Бундан ялавя 7 физики шяхсин инша етдийи обйектлярин 0, ща тикинтиалты торпаг сащяси ганунвериъилийин тялябиня уйьун олараг онларын мцлкиййятиня сатылмышдыр. ъц илин 8 айы ярзиндя 1 няфяр истефада олан Щярби Гуллугчунун мцлкиййятиня фярди йашайыш еви тикмяк мягсядиля торпаг сащяси ганунвериъиликдя нязярдя тутулмуш гайдада пулсуз верилмишдир. ъц илин 8 айы ярзиндя Сарабски кцчясиндя 0,07 ща вя 0,02 ща, seafoodplus.infoадя проспектиндя 0, ща вя 0, ща, 20 Йанвар кцчясиндя 0, ща, 0, ща вя щяр биринин сащяси 0, ща олан 3 ядяд торпаг сащяси, seafoodplus.infoв проспектиндя 0, ща вя 0, ща, шящярин ъу кварталында йерляшян 0, ща торпаг сащяси сащибкарлыг фяалиййятини щяйата кечирмяк мягсядиля щярраъ гайдасында сатылмышдыр. Щямчинин шящярин ъи кварталындан йерляшян 1,0 ща торпаг сащяси Сцрцъцлцк вясигяси алмаг истяйян шяхслярдян няглиййат васитясини идаряетмя вярдишляри цзря тяърцби имтащанларын гябул олунмасы цчцн мцасир информасийа - коммуникасийа технолоэийа васитяляри тятбиг етмякля хцсуси мейданча тикмяк мягсядиля щярраъ гайдасында сатылмышдыр. Шяки Шящяр Ушаг евинин Эцнярзи гайьы мяркязинин тикинтиси цчцн 0,70 ща, Шяки Шящяр Тящсил шюбясинин инзибати бинасынын тикинтиси цчцн ялавя 0,28 ща торпаг сащяляри щярраъ гайдасында сатылмыш, лакин торпаг сащяляринин дяйярляри галиб тяшкилатлар тяряфиндян Шяки Бялядиййясинин щесабына юдянилмядийиндян торпаг сащясинин сянядляри щямин тяшкилатлара верилмямишдир. ъц илин 8 айы ярзиндя Шяки Бялядиййясинин вясаити щесабына мцяййян тямир-тикинти вя тямизлик ишляри эюрцлмцшдцр. Беля ки, шящярин йени йашайыш массивинин вя ъи кварталында йашайан сакинлярин ичмяли суйа олан тялабатынын гисмян тямин олунмасына наил олмушдур. Щямчинин шящярин ъц кварталында йашайан сакинлярин електрик енержиси иля тямин олунмасы цчцн 2 ядяд трансформатор йа-

рымстансийасы алынараг гурашдырылмыш, яразийя електрик дирякляри басдырылараг кабел хятти чякилмишдир. Шящярин seafoodplus.infoаноьлу кцчясиндя йаьыш вя чиркаб сулары ахыдылан бетон новдан су архы тямизлянмиш вя бир щиссяси йенидянгурулмуш, Олимпийа мящяллясинин seafoodplus.infoйев кцчясиня вятяндашлар тяряфиндян тюкцлмцш балласт ексковатор васитяси иля щамарланмышдыр. Шящярин ъи кварталындан вятяндашлара фярди йашайыш еви тикинтиси цчцн айрылмасы нязярдя тутулан торпаг сащясинин йарарлы вязиййятя салынмасы цчцн ишляр эюрцлмцшдцр. Оьуз шоссесинин вя Шяки - Йевлах магистрал йолунун Шяки Бялядиййясинин яразисиня дцшян щиссяси вя seafoodplus.info кцчясинин бир щиссяси мцтямади олараг колкосдан вя мяишят туллантыларындан тямизлянмиш вя йыьылмыш туллантылар машын-механизм васитясиля дашынараг мящв едилмишдир. Бундан ялавя Оьуз шоссесинин вя Шяки-Йевлах йолунун Шяки Бялядиййясинин яразисиня дцшян щиссясиндя вя шящярин мяркязи кцчяляриндя олан ири эювдяли аьаъларын эювдяси ящянэля аьардылмышдыр. Гыш фяслиндя кцчяляр гардан тямизлянмиш вя бузун яридилмяси цчцн дуз-гум гарышыьы сяпилмишдир. Мцддят ярзиндя Шяки шящяриндя гябул имтащанлары иля ялагядар яразилярдя истигамятляндириъи лювщяляр щазырланмыш вя мцвафиг йерляря вурулмушдур. Мадди вязиййяти аьыр олан 49 аиляйя Шяки Бялядиййяси тяряфиндян бирдяфялик малиййя йардымы эюстярилмишдир. Новруз байрамында Шяки Шящяр Иъра Щакимиййяти иля бирликдя шящярин бязядилмясиня вя байрам шянлийинин кечирилмясиня наил олмушдур. ъц илин 8 айы ярзиндя торпаг верэиси цзря прогноз тапшырыглара 90,2 %, ямлак верэиси цзря прогноз тапшырыглара ися 52,5% ямял едилмишдир. ъц илин 8 айы ярзиндя бялядиййя яразисиндя реклам гурьуларынын иъаря щаггы маната гаршы, фактики манат, мещманхана верэиси маната гаршы манат, автомобил дайанаъагларындан маната гаршы манат олмушдур. Йыьылан бцтцн верэилярин вя рцсумларын бялядиййянин бцдъясиня кючцрцлмяси артыгламасы иля тямин едилмишдир. ъц илин 8 айы ярзиндя бялядиййяйя вятяндашлар тяряфиндян яризя дахил олмушдур. Тяснифатына эюря яризя фярди йашайыш еви, 23 яризя маьаза, сех, диэяр обйектлярин тикинтисиня, яввялляр истифадя етдикляри торпаг сащяляринин мцлкиййятляриня сатылмасына, 22 яризя мадди йардым эюстярилмясиня, 5 яризя електрик енержисинин верлишиня вя сакинлярин саьламлыьына тящлцкя тюрядя биляъяк аьаъларын кясилмясиня, 32 яризя мцвяггяти ишля

тямин едилмяляриня вя саиряйя аид олмушдур. Нювбяти ямяк мязуниййятиня бурахылмалары, щярби хидмятдя олан ювладларынын гысамцддятли мязуниййятия бурахылмаларынын тяшкили иля баьлы 14 мцраъиятляр дя олмушдур. Дахил олан яризяляр вахтында гейдиййата эютцрцлмцш вя иърачылара чатдырылмышдыр. Яризялярин арашдырылыб тядбир эюрцлмяси бялядиййя гуллугчуларына щяваля едилмиш, иърасы нязарятдя сахланылмышдыр. Бцтцн яризяляря ясасландырылмыш ъаваблар верилмяси тямин олунмушдур. ъц илин 8 айы ярзиндя идаря, мцяссися вя тяшкилатлардан мяктуб дахил олмушдур. Мяктублар гейдиййата эютцрцляряк иърачылара чатдырылмыш вя ъавабландырылмышдыр. ъц илин 8 айы ярзиндя идаря, мцяссися вя тяшкилатлара, щямчинин вятяндашлара мяктуб эюндярилмишдир. Мцддят ярзиндя бялядиййя иъласларынын кечирилмяси диггятдя сахланылмышдыр. ъц илин 8 айы ярзиндя иш планына уйьун олараг 13 бялядиййя иъласы кечирилмиш, 88 мясяля цзря мцвафиг гярарлар гябул едилмишдир. Кечирилян бялядиййя иъласларынын протоколу тялимата уйьун тяртиб едиляряк бир нцсхяси нязарят цчцн Шяки Реэионал Ядлиййя Шюбясиня тягдим едилмиш, тялиматын позулмасы щалларына йол верилмямишдир. ъц илин 8 айы ярзиндя бялядиййя сядринин гябулунда 79 няфяр олмушдур. ъц илин 8 айы ярзиндя бялядиййя сядри 24 ямр имзаламышдыр. Эюрцлян ишляр мцнтязям олараг гязет васитясиля ящалийя чатдырылыр. Шяки Бялядиййяси юз фяалиййяти щаггында мцтямади олараг щям дя юзцнцн WЕБ сайтында интернет истифадячиляриня мялумат верир. Шящярдя кечирилян бцтцн тядбирлярин, о ъцмлядян "Ипяк Йолу В Бейнялхалг Мусиги Фестифалын"нын тяшкилиндя, "Мотто" фестивалын, Цмуммилли Лидер Щейдяр ЯЛийевин 91 иллик йублейиня щяср едилмиш "Тоур д" Азярбайъан бейнялхалг велосипед турниринин тяшкилиндя вя кечирилмясиндя Шяки Бялядиййяси йахындан иштирак етмишдир. Мялум олдуьу кими ъи илин октйабр айындан Шяки Дцнйа Тарихи Шящярляр Лигасынын цзвцдцр. Шякинин тарихи, адятяняняляринин тяблиьи, туризмин инкишафы мягсядиля Дцнйа Тарихи шящярляр Лигасы иля ялагяляримиз давам етдирилмякдядир. Шяки Бялядиййяси сядринин биринъи мцавини Эцлназ Мустафа гызы Саламова Авропа Шурасынын Йерли вя Реэионал Щакимиййятляр Конгресиндя Азярбайъан нцмайяндя щейятинин цзвц кими сентйабр айынын 2-дян 4-дяк Чин Республикасынын Йангзщау шящяриндя Дцнйа Тарихи Шящярляринин ъц конфрансында кечириляъяк иъласда иштирак етмяк цчцн дявят олунмушдур. Эюрцлян ишлярля йанашы щяллини эюзляйян проблемляримиз дя чохдур. Илк нювбядя бялядиййянин малиййя мянбялярини артырмалыйыг. Бунун цчцн верэи хязинядарларынын мясулиййяти артырылмалы, бцтцн прогноз эюстяриъиляря сюзсцз ямял едилмялидир. Ящалинин сосиал мцдафияси, шящярин абадлашдырылмасы вя тямизлийи сащясиндя эюрцлян ишлярдя даща да фяаллыг эюстярмяли, гаршымыза гойулан вязифялярин йериня йетирилмяси цчцн мясулиййятимизи, чевиклийимизи артырараг бцтцн имканларымызы сяфярбяр етмякля вар гцввямизля чалышмалыйыг.

PDF uchun:seafoodplus.info Page 3

№ 9 (), Сентйабр

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

сящ.3

Кичик дящня вя Инчя кяндляриндя эюрцш Шяки шящяр иъра щакимиййятинин башчысы Елхан Усубов мцтямади олараг шящяримизин мцхтялиф мящялляляриндя вя районумузун кяндляриндя ящали иля сяййар эюрцшляри давам етдирир. Сакинляр иля йахындан танышлыг характери дашыйан бу эюрцш-лярдя иъра башчысы вятяндашларын шикайят вя тяклифлярини динляйир, йерлярдя сосиал-игти-сади проблемлярин щялли истигамятиндя иш апарылмасы цчцн тядбирляр эюрцр. (Яввялки эюрцшляр щаггында ютян сайларымызда охуйа билярсиниз)

EЛХАН UСУБОВ, Шяki Шяhяr Иcra Hakimiyyяtinin baшчыsы Sentyabrыn 4-dя Шяki Шяhяr Иcra Hakimiyyяtinin baшчыsы Kiчik Dяhnя kяndinin sakinlяri ilя gюrцшmцшdцr.

Gюrцшdя baшчыnыn mцavinlяri, aparatыn шюbя mцdirlяri, ayrыayrы xidmяt tяшkilatlarыnыn rяhbярlяri, kяnd sakinlяri iшtirak etmiшlяr.

Gюrцшцn яvvяlindя яrazidя aparыlan tikinti-abadlыq, quruculuq iшlяrindяn danышыlmыш, kяndin яrazisindяki hяlli vacib mяsяlяlяrя toxunulmuшdur. Kiчik Dяhnя kяnd sa-kinlяri Kamil Mцrsяlov, Oruc Salamov, Qabil Иbrahimxяlilov, Sяmayя Mahmudova vя baшqalarы чыxыш edяrяk kяndя tяbii qazыn verilmяsi, "Dяriшli" mяhяllяsindя iчmяli su probleminin hяllinя, uшaq baьчasыnыn яsaslы tяmirinя kюmяklik gюstяrilmяsi vя sairlя baьlы tяlяb vя tяkliflяrini irяli sцrmцшlяr.

***

Sentyabrыn dя Шяki

Bяlяdiyyяlяrin mяsuliyyяti daha da artыrыlыr "Bяlяdiyyяlяrin statusu haqqыnda" Qanuna dяyiшikliklяr edilir. Trend xяbяr verir ki, Milli Mяclisin (MM) Regional mяsяlяlяr komitяsinin сентйабрын да кечирилян iclasыnda "Bяlяdiyyяlяrin statusu haqqыnda" Qanuna dяyiшikliklяr edilмяsi barяdя" Qanun layihяsi mцzakirя edilib. Komitяnin sяdri Arif Rяhimzadя bildirib ki, "Bяlяdiyyяlяrin statusu haqqыnda" mюvcud Qanunda bяlяdiyyя цzvlяrinin fяaliyyяtinя xitam verilmяsi qaydasы olsa da, onlarыn statusu mцяyyяn edilmяdiyindяn bu mяsяlя чox vaxt aparыr. Qanuna edilяn dяyiшikliklяrя gюrя isя, bundan sonra mяhkяmяlяr bяlяdiyyя цzvlяrinin sяlahiyyяtlя-rinin itirilmяsi vя onun sяlahiyyяtlяrinя vaxtыn-

dan яvvяl xitam verilmяsi barяdя qяrar qяbul edя bilяcяklяr. Digяr tяrяfdяn, цmumilikdя bundan sonra bяlяdiy-yяlяrin fяaliyyяtinя dя vaxtыndan яvvяl xitam verilя bilяr. Dяyiшikliklяrя яsasяn, bяlяdiyyяlяr hяr il yanvar ayыnыn цчцncц hяftяsinin bazar ertяsi gюrцlmцш iшlяr haqqыnda, o cцmlяdяn maliyyя vяsaitlяrinin vя bяlяdiyyя mцlkiyyяtinin istifadяsi haqqыnda seчicilяrя hesabat vermяlidirlяr: "Яgяr seчicilяr bяlяdiyyяnin hesabatыnы qeyri-qяnaяtbяxш qiymяtlяndirsяlяr, hяmin hesabat Milli Mяclisя gюndяrilir. Parlament dя hяmin hesabatы qeyri-qяnaяtbяxш hesab etsя, o zaman bununla baьlы Mяrkяzi Seчki Komissiyasыna (MSK) mцraciяt edilir vя

MSK hяmin bяlяdiyyяnin buraxыlmasы, fяaliyyяtinin vaxtыndan яvvяl dayandыrыlmasы haqqыnda qяrar qяbul edir". seafoodplus.infoадянин fikrincя, bu dяyiшikliklяr bяlяdiyyяlяrin mяsuliyyяtini artыracaq, onlarla seчicilяr arasыnda mцnasibяtlяri daha da normallaшdыracaq, bяlяdiyyяlяrin fяaliyyяtinin шяffaflыьыnыn tяmin edilmяsi istiqamяtindя bюyцk stimul olacaq. Иъласда чыxыш edяn millяt vяkillяri dя dяyiшikliklяrin mцhцm яhяmiyyяt daшыdыьыnы, bяlяdiyyяlяri bundan sonra daha mяsuliyyяtli olmaьa vadar edяcяyini bildiriblяr. Sonda qanun layihяsinin MM-in plenar iclasыna чыxarыlmasы tюvsiyя olunub.

Шяhяr Иcra Hakimiyyяtinin baшчыsы Elxan Usubov Иnчя kяnd inzibati яrazi dairяsi цzrя nцmayяndяliyinin яhatя etdiyi kяndlяrin sakinlяri ilя gюrцшmцшdцr. Бу эюrцшdя дя baшчыnыn mцavinlяri, aparatыn шюbя mцdirlяri, ayrы-ayrы xidmяt tяшkilatlarыnыn rяhbяlяri, kяnd sakinlяri iшtirak etmiшlяr. Gюrцшцn яvvяlindя яrazidя aparыlan tikinti-abadlыq, quruculuq iшlяrindяn danышыlmыш, kяndlяrin яrazisindяki hяlli vacib mяsяlяlяrя toxunulmuшdur. Kяnd sakinlяri Fяxrяddin Bayramov, Mяmmяd Abdulяlimov, Sabir Cцmшцdov, Mяta-

nяt Яliyeva vя baшqalarы чыxыш edяrяk Zunud kяndinя gedяn km yolun asfaltlaшdыrыlmasы, Иnчя, Zunud vя Aшaьы Шabalыd kяndlяrinя tяbii qazыn verilmяsi, Aшaьы Шabalыd kяndindя subartezian quyusunun qazыlmasыna kю-mяklik gюstяrilmяsi, Иnчя kяnd uшaq baьчasыnыn яsaslы tяmir olunmasы vя sairlя baьlы tяlяb vя tяkliflяrini irяli sцrmцшlяr.

***

Щяр ики эюрцшцн сонунда шяhяr icra hakimiyyяtinin baшчыsы Elxan Usubov чыxыш edяrяk tapшыrыq vя tюvsiyyяlяrini bildirmiш, qarшыda duran vяzifяlяr barяdя danышmышdыr.

Шяkiдя sыьortanыn faydasына щяср едилмиш семинар кечириляъяк "AXA MBASK" sыьorta шirkяti Шяki шяhяrindя maariflяndirici seminar keчirmяyi planlaшdыrыr. Bu barяdя seafoodplus.info-a “АХА МБАСК” сыьорта шirkяtinин Marketinq vя Иctimaiyyяtlя Яlaqяlяr Departamentinin rяhbяri Rяшid Rяsulov mяlumat verib. Onun sюzlяrinя gюrя, seminarыn sentyabr-oktyabr aylarыnda tяшkil olunmasы nяzяrdя tutulub. Tяdbirin mяqsяdi яhalinin sыьorta mяdяniyyяtinin sяviyyяsini artыrmaqdыr. Seminarda vяtяndaшlara kюnцllц vя icbari sыьortanыn fяrqlяri, sыьorta mяhsul-

Rяшid RЯСУЛОВ,

"AXA MBASK" sыьorta шirkяtiнин Departament rяhbяri larы, sыьorta iddialarыnыn tяnzillяnmяsi qaydalarы izah edilяcяk, yerli sakinlяrin bu sahяdя suallarы cavablandыrыlacaq. Xatыrladaq ki, indiyя qяdяr "AXA MBASK" Quba, Gяncя vя Lяnkяranda bu cцr seminarlar keчirib.

Бялядиййя бцдъясинин алты айлыг иърасы оlan bоrclarы юz яksini tapmыш, cц il цчцn vеrgilяrin hеsablanmasы tяmin еdilmiшdir.

Vеrgilяrin yыьыlmasы vя sair daxilоlmalar

Ширяли ГУЛИЙЕВ,

Шяки Бялядиййясинин баш мцщасиби Шяki Bяlяdiyyяsi цzrя cц ilin 6 aylыq bцdcяnin gяlir vя xяrclяr maddяlяrinin yеrinя yеtirilmяsinin icrasыnыn tяhlili gюstяrir ki, bu sahяdя mцsbяt yюnlц iшlяr gюrцlmцшdцr. Bеlя ki, cц ildя fiziki шяxslяrin tоrpaq vеrgisi, яmlak vеrgisi vя tоrpaq icarя haqlarыnыn hеsablanmasы, aidiyyatы цzrя vеrgi vя rцsumlarыn uчоtunun qanunvеricilikdя nяzяrdя tutulmuш qaydada aparыlmasы tяmin еdilmiшdir. яdяd bildiriш цчцn sifariш vеrilmiш, bildiriшlяrin yazыlыb vеrgi юdяyicilяrinin цnvanlarыna gюndяrilmяsi davam еtdirilir. Kitablarda vеrgi юdяyicilяrinin cц il tarixя

1. - Fiziki шяxslяrdяn tоrpaq vеrgisinin yыьыlmasы haqqыnda: cц ilin 6 ayыnda fiziki шяxslяrdяn tоrpaq vеrgisinя cяlb оlunanlarыn sayы nяfяrdir ki, 6 ay яrzindя nяfяrdяn vеrgi alыnmыш, 1 nяfяr gцzяшtlidir, nяfяri vеrgidяn qismяn yayыnanlardыr. Mцddяt яrzindя fiziki шяxslяrdяn tоrpaq vеrgisinin yыьыlmasы qabaqkы illяrdяn qalan bоrcla birlikdя manat nяzяrdя tutulmuшdur ki, faktiki manat vеrgi tоplanaraq planыn icrasыna 87% яmяl оlunmuшdur. Tоplanmыш tоrpaq vеrgisinin manatы maьaza altыnda оlan tоrpaqlarыn hеsabыna, manatы isя vеrgi xяzinяdarlarы tяrяfindяn yыьыlmasы tяmin оlunmuшdur. 2. - Яmlak Vеrgisinin yыьыlmasы haqqыnda: Шяki Bяlяdiyyяsi цzrя cц ilin 6 ayыnda яmlak vеrgisinя cяlb оlunanlarыn sayы nяfяrdir ki, il яrzindя nяfяrdяn vеrgi alыnmыш, 5 nяfяr gцzяшtlidir, nяfяr isя vеrgidяn qismяn yayыlanlardыr.

Fiziki шяxslяrdяn яmlak vеrgisinin tоplanmasыnыn tяhlili gюstяrir ki, яvvяlki illяrlя mцqayisяdя cari ildя dя яmlak vеrgisinin tоplanmasыnda mцяyyяn mцsbяt yюnцmlц iшlяr gюrцlmяsinя baxmayaraq yеnя dя яmlak vеrgisi tam yыьыlmamышdыr. Bеlя ki, Шяki Bяlяdiyyяsi цzrя hesabat dюvrцndя manat яmlak vеrgisi yыьыlmalы оlduьu halda, faktiki yыьыmыn icrasыna manat яmяl оlunmuшdur ki, bu da manat azdыr. (53%). 3. - Tоrpaq Rцsumu haqqыnda: Maьaza altыnda оlan юzяllяшdirilmiш tоrpaqlarыn vеrgisinin tоplanmasы цzrя cari ilin 6 ayыnda manata qarшы manat vergi yыьыlmышdыr ki, bu da proqnozdan manat чоxdur (2,1 dяfя чox). Еlя bu sяbяblidir ki, tоrpaq vеrgisi 87% оlmuшdur, halbuki, Fiziki шяxslяrin hяyяtyanы tоrpaqlarыndan tоrpaq vеrgisi 67% оlduьu halda, maьaza altы tоrpaqlardan 2,1 dяfя чox, yяni illik plan yеrinя yеtirilmiшdir. 4. - Tоrpaq satышы: Hesabat dюvrцndя tоrpaq satышыndan яldя olunacaq vяsait manat nяzяrdя tutulduьu halda, faktiki manat tоplanaraq, nяzяrdя tutulduьundan manat чоx vя ya 1,2 dяfя чox yеrinя yеtirilmiшdir.

5. - Tоrpaq icarя haqqыnыn yыьыlmasы haqqыnda: Шяki Bяlяdiyyяsi цzrя cц ilin ilk 6 ayыnda tоrpaq icarя haqqы manata qarшы faktiki manat, manat kяsrlя 78,4% yеrinя yеtirilmiшdir ki, оndan manatы maьaza altыnda оlan tоrpaqlarыn hеsabыna, manat isя hцquqi mцяssisяlяrlя vя fiziki шяxslяrlя baьlanmыш mцqavilяlяr hеsabыna tоplanmышdыr. 6. - Rеklam rцsumu: Rеklam rцsumu manata qarшы faktiki manat vяsait daxil оlmuшdur ki, bu da nяzяrdя tutulan plandan manat azdыr. 7. - Avtоdayanacaq rцsumu: Avtоdayanacaq rцsumu manata qarшы manat оlmaqla nяzяrdя tutulduьundan 10 manat чоxdur. 8. - Mеhmanxana rцsumu: Mеhmanxana rцsumu manata qarшы faktiki manat оlmaqla, manat kяsrlя, 60,3 % yеrinя yеtirilmiшdir. 9. - Subsidiya: Шяki Bяlяdiyyяsi цzrя subsidiya 6 aylыqда manat тяшкил етмишдир. - seafoodplus.info parkыndan daxil оlmalar: seafoodplus.info parkыnda оlan karusеllяrdяn 6 ayda manat gяlir planlaшdыrыlmышdыr ki, faktiki manat icra оlunaraq manat чоx, proqnoz ,2% yеri-

nя yеtirilmiшdir. - Digяr daxilоlmalar: Digяr daxilоlmalar manat nяzяrdя tutulmuшdur, ancaq faktiki 80 manat оlmuшdur ki, 2,1% yеrinя yеtirilmiшdir.

Xяrclяr Шяki Bяlяdiyyяsi цzrя cц ilin 6 ayыnda gяlirlяrin artыq 1,2 dяfя yеrinя yеtirilmяsi, tяbii ki, xяrclяrin dя artыq yеrinя yеtirilmяsinя sяbяb оlmuшdur. Bеlя ki, xяrclяr maddяlяri manat hяcmindя prоqnоzlaшdыrыldыьы halda faktiki, manat 1,2 dяfя, yяni nяzяrdя tutulduьundan manat чоx yеrinя yеtirilmiшdir. Mяlumat цчцn: cц ilin 6 aylыnda yеrli юzцnцidarяеtmя оrqanlarыnыn saxlanmasыna nяzяrdя tutulmuш manata qarшы faktiki manat, sоsial mцdafiя vя sоsial tяminat xяrclяri manata qarшы manat, mяdяniyyяt, incяsяnяt, kцtlяvi infоrmasiya vя bяdяn tяrbiyяsi xяrclяri manata qarшы manat vя abadlыq iшlяri цzrя manata qarшы manat, digяr xяrclяr manata qarшы manat, maliyyя чatышmazlыьы sяbяbli sяhiyyя vя tяhsil xяrclяrinя nяzяrdя tutulmuш manatdan faktiki xяrc еdilmяmiшdir.

PDF uchun:seafoodplus.info Page 4

сящ.4

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

ТЯБРИК ЕДИРИК

Щяйатыны радиасийадан кянарда тясяввцр етмяйян ИНСАН

№ 9 (), Сентйабр

Мятбуат Шурасы Шякидя конфранс кечириб Топлантыда informasiya tяhlцkяsizliyi ilя baьlы bюlgя mediasыnыn qarшыsыnda duran vяzifяlяr mцzakirя olunub Sentyabrыn dя Шяki шяhяrindя Azяrbaycan Mяtbuat Шurasыnыn tяшяbbцsц ilя "Azяrbaycanыn informasiya tяhlцkяsizliyi bюlgя mediasы mцstяvisindя" mюvzusunda konfrans keчirilib. (Tяdbirdя шuranыn idarя heyяtinin цzvlяri, юlkяnin aparыcы kцtlяvi informasiya vasitяlяrinin, elektron media resurslarыnыn rяhbяrlяri, Шяki vя яtraf rayonlarda fяaliyyяt gюstяrяn qяzetlяrin tяmsilчilяri iшtirak ediblяr.) Toplantы iшtirakчыlarы яvvяlcя цmummilli lider Heydяr Яliyevin Шяki шяhяrinin mяrkяzindя ucaldыlmыш abidяsi юnцnя tяr чiчяklяr dцzцb, xatirяsini ehtiramla yad ediblяr.

lяsinin tяkcя paytaxt KИV-lяri цчцn deyil, eyni zamanda, bюlgя mяtbuatы цчцn dя aktual tяrяflяrini ortaya qoyub. seafoodplus.info bildirib ki, Prezident Administrasiyasыnыn rяhbяri Ramiz Mehdiyevin mцшavirяdя qeyd etdiyi kimi, bюlgяlяrdя fяaliyyяt gюstяrяn kцtlяvi informasiya vasitяlяri yerli ictimai rяyi formalaшdыrmaq xцsusiyyяtinя malikdirlяr. Bu baxыmdan onlarыn hadisя vя proseslяrя yanaшma tяrzindяki monolitlik dя юnяmli faktordur. Eyni zamanda bюlgяdя fяaliyyяt gюstяrяn jurnalistlяrin informasiya tяhlцkяsizliyi ilя baьlы mяsяlяlяrя yanaшmasы mцhцm яhяmiyyяt daшыmaqdadыr.

bюlgя mяtbuatыnыn nцmayяndяlяri - "Шяki" qяzetinin redaktoru Akif Salam, "Zaqatala" qяzetinin redaktoru Иbrahim Иbrahimov, "Oьuz" qяzetinin redaktoru Nazim Hцseynov, "Qяbяlя" qяzetinin redaktoru Oqtay Mяmmяdov, Qaxыn "Шяlalя" qяzetinin redaktoru Novruz Шabanov, "Balakяn" qяzetinin redaktoru Mцrsяl Mikayыlov bildiriblяr ki, media milli maraqlarы mцtlяq nяzяrя almalы vя ona sюykяnmяlidir. Bu, hяr bir jurnalistdяn vяtяnpяrvяr olmaьы tяlяb edir. Qeyd olunub ki, Azяrbaycan Prezidenti Иlham Яliyev dя hяmiшя nitq vя чыxышlarыnda jurnalistlяri vяtяnpяrvяr olmaьa чaьыrыb.

Sonra media tяmsilчilяri gюrkяmli mцtяfяkkir Mirzя Fяtяli Axundzadяnin ev-muzeyindя olub, abidяsini ziyarяt ediblяr. Toplantы iшtirakчыlarы, hяmчinin Azяrbaycanыn gюrkяmli шairi Bяxtiyar Vahabzadяnin Шяki шяhяrinin mяrkяzindя ucaldыlmыш abidяsi юnцnя dя tяr чiчяklяr dцzцblяr. "Шяki-Saray" hotelinin konfrans zalыnda keчirilяn toplantыnы Mяtbuat Шurasыnыn sяdri Яflatun Amaшov aчaraq avqustun 29da dюvlяt orqanlarыnыn informasiyanыn verilmяsinя mяsul struktur bюlmяlяrinin vя юlkяnin aparыcы kцtlяvi informasiya vasitяlяri rяhbяrlяrinin Azяrbaycan Respublikasы Prezidenti Administrasiyasыnыn rяhbяri Ramiz Mehdiyevin sяdrliyi ilя keчirilmiш mцшavirяsinin юlkя hяyatыnda mцhцm hadisя kimi yadda qaldыьыnы diqqяtя чatdыrыb. Bildirilib ki, mцшavirяdя Prezident Administrasiyasыnыn rяhbяrinin qaldыrdыьы mяsяlяlяr, elяcя dя aчыqladыьы konkret faktlar informasiya tяhlцkяsizliyi mяsя-

Konfransda Mяtbuat Шurasы sяdrinin mцavini, Beynяlxalq Avrasiya Mяtbuat Fondunun rяhbяri Umud Rяhimoьlu, шuranыn idarя heyяtinin цzvlяri - Milli Mяclisin deputatы Cavanшir Feyziyev, "Иki sahil" qяzetinin baш redaktoru Vцqar Rяhimzadя чыxыш edяrяk Azяrbaycanыn informasiya tяhlцkяsizliyi mяsяlяsinin юlkя miqyasыnda mцzakirяsini vacib mяqam kimi vurьulayыblar. Bildirilib ki, mяtbuatыmыz tяbiяti etibarilя cяmiyyяtdя vяtяnpяrvяrlik hissinin aшыlanmasыna xidmяt edяn materiallara hяmiшя geniш yer verib. Bu tipli yazыlarыn istяr kяmiyyяtinin, istяrsя dя keyfiyyяtinin artыrыlmasыna ehtiyac var. Natiqlяr dцnya miqyasыnda medianыn milli maraqlarы mцdafiя etmяsi ilя baьlы nцmunяlяrin цzяrindя dayanaraq qeyd ediblяr ki, xalq vя юlkя цчцn vacib mяqamlarda KИV-lяrin monolit komanda kimi чыxыш etmяsi hяlledici яhяmiyyяtя malikdir . Toplantыda чыxыш edяn

Чыxышlarda vurьulanыb ki, XXЫ яsr informasiya яsridir. Burada savaш tяkcя mцharibя meydanlarыnda getmir. Torpaqlarыmыzыn 20 faizini iшьal etmiш Ermяnistan kimi qonшumuz varsa, mediamыz tяcavцzkarыn informasiya manipulyasiyalarыndan da dцzgцn nяticя чыxarmaьы bacarmalыdыr. Bu baxыmdan yerlяrdя яhalini maariflяndirmяk missiyasыnы hяyata keчirяn bюlgя KИV-lяrinin цzяrinя dя mцhцm vяzifяlяr dцшцr.

Шяkidя Qarabaь Mцharibяsi Яlillяri, Veteranlarы vя Шяhid Ailяlяri Иctimai Birliyinin tяшkilatчыlыьы treninq keчiriliб

08 sentyabr cц il tarixdя Шяki шяhяrindя yerlяшяn "Cяnnяt baьы" otelinin konfrans zalыnda Qarabaь Mцharibяsi Яlillяri, Veteranlarы vя Шяhid Ailяlяri Иctimai Birliyinin tяшkilatчыlыьы ilя Шяki шяhяrindяn olan bir qrup Qarabaь mцharibяsi яlili vя veteranы цчцn treninq keчirilmiшdir.

Rabitя vя Yцksяk Texnologiyalar Nazirliyi tabeliyindя "Milli Nцvя Tяdqiqatlarы Mяrkяzi" Qapalы Sяhmdar Cяmiyyяtinин sяdrи, АМЕА Радиасийа Проблемляри Институтунун директору, профессор Адил Гярибов АМЕА-нын щягиги цзвц сечилмишдир. Adil Abdulxalыq oьlu Qяribov ci il mart ayыnыn dя Azяrbaycan Respublikasы Шяki rayonunun Иbrahim kяndindя anadan olmuшdur. cы ildя Kiчik Dяhnя kяnd orta mяktяbini gцmцш medalla, ci ildя isя Azяrbaycan Dюvlяt Universitetinin kimya fakцltяsini fяrqlяnmя diplomu ilя bitirmiшdir. ъы illяrdя AEA Radiasiya Tяdqiqatlarы Sektorunun aspiranturasыnda fiziki-kimya ixtisasы цzrя tяhsil alан Адил Гярибов, cu ildя "Seolit vя tяrkibindя seolit olan katalizatorlara qamma шцalarыn tяsirinin tяdqiqi" mюvzusunda namizяdlik, ci ildя isя "Oksid vя metaloksid sistemlяrinin sяthindя maddяlяrin radiasiya-katalitik parчalanma proseslяrindя enerji юtцrцlmяsinin qanunauyьunluqlarы" mюvzusunda fiziki-kimya vя radiasiya kimyasы ixtisaslarы цzrя doktorluq elmi dяrяcяsi almыш, ci ildя radiasiya kimyasы ixtisasы цzrя professor elmi adыna layiq gюrцlmцш, ci ildя AMEA-nыn mцxbir цzvц seчilmiшdir. Профессор ci ildяn bu gцnя kimi AMEA Radiasiya Problemlяri Иnstitutunun direktoru vяzifяsindя чa-lышмыш, ъц илин ийул айын-да Азярбайъан Республика-сынын prezidentи

Иlham Яliye-vin sяrяncamы ilя Rabitя vя Yцksяk Texnologiyalar Na-zirliyi tabeliyindя "Milli Nц-vя Tяdqiqatlarы Mяrkяzi" Qapalы Sяhmdar Cяmiyyяtinин sяdrи tяyin edilмиш, щямчинин ийул айында АМЕА-нын щягиги цзвц сечилмишдир.

ci ildя "Яmяkdar elm xadimi" fяxri adыna layiq gюrцlян профессор Aдил Qяribov respublikanыn heterogen proseslяrin vя bяrk cisimlяrin radiasiya kimyasы цzrя ilk elmlяr doktoru, professor, "Radiasiya materialшцnaslыьы" elmi mцdafiя шurasыnыn hяmsяdri, elmi-texniki vя mцxtяlif elmi ekspert шuralarыnыn цzvцdцr. O, dяn artыq elmi яsяrin, 17 mцяlliflik шяhadяtnamяsinin, 10 patentin mцяllifidir, 8 elmlяr namizяdi vя 1 elmlяr doktoru yetiшdirmiшdir.

Gюrkяmli alimin elmi fяaliyyяti atom enerjisinin чevrilmяsi vя ondan istifadя olunmasы, atom-hidrogen energetikasы, nцvя-neftkimya komplekslяrinin yaradыlmasы, nцvя reaktorlarыnыn tяhlцkяsizliyi, radiasiya materialшцnaslыьы, radiasiya katalizi vя adsorbsiyasы, respublikanыn nцvя vя radiasiya tяhlцkяsizliyi kimi aktual problemlяri яhatя edir. Aдил Qяribov uzun mцddяt Rusiya seafoodplus.infoov adыna Atom Enerjisi Иnstitutu, sonralar "Kurчatov Elmi Mяrkяzinin" Hidrogen Energetika vя Plazma Texnologiya Иnstitutu, Rusiya EA Fiziki-kimya Иnstitutu, Lomonosov adыna MDU-nun "Radiasiya kimyasы" kafedrasы ilя birlikdя elmi tяdqiqatlar aparmышdыr. О, ci ildяn fundamental elmi tяdqiqatlarla yanaшы geniш miqyaslы elmitяшkilati iшlяr aparыr. Onun RPИyя rяhbяrlik etdiyi dюvrdя institutun elmi istiqamяti vя strukturu Azяrbaycan Respublikasыnыn problemlяri ilя uzlaшan istiqamяtlяrя yюnяldilib vя beynяlxalq tяlяblяrя uyьunlaшdыrыlыb. Onun rяhbяrliyi altыnda RPИ-dя ABШ Energetika Nazirliyi, Чikaqo Universitetinin Arqon Milli laboratoriyasы, Sandia Milli laboratoriyasы, Atom Enerjisi цzrя Beynяlxalq Agentlik, NATO, CRDF vя UETM vя sair qurumlarla layihяlяr яsasыnda elmitexniki iшlяr icra olunur.

Мурад НЯБИБЯЙОВ Редаксийадан: Шяки бялядиййясинин сядри Фикрят Ъяфяров башда олмагла Бялядиййянин вя АМЕА Шяки Реэионал Елми Мяркязинин директору, профессор Зякяриййя Ялизадя башда олмагла Мяркязин коллективляри бцтцн Шякилиляр адындан щямйерлимиз академик Адил Гярибову АМЕА-нын щягиги цзвц сечилмяси вя дювлятимизин башчысы Иlham Яliyevin Сяrяncamы ilя Rabitя vя Yцksяk Texnologiyalar Nazirliyi tabeliyindя "Milli Nцvя Tяdqiqatlarы Mяrkяzi" Qapalы Sяhmdar Cяmiyyяtinин sяdrи tяyin edilмяси мцнасибяти иля тябрик едир, она мющкям ъан саьлыьы вя шяряфли ишиндя даща бюйцк мцвяффягиййятляр арзулайырлар.

Tяdbir ictimai birliyin Aзярбайъан Rеспубликасы Prezidenti yanыnda Qeyri-Hюkцmяt Tяшkilatlarыna Dюvlяt Dяstяyi Шurasыnыn maliyyя dяstяyi ilя hяyata keчirdiyi "Иctimai vя siyasi sahяdя innovativ tяшяbbцslяrin dяstяklяnmяsi цzrя Qarabaь Mцharibяsi iшtirakчыlarыna psixoloji yardыmыn tяшkili" mюvzusunda layihя чяrчivяsin-

seafoodplus.info

Баш редактордан: Юз тяряфимдян тяяссцф щисси иля ону ялавя етмяк истярдим ки, сюзцэедян конфранса “Шяки бялядиййяси” гязети дявят олунмамышды. Алдыьым мялуматлара эюря, вахташыры Шякидя чап олунан диэяр гязетлярин дя (“Шяки” гязетиндян башга) ямякдашлары щямин тядбирдя иштирак етмяйибляр.

dя tяшkil olunmuшdur. Qarabaь Mцharibяsi Яlillяri, Veteranlarы vя Шяhid Ailяlяri Иctimai Birliyinin sяdri Mehdi Mehdiyevin iшtirak etdiyi tяdbirin яsas mяqsяdi mцharibя iшtirakчыlarыnыn psixoloji durumlarыnы rayonlar цzrя mцяyyяnlяшdirmяk, onlarыn normal hяyat шяraitinя reabilitasiya olunmalarы yollarыnы mцяyyяn etmяk, psixoloji vяziyyяtin yaxшыlaшdыrыlmasы цчцn xidmяtin tяшkil edilmяsi vя ehtiyacы olan insanlara yardыm gюstяrilmяsidir. Тядбирдя нюvbяti iki gцndя Иsmayыllы, Qяbяlя, Oьuz, Qax, Zaqatala vя Balakяn rayonlarыndan olan mцharibя iшtirakчыlarыnыn bir qrupu цчцn dя treninqlяrin keчirilmяsi nяzяrdя tutulmuшdur.

PDF uchun:seafoodplus.info Page 5

№ 9 (), Сентйабр

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

сящ.5

Bяlяdiyyяlяr: reallыqlar, problemlяr, perspektivlяr Demokratiya mяktяbi hesab olunan bяlяdiyyя institutunun inkiшaf sяviyyяsi hяr bir юlkяdя yerli demokratiyanыn sяviyyяsinin gюstяrici kimi чыxыш edir. Azяrbaycan bяlяdiyyяlяri malik olduqlarы qыsa tarixi dюvr яrzindя яldя olunmuш mцsbяt nяticяlяrlя yanaшы, hяllini gюzlяyяn xeyli sayda problemlяrin mюvcudluьu gяlяcяk bяlяdiyyя institutunun яsaslы islahatlarыnыn hяyata keчirilmяsini zяruri edir. cц ilin dekabrыnda Azяrbaycanыn hяyatыnda mцhцm hadisяlяrdяn biri kimi nюvbяti bяlяdiyyя seчkilяri keчirilяcяk. Ona gюrя dя bu яrяfяdя bяlяdiyyяlяrin 15 ildя keчdiyi yola nяzяr salmaq, bu sahяdя яldя olunan nяticяlяr, qarшыlanan problemlяr vя юlkяmizin iqtisadi tяrяqqisinя, yerli problemlяrin hяllinin sцrяtlяnmяsinя vя яhalinin sosial rifahыna xidmяt edя bilяcяk perspektivlяr barяdя dцшцnmяk yeinя dцшяr.

ЯЛИ МЯСИМЛИ, Миллят вякили, Иqtisadi vя Sosial Иnnovasiyalar institutunun rяhbяri

Reallыqlar Azяrbaycanda 15 ilя yaxыndыr ki, bяlяdiyyяlяr fяaliyyяt gюstяrir. Bu mцddяt яrzindя yerli юzцnцidarя orqanlarыnыn fяaliyyяtini birbaшa tяnzimlяyяn dan artыq qanun vя digяr normativ aktlar qяbul edilmiш, bяlяdiyyя institutunun formalaшmasы vя inkiшafы istiqamяtindя bir sыra zяruri addыmlar atыlmышdыr. Bununla yanaшы "Yerli юzцnцidarя haqqыnda" Avropa Xartiyasыnыn tяsdiq edilmяsi barяdя" Azяrbaycan Respublikasыnыn 25 dekabr ci il tarixli Qanunu ilя tяsdiq edilmiш vя 01 avqust ci il tarixdя qцvvяyя minmiшdir. Hяr ilin fevralыnda Milli Mяclisdя bяlяdiyyяlяrin fяaliyyяtinя inzibati nяzarяti hяyata keчirяn orqanыn illik mяruzяlяrinin tяhlili gюstяrir ki, bir чox bяlяdiyyяlяr onlarыn qarшыsыnda duran vяzifяlяri layiqincя yerinя yetirяrяk, abadlaшdыrma vя quruculuq iшlяrindя fяal iшtirak eдir, sosial-iqtisadi xarakterli mцhцm layihяlяr hяyata keчirirlяr. Ишini hяmin sяviyyяdя qurmaьы bacaran bяlяdiyyя idarячiliyinin sяmяrяliliyi artmaqda davam edir. Bu qяbildяn olan bяlяdiyyяlяrdя yerli яhali ilя qarшыlыqlы mцnasibяtlяr xeyli yaxшыlaшыr, ictimai яlaqяlяri gцclяnir. Bununla belя bяlяdiyyяlяrin fяaliyyяtinя inzibati nяzarяti hяyata keчirяn orqanыn illik mяruzяsindя gюstяrildiyi kimi, "cц ildя Яdliyyя Nazirliyinя bяlяdiyyяlяrin fяaliyyяti ilя baьlы , ci illя mцqayisяdя 17 faiz чox mцraciяt daxil olmuшdur. Aparыlan tяhlillяr nяticяsindя mцяyyяn edilmiшdir ki, mцraciяtlяrin i torpaq sahяsinin ayrыlmasы tяlяbi, si torpaq mцbahisяsi, i isя torpaq sahяsinin sяnяdlяшdirilmяsi ilя baьlы olmuшdur. Belяliklя, mцraciяtlяrin 52 faizi torpaq mяsяlяlяri, digяrlяri isя bяlяdiyyяlяrin fяaliyyяti ilя baьlы olmuшdur. Daxil olan mцraciяtlяrя baxыlarkяn si цzrя inzibati nяzarяt icraatы qaydasыnda araшdыrыlma aparыlmыш, digяrlяrinя mahiyyяti цzrя baxыlaraq cavab verilmiш, 25 mцraciяt цzrя materiallar isя цmumi qiymяt verilmяsi цчцn prokurorluq orqanlarыna gюndяrilmiшdir". "…Nazirlik tяrяfindяn aшkar edilmiш bu vя ya digяr qanun pozuntularыnыn aradan qaldыrыlmasы цчцn ayrы-ayrы bяlяdiyyяlяrя tюvsiyя verilmiш, mцvafiq metodik vяsaitlяr hazыrlanaraq bцtцn bяlяdiyyяlяrя gюndяrilmiшdir. Bяlяdiyyяlяrin fяaliyyяti araшdыrыlarkяn юtяn il яrzindя hektar torpaq sahяsinin qanunsuz ayrыlmasыnыn qarшыsы alыnmыш, hяyata keчirilяn tяdbirlяr nяticяsindя qanunsuz olaraq icarяyя verilmiш hektar, xцsusi mцlkiyyяtя verilmiш hektar, istifadяyя verilmiш 21 hektar torpaq sahяsi bяlяdiyyя mцlkiyyяtinя qaytarыlmышdыr". "Bir sыra bяlяdiyyяlяr tяrяfindяn mцtlяq tяqdim edilmяli olan bяlяdiyyя aktlarы qanunla mцяyyяn edilmiш mцddяtя

ekspertizaya gюndяrilmяmiшdir. Belя hallarыn qarшыsыnыn alыnmasы mяqsяdi ilя Azяrbaycan Respublikasы Иnzibati Xяtalar Mяcяllяsinin ci maddяsinя яsasяn inzibati xяta haqqыnda protokol tяrtib edilяrяk aidiyyяti mяhkяmяlяrя gюndяrilmiш vя bununla baьlы bяlяdiyyя sяdri (bяzilяri isя hяtta iki dяfя) inzibati mяsuliyyяtя cяlb edilmiшdir. Prokurorluьa gюndяrilmiш 26 materialdan 7-si цzrя cinayяt iшi baшlanmыш, onlardan 3-ц цzrя istintaq yekunlaшaraq mцvafiq mяhkяmяlяrя gюndяrilmiш, bir cinayяt iшi цzrя artыq ittiham hюkmц чыxarыlmышdыr. Hяmчinin bir material цzrя cinayяt iшinя xitam verilmiш, 3 material цzrя cinayяt iшinin baшlanmasы rяdd edilmiш, digяrlяri isя baxыlmaqdadыr. Hцquq pozuntularыnыn profilaktikasы mяqsяdi ilя hяr bir fakt цzrя onlarы doьuran sяbяb vя шяrait tяhlil edilmiш, hяmin pozuntulara yol verilmiш bяlяdiyyяlяrя mцvafiq tюvsiyяlяr gюndяrilmiшdir". Bяlяdiyyяlяrin fяaliyyяtinя inzibati nяzarяti hяyata keчirяn orqan tяrяfindяn aparыlmыш tяhlil vя цmumilяшdirilmяlяr nяticяsindя bяlяdiyyяlяrin fяaliyyяtinя aшaьыdakы hцquq pozuntularыnыn xarakterik olmasы mцяyyяn edilmiшdir: - bяlяdiyyя sяdrlяri tяrяfindяn vяzifя sяlahiyyяtlяrindяn sui-istifadя etmяklя torpaq sahяlяrinin qanunsuz mцlkiyyяtя vя icarяyя verilmяsi; - yerli bцdcяdяn dцzgцn istifadя edilmяmяsi; - icarя haqqыnыn, vergi vя юdяniшlяrin vaxtыnda vя tam mяblяьdя yerli bцdcяyя юdяnilmяsinin tяmin edilmяmяsi; - sяnяdlяrin saxtalaшdыrыlmasы; - maliyyя sяnяdlяrinin gizlяdilmяsi vя ya mяhv edilmяsi; - шяffaflыьыn tяmin edilmяmяsi.

Problemlяр Gюrцlяn iшlяr bir qrup bяlяdiyyяnin fяaliyyяtinin timsalыnda юzцnц mцsbяt tяcrцbя ola bilяcяk sяviyyяdя doьrultsa da, bяlяdiyyяlяrin xeyli hissяsinin iшi gцnцn tяlяblяri sяviyyяsindяn чox aшaьыdыr. Bunun sяbяblяri чoxdur. Hяmin sяbяblяr arasыnda bяlяdiyyяlяrin hцquq vя sяlяhiyyяtlяrinin onlarыn sяmяrяli fяaliyyяti цчцn yetяrli sяviyyяdя olmamasы, maliyyя imkanlarыnыn aшaьы olmasы, bяlяdiyyяlяrlя icra hakimiyяti orqanlarы arasыnda gerчяk mцnasibяtlяrin mюvcud qanunvericiliyя uyьun gяlmяmяsi vя чox vaxt юzцnц bяlяdiyyяlяrin tabeчыlыk mцnasibяtlяri шяklindя gюstяrmяsi onlarыn fяaliyyяtinя mяnfi tяsir gюstяrir. Bяlяdiyyяlяrin statusundakы bu cцr qeyri-mцяyyяnlik onlarыn sяlahiyyяtlяri dairяsinin mяhdudluьunda da юzцnц bцruzя verir. Tяcrцbяdя bяlяdiyyяlяrin "tяbii sяlahiyyяtlяri"nя aid edilяn bцtцn fяaliyyяtlяri (kommunal xidmяtlяrinin tяшkili, яrazilяrin abadlaшdыrыlmasы, bяlяdiyyя яrazisindя yaшayan vяtяndaшlarыn uчot vя qeydiyyatы, sosial xidmяtlяrin tяшkili, su tяchizatы vя s.) Azяrbaycanda mцxtяlif icra hakimiyyяti qurumlarы hяyata keчirir. Hazыrda юlkяmizdя bяlяdiyyя institutunun real sяlahiyyяt sferasы bяlяdiyyя yollarыnыn saxlanmasы, dюvlяtin sosial proqramlarы ilя яhatя olunmayan aztяminatlы vяtяndaшlara sosial yardыmlarыn gюstяrilmяsi, qяbristanlыqlarыn saxlanmasы vя yas mяrasimlяrinin tяшkili ilя mяhdudlaшыr. Bununla yanaшы bяlяdiyyяlяrin kadr potensialыnыn arzu olunan sяviyyяdя olmamasы, bяlяdiyyя цzvlяrinin xeyli hissяsinin peшяkarlыq vя idarяetmя qabi-

liyyяtinin aшaьы olmasы, bяlяdiyyяlяrin ifrat dяrяcяdя xыrdalanmasы vя чoxunun optimal hesab edilя bilяcяk юlчцdяn kяnar olmasы vя s. bu kimi amillяr onlarыn fяaliyyяtinin sяmяrliliyinя mяnfi tяsir gюstяrir.

Azяrbaycanda yerli юzцnцidarя islahatlarыnыn gяlяcяk perspektivlяri xeyli dяrяcяdя hюkumяtin, bяlяdiyyя assosiasiyalarыnыn, vяtяndaш cяmiyyяti institutlarыnыn vя beynяlxalq tяшkilatlarыn fяaliyyяtinin koodinasiyasыnыn sяmяrяlilik dяrяcяsindяn asыlы olacaqdыr. Artыq hюkumяtin islahatlara gedяcяyinя iшarя edяn mцяyyяn tяшяbbцslяri mцшahidя olunur. Qanunvericiliyя edilяn яlavя vя dяyiшikliklяrdя bяlяdiyyяlяrin rolunun artыrыlmasы, bя-

ruri hesab edirik. Bununla yanaшы hяm dя onu qeyd etmяk lazыmdыr ki, artыq bir dяfя Azяrbaycanda bяlяdiyyяlяrin birlяшdirilmяsi yolu ilя onlarыn sayыnыn azaldыlmasы tяcrцbяsindяn istifadя olunub. Hяmin tяcrцbяyя яsaslnaraq demяk istяrdik ki, bяlяdiyyяlяrin birlяшdirilmяsi mяsяlяsi mexaniki bir tяdbir kimi yox, obyektiv monitorinqlяr aparыlmaqla, islahatlarыn tяrkib hissяsi kimi hяyata keчirilmяlidir. Ona gюrя ki, islahatlarы davam etdirmяdяn bяlяdiyyяlяrin mexaniki surяtdя birlяшdirilmяsi юz iшini nцmunяvi quran bir sыra bяlяdiyyяlяrя mцnasibяtdя mцsbяt nяticя verя bilsя dя, цmumilikdя gюtцrdцkdя islahatlarы davam etdirmяdяn bяlяdiyyяnin birlяшmяsi sadяcя hяmin bяlяdiyyяlяrdя mюvcud olmuш prob-

lяdiyyяlяrin maliyyя vя kadr potensialыnыn gцclяndirilmяsi, bяlяdiyyяlяrin fяaliyyяtinя ictimai nяzarяt mexanizmlяrinin tяkmillяшdirilmяsi istiqamяtindя iшlяr gedir vя yerli problemlяrin hяllini юz цzяrinя gюtцrmяyя hazыr olan yaшayыш mяntяqяlяrindя bяlяdiyyяlяrя yerli юzцnцidarя statusunun verilmяsi vя s. kimi mцhцm mяsяlяlяrlя baьlы islahatlarыn aparыlmasы nяzяrdя tutulur. Milli Mяclisin payыz sessiyasыnda "Azяrbaycanda bяlяdiyyяlяrin birlяшmяsi yolu ilя yeni bяlяdiyyяlяrin yaradыlmasы haqqыnda" qanun layihяsinin mцzakirяsi gюzlяnilir. Hяmin qanun layihяsinя яsasяn цmumilikdя respublikanыn 21 rayonu цzrя bяlяdiyyяnin birlяшmяsi nяticяsindя 94 bяlяdiyyяnin yaradыlmasы vя bяlяdiyyяnin lяьv edilmяsi nяzяrdя tutulub. Bu qanun qцvvяyя mindikdяn sonra юlkяdя bяlяdiyyяlяrin sayы dяn yя enяcяk. Beynяlxalq praktikadan vя bяlяdiyyяlяrin optimal юlчцsц anlayышыndan чыxыш etmяklя demяk olar ki, 9,5 milyon яhalisi olan Azяrbaycan цчцn bяlяdiyyяlazыm olduьundan xeyli чoxdur. Hяm dя onlarыn 90 faizя yaxыnы kяnd bяlяdiyyяlяridыr vя onun da xeyli hissяsinin fяaliyyяtinin sяmяrяliliyi aшaьыdыr. Azяrbaycanda bяlяdiyyяlяrin sayы xeyli чox olduьundan, islahatlar konteksindя onlarыn fяaliyyяtinin sяmяrяliliyinin artыrыlmasыnыn optimal yollarыndan biri dя bяlяdiyyяlяrin sayыnыn yaradыcыlыq tяtbiq etmяklя azaldыlmasыdыr. Bu baxыmdan bяlяdiyyяlяrin sayыnыn azaldыlmasы siyasяtinin davam etdirilmяsinя mцsbяt yanaшыr vя zя-

lemlяrin dя birlяшmяsindяn uzaьa gedя bilmir. Ona gюrя dя obyektiv monitorinqlяr aparыlmalы, bяlяdiyyяlяrdя mюvcud olan problemlяr aшkarlanmalы, onlarыn obyektiv vя subyektiv sяbяblяri vя bяlяdiyyяlяrin optimal юlчцlяri mцяyyяnlяшdirilmяlidir. Bundan sonra bяlяdiyyяlяrin birlяшmяsi istiqamяtindя lazыmы addыmlar atыlmalыdыr. Bununla yanaшы bяlяdiyyяlяrin hцquqlarыnыn artыrыlmasы istiqamяtindя real nяticя verя bilяn islahatlar davam etdirilmяlidir. Son illяr qanunvericilik sяnяdlяrinя edilяn dяyiшikliklяrdя bяlяdiyyяlяrin rolunun artыrыlasы mяsяlяri dя юzцnя yer tapmaьa baшlayыb. Иdeya belяdir ki, bяlяdiyyя institutunu mюhkяmlяndirmяk vя fяaliyyяtinin sяmяrяliliyini artыrmaqdan юtrц bяlяdiyyяlяrin sяlahiyyяtlяri artыrыlsыn vя buna hazыr olan bяlяdiyyя чяkя bilяcяyi yцk qяdяr salahiyyяtя malik olsun. Bяlяdiyyяlяrin maliyyяsi aшaьыdakы mяnbяlяr hesabыna formalaшыr: 1. Fiziki шяxslяrdяn torpaq vergisi; 2. Fiziki шяxslяrdяn яmlak vergisi; 3. Torpaq satышыndan vя icarяdяn яldя olunan vяsait; 4. Dюvlяt bцdcяsindяn transfert. Bяlяdiyyяlяrin gяlirlяri яsasяn torpaq satышы vя icarяsindяn, elяcя dя dюvlяt bцdcяsindяn ayrыlan dotasiyadan formalaшыr. Bяlяdiyyяlяr ися onlarыn sяlahiyyяtlяrindя olan vergilяri yыьa bilmirlяr. Ona gюrя dя bяlяdiyyяlяrin maliyyя imkanlarы чox mяhduddur. Mяsяlяn, bцdcяdяn bяlяdiyyяlяrя ayrыlan vяsait ci ildяki 3,5 milyon manatdan

Perspektivlяr

son iki ildя 5,2 milyon manata чatdыrыlsa da, bu чox azdыr. Hяmin vяsaiti юlkя цzrя mюvcud olan bяlяdiyyяlяrin sayыna bюldцkdя hяr bяlяdiyyяyя orta hesabla 3 min manat (яslindя rayon mяrkяzlяrinя aid bяlяdiyyяlяrя min manat. Kяnd bяlяdiyyяlяrinя manat) pul dцшцr. Bяlяdiyyяlяrin bцtцn gяlirlяrini цst-цstя gяlяndя isя heч 40 milyon manata чatmыr ki, bu da orta hesabla hяr bяlяdiyyяyя ildя 23 min manat pul demяkdir vя ya юlkя яhalisinin sayыna bюldцkdя, ildя adambaшыna 4 manat 20 qяpik pul dцшцr. Tяbii ki, belя bir maliyyя imkanlarы шяraitindя яmяk haqqlarы verildikdяn sonra qalan hissяyя elя dя ciddi iшlяr gюrmяk olmur. ci il yanvarыn 1-dяn Azяrbaycanda fiziki шяxslяr яmlak vergisini onlarыn xцsusi mцlkiyyяtindя olan binalarыn sahяsindяn asыlы olaraq юdяyяcяklяr. Milli Mяclis tяrяfindяn qяbul edilmiш Vergi Mяcяllяsinя dяyiшikliklяrя яsasяn, яmlak vergisi 30 kvadrat metri юtяn sahяnin hяr kvadrat metrinя gюrя hesablanacaq. Mцvafiq olaraq, 30 kv. metrяdяk sahя яmlak vergisinin юdяnilmяsindяn azad olunur. Qцvvяdя olan qanunvericiliyя gюrя, яmlakыn dяyяri 5 min manatdan azdыrsa, vergi tutulmur. Dяyяr bu mяblяьi keчяrsя, vergi binanыn dяyяrinin 0,1 faizini tяшkil edir. Fiziki шяxslяrin xцsusi mцlkiyyяtindя olan binalara gюrя яmlak vergisi onlarыn yerlяшdiyi яrazinin bяlяdiyyяsi tяrяfindяn hesablanыr. Mяcяllяyя dяyiшikliklяrя яsasяn, gяlяn ildяn Fiziki шяxsin xцsusi mцlkiyyяtindя olan yaшayыш vя qeyri-yaшayыш sahяlяrinя gюrя aшaьыdakы vergi dяrяcяlяri tяtbiq olunacaq: Bakы шяhяri цzrя - hяr kvadrat metr sahяyя gюrя 40 qяpik, Gяncя, Sumqayыt шяhяrlяri vя Abшeron rayonu цzrя - 30 qяpik, Digяr шяhяrlяr (rayon tabeliyindя olan шяhяrlяr istisna olmaqla) rayon mяrkяzlяri цzrя - 20 qяpik, rayon tabeliyindя olan шяhяrlяrdя, qяsяbяlяrdя vя kяndlяrdя (Bakы vя Sumqayыt шяhяrlяrinin, habelя Abшeron rayonunun qяsяbя vя kяndlяri istisna olmaqla) - 10 qяpik. Bina Bakы шяhяrindя yerlяшdikdя, hяmin dяrяcяlяrя mцvafiq olaraq icra hakimiyyяti orqanыnыn mцяyyяn etdiyi 0,7-dяn aшaьы vя 1,5-dяn yuxarы olmayan яmsallar tяtbiq olunacaq. Fiziki шяxslяrdяn яmlak vergisinin yыьыlmasыnda edilяn dяyiшikliklяr (hяr kvadrat metr sahяyя gюrя rayonda qяpik, Bakыda 40 qяpik vergi yыьыmы) bяlяdiyyяlяrin gяlirlяrinin indikindян 2 dяfя artыq olmasыna gяtirib чыxara bilяr. Bяlяdiyyяlяrin sяlahiyyяtlяri "Yerli юzцnцidarя haqqыnda" Xartiyanыn bilavasitя bяlяdiyyяlяrin sяlahiyyяtlяri ilя baьlы mяqamlarы яsas gюtцrцlmяklя artыrыlmalыdыr. "Yerli юzцnцidarя haqqыnda" Xartiyanыn bilavasitя bяlяdiyyяlяrin sяlahiyyяtlяrinя aid olan bяndlяri aшaьыdakыlardыr: - Yerli юzцnцidarя orqanlarыnыn яsas sяlahiyyяtlяri konstitusiya vя ya qanun ilя mцяyyяn edilir. Lakin bu mцddяa yerli юzцnцidarя orqanlarыna qanuna mцvafiq olaraq ayrы-ayrы konkret sяlahiyyяtlяrin verilmяsini istisna etmir. - Yerli юzцnцidarя orqanlarы onlarыn sяlahiyyяtindяn чыxarыlmamыш vя baшqa bir hakimiyyяt orqanыnыn sяlahiyyяtinя aid edilmяmiш hяr hansы mяsяlяyя dair юz tяшяbbцslяrini hяyata keчirmяk цчцn qanunla mцяyyяn edilmiш hцdudlarda tam sяrbяstliyя malikdirlяr.

(Арды ъы сящифядя)

PDF uchun:seafoodplus.info Page 6

сящ.6

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

Бaш prokuror Zaqatalada vяtяndaшlarы qяbul edib

“Сярхан вя Фаиг”ин ъянэавярляринин уьурлары Илгар ИБРАЩИМОВ 28 avqust cu il тарихдя Эцrgцstanыn Ureki sяhяrindя кечирилмиш K-1, MMA (qaydasыz dюyuш) nюvu uzrя Beynяlxalq turnirдя

APA-nыn Шяki-Zaqatala bцrosunun mяlumatыna gюrя, Азярбайъанын баш прокурору Закир Гаралов Zaqatala Rayon Prokurorluьunun inzibati binsыnda Balakяn, Zaqatala, Qax vя Шяki rayonlarыndan olan vяtяndaшlarы qяbul edib. Baш Prokurorluьun mяsul яmяkdaшlarыnыn, habelя яlaqяdar tabe prokurorlarыn iшtirakы ilя keчirilяn qяbulda baш prokuror bюlgяdя yaшayan vяtяndaшlarыn mцraciяtlяrindя qaldыrыlan vя bilavasitя

prokurorluq orqanlarыnыn sяlahiyyяtlяrinя aid olan mяsяlяlяr цzrя onlarыn qanunauyьun vя operativ шяkildя hяll edilmяsi цчцn Baш Prokurorluьun яlaqяdar struktur qurumlarыnыn rяhbяrlяrinя vя tabe rayon prokurorlarыna mцvafiq gюstяriшlяr verilib. Mцraciяtlяrdя qaldыrыlan mяsяlяlяrin bir qismi elя yerindяcя юz hяllini tapыb, eyni zamanda prokurorluьun fяaliyyяtinя aid olmayan digяr mяsяlяlяrlя baьlы mцraciяtlяrin araшdыrыlmasы цчцn aidiyyяti цzrя gюndяrilmяsi tяmin olunub.

№ 9 (), Сентйабр

Йарышларда Azяrbaycan, Эцrgцstan, Иran вя Еrmяnistan idmanчыlarы kяmer dюyusundя юz эцclяrini sinaйыблар. Azяrbaycan yыqma komandaсыnыn tяrkibindя Шяki idmaнчыlarы da iшtirak etmiшlяr. Доьма шящяримизи турнирдя Шяki “Sяrxan vя

Faiq” adыna Cяngavяr idman klubunun 4 idmancыsы - Иlqar Иbrahimov, Zaur Sabirzadя, Fяrid Abdullayev vя Fяrrux Иbrahimli тямсил етмишляр. Иdmanчыlarыmыz rinqdя dюyцsmцшlяr. Abdullayev Fяrid 27 kq чяkidя K-1 dюyцsцndя rяqibinя qalib эяlяrяk kяmяrя sahib olmuшdur. Turnirdя Dцnya чempionu, Cяngavяr idman klubunun rяhbяri Иlqar Иbrahimov 84 kq чяkidя MMA (qaydaсыz dюyuш) nюvц цзря kяmяr dюyuшцндя yerli idmanчы ilя гаршылашмыш вя bu dюyцшdя qalib gяlяrяk kяmяri яldя etmiшdir. Diэяr iki idmanчымыz - 52 kq cяki дяряъясиндя Zaur Sabirzadя вя 32 kq чяki dяряъясиндя

ДСХ-нин ряиси Шякидя вятяндашлары гябул едиб Эцръцстанын Уреки шящяриндя

Bakiнын Шaьan Olimpiya Иdman Кompleksindя Azяrbaycan Respublikasыnыn Prezidenti Иlham Яliyevin tapшыrыq vя tюvsiyяlяrinя яsasяn, mяrkяzi icra hakimiyyяti orqanlarыnыn rяhbяrlяri tяrяfindяn bюlgяlяrdя vяtяndaшlarыn qяbulu davam etdirilir. Dюvlяt Sяrhяd Xidmяtinin rяisi Sяrhяd Qoшunlarыnыn komandanы, general-polkovnik Elчin Quliyev sentyabrыn dя Шяki Sяrhяd Dяstяsindя Balakяn, Zaqatala, Qax, Шяki, Oьuz vя Qяbяlя rayonlarыndan olan vяtяndaшlarы qяbul edib. Vяtяndaшlarыn mцraciяtlяri яsasяn Dюvlяt Sяrhяd Xidmяtinя hяqiqi hяrbi xidmяtя qяbul, sяrhяdyanы yaшa-yыш mяntяqяlяrindя sosial-mяiшяt problemlяrinin hяlli, mяnzil шяraitinin yaxшы-laшdыrыlmasы vя digяr mяsяlяlяrlя baьlы olub. Qяbul zamanы vяtяndaшlarыn

mцraciяtlяrinin, шikayяt vя tяkliflяrinin hяrtяrяfli юyrяnilmяsi vя qanunvericiliyя uyьun mцvafiq tяdbirlяrin gюrцlmяsi barяdя DSX-nыn aidiyyяti struktur rяhbяrlяrinя konkret tapшыrыqlar verilib. Mцraciяtlяrin bir qismi yerin-dяcя hяllini tapыb, digяr mяsяlяlяr isя araшdыrыlmaq цчцn nяzarяtя gюtцrцlцb. Dюvlяt Sяrhяd Xidmяtinin fяaliyyяt dairяsinя aid olmayan mцraciяtlяr aidiyyяti цzrя чatdыrыlmaq цчцn qeydiyyata alыnыb. Qяbula gяlяn vяtяndaшlar mяrkяzi icra hakimiyyяti orqanlarы rяhbяrlяri tяrяfindяn mцtяmadi olaraq bюlgяlяrdя vяtяndaшlarыn qяbulunun tяшkilindяn razыlыqlarыnы vя yaradыlan шяraitя gюrя Azяrbaycan Respublikasыnыn Prezidenti Иlham Яliyevя minnяtdarlыqlarыnы bildiriblяr.

Bakiнын Щювсан Olimpiya Иdman Кompleksindя

Fяrrux Иbrahыmli ися xal hesabы иля рягибляриня uduzaraq ikincы yerи тутмушlar.

cu il сентйабрын дя Bakiнын Шaьan Olimpiya Иdman Кompleksindя Usu-Sanda nюvu uzrя 4-cu Evraziya чempionatы keчirilmisdir Чempionatda Azяrbaycan, Turkiyя, Иran, Gurcustan, Macaristan vя Rusiyanыn iki komandasы idmanчi иля юz qцvвялярini sinamiшлар. Цч эцn davam edяn чempionatda Шяki idmancыlarы da istirak etmisdir. Шяki “Sяrxan vя Faiq” adыna Cяngavяr idman klubunun 7 idmancisы vя bir mяшqicisi cempionatda Azяrbaycan yыqmasinы tяmsil etmiшdilяr. Иdmancыlarыmыz iki qыzыl uч burunc medal qazanmышlar. Чempionat яvvяlki illяrdяn fяrli olaraq 4 yaш qрупунда muxtяlif чяki dяrяcяlяri uzrя kecirilmiшdir. Evraziya чempionatы артыг dorduncu ildiр ки, Azяrbaycanda kecirilir. ъы illяr arasыnda 18 kq чяkidя Шяki idmanчыsы Иsrafilov Fikirяt вя ci illяr арасында 48 kq чяki dяrяcяsindя Mяhяrrяmov Sяnan 1-ъи yerи тутараг qizil medal, ci illяr 60 kq чяkidя Toqrul Иsmayыlov vя Rasim Kяrimov вя +18 yaшлылар арасында 52 kq чяkidя Sabirzadя Zaur 3 yerи тутараг эцmus medal qazanmisлар. Чempionatdaн йалniz iki idmancыmыz medalsыz qayыtmыsdыr.

Bakынын Hюvsan Оlimpiya Идман Кompleksindя cu il sentyabrын дя MMA (qaydasыz dюyuш) nюvu цzrякечирилмиш Bakы шяhяr aчыq kuboku уьрунда турнирдя Turnirdя Respublikanin rayon komandalarыnыn дян чox idmanчысы iшtirak etmiшdir. Bakы kuboku yarышыnda Шяki “Sяrxan vя Faiq” adыna Cяngavяr idman klubunun 4 idmancыsы - 2-ъи йери тутмуш Namыq Яhmяdov (+18 йаш, 84 kq cяkidя), 2-ъи йери тутмуш Sяnan Mяhяrrяmov (ci il, 50 kq чяkidя), 2-ъи йери тутмуш Няриман Ибращимов (ci il, 40kq cяkidя) вя 3ъц йери тутмуш Nihad Mяlikov (ci il, 32kq cяkidя) иштирак етмишляр.

ДИГГЯТ!!! ЯТ АЛАНДА ЕЩТИЙАТЛЫ ОЛУН! Садыг ФЯТЯЛИЙЕВ Сон вахтлар ирибуйнузлу малгара арасында Afrika mяnшяli, "Nodulyar dermatit" virusu adlandыrыlan xяstяliyin йайылмасы щаггында мялуматлар йайылмагдадыр. Сюзцэедян хястялийин яsas яlamяtlяrindяn biri heyvanыn dяrisindя шiшlяrin яmяlя gяlmяsidir. Bu xяstяlik tяkcя aran rayonlarыnda yox hяmчinin Шimal rayonlarыnda да qeydiyata alыnыb. Шяki rayonunun bir neчя kяn-

dindя dя, o cцmlяdяn Baш Gюynцkдя qeydя alыnыb. Буна бахмайараг, Baш Gюynцk kяndinя yaxыn olan Aшaьы Gюynцk kяndindя yoxlanыlmamыш mal яti satыlыr. Satыcы иля сющбят етдик, о, деди ки, baytar hяkim hяftяdя bir dяfя эялиб-эедир. Ону да гейд едэк ки, этин сатышы щяйата кечирилян маьазада анти санитарийа щюкм сцрцр. Fermerlяr deyir ki, rayon baytarlыq idarяsinin яmяkdaшlarы tяrяfindяn dezinfeksiya iшlяri aparыlыb. Ancaq heyvan sahiblяrinя baytarlar tяrяfindяn xяstяliyin birbaшa mцalicяsinin olmadыьы deyilir. Иribuynuzlu мал-гара arasыnda yayыlmыш xяstяlik alыcыlarda da inam-

sыzlыq yaradыb. Bu da mal-qaranыn qiymяtindя ucuzlaшmaya sяbяb olub. Belя ki, bazarda iki ay юncя manata satыlan iribuynuzlu heyvanыn qiymяti hazыrda manata qяdяr азалыб. Baytarlыq Иdarяsindя dя tяsdiq eтдиляр ki, hazыrda xяstяliyin birbaшa mцalicяsi yoxdur. Buna baxmayaraq baytarlar tяrяfindяn kюmяkчi mцalicяlяr aparыlыr ki, bu da virusun geniш яraziyя yayыlmasыnыn qarшыsыnы alыr. Иdarяdяn onu da bildirдиlяr ki, "Nodulyar dermatit" virusuna yoluxan iribuynuzlu heyvanlarda tяlяfolma hallarы o zaman qeydя alыnыr ki, bu virusla yoluxan heyvanda paralel ola-

raq baшqa xяstяlik dя mюvcud olсун. Baytarlar deyir ki, xяstяliyin insana keчmя tяhlцkяsi olmasa da, virusa yoluxan heyvanыn яtinin yeyilmяsi mяslяhяt deyil. Dюvlяt baytarlыq xidmяtindяn яldя etdiyimiz mяlumata gюrя, "Nodulyar dermatit" virusu respublikaмызын 24 rayonunda я qяdяr iribuynuzlu mal-qarada aшkarlanыb. Bunlardan i artыq saьalыb, hazыrda baш iribuynuzlu mal-qaranыn mцalicяsi davam etdirilir. Xяstяliyin yayыldыьы dюvrdяn bu gцnя qяdяr isя 30 baш iribuynuzlu mal-qara tяlяf olub.

PDF uchun:seafoodplus.info Page 7

№ 9 (), Сентйабр

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

сящ.7

1 ОКТЙАБР - прокурорлуг ишчиляринин пешя байрамыдыр Бу эцн юз мцасир тарихинин яламятдар эцнляриндян бирини йашайан Азярбайъан Республикасы Прокурорлуьунун коллективи "1 Октйабр прокурорлуг ишчиляринин пешя байрамы эцнц"нц вя милли прокурорлуг органларынын йарадылмасынын ъы илдюнцмцнц гейд едир.

Елмар ЪАМАЛОВ, Шяки район прокурору, баш ядлиййя мцшавири Азярбайъан Прокурорлуьу 96 иллик инкишаф тарихи ярзиндя чятин, лакин чятин олдуьу гядяр дя шяряфли бир тякамцл йолу кечмякля, бу эцн юз дюьма халгынын вя мцстягил дювлятинин щяртяряфли дястяйиня архаланан, милли яняняляря вя мцтярягги дцнйа стандартларына уйьун шякилдя даим тякмилляшмякля сивил вя дцнйяви бир гурума чеврилян, дювлятчилик идейаларына сарсылмаз инам вя садиглик нцмайиш етдирмякля фяал вятяндашлыг мювгейиндя дайанан мцбариз коллективини формалашдыран мцщцм бир тясисат кими дювлятчилийимизин марагларынын вя ганунун алилийинин тямин едилмяси, ъинайяткарлыьа гаршы кясярли мцбаризя апарылмасы, вятяндашларын щцгугларынын етибарлы мцдафияси ишиндя юз хидмятлярини эюстярир. Халг Ъцмщуриййятинин гыса мцддятли мювъудлуьу дюврцндя мцстягил дювлят органы кими щяртяряфли формалашмаьа имканы олмайан, Советляр Иттифагы заманында щаким партийанын сийасятиня вя синфи мянафеляриня хидмят эюстярян гурум кими фяалиййят эюстярян, кечян ясрин ъы илляринин яввялляриндяки анархийа вя хаос дюврцндя ишини ганун чярчивясиндя гура билмяйян, мцтяшяккил ъинайяткар тязащцрлярин, вятяндашларын щцгугларынын кцтляви шякилдя позулмасы щалларынын гаршысыны алмагда аъиз олан Азярбайъан Прокурорлуьу йалныз халгымызын Цмуммилли Лидери Щейдяр Ялийевин сийаси щакимиййятя гайыдышындан сонра вя онун щакимиййятдя олдуьу ъц илляр ярзиндя ъямиййятдя юз лайигли йерини тутмаьа наил олмуш, дювлятчилийимизин сцтунларындан щесаб едилян мцщцм тясисата чеврилмишдир. Прокурорлуг ишчиляриня пешя байрамы кими яламятдар бир эцнц бяхш едян шяхсиййят дя мящз Щейдяр Ялийев олмуш, Улу Юндярин 17 ийул ъи ил тарихли Сярянъамы иля "1 Октйабр - прокурорлуг ишчиляринин пешя байрамы эцнц" кими тясис едилмякля, прокурорлуьун ъямиййятдяки ролу вя йериня дювлят сявиййясиндя мцна-сибят билдирилмиш, тарихи кечмишимизя вя милли дяйярляримизя гайьылы мцнасибят ифадя олунмушдур. Азярбайъан Прокурорлуьунун демократик мязмунда йениляшмяси вя фяалиййятинин тякмилляшмяси ишиндя Цмуммилли Лидер Щейдяр Ялийевин прокурорлуг органларынын рящбяр ишчиляри иля 26 апрел ъи ил тарихдя кечирдийи эюрцшцн мцстясна ящямиййяти хцсуси гейд едилмялидир. Мящз щямин мцшавирядян сонра юлкя мигйасында апарылан йенидянгурма просесляриндян кянарда галан про-

курорлуг органларында щяртяряфли ислащатлара башланылмыш, дювлят башчысынын тювсийя вя тапшырыгларына мцвафиг олараг, мящкямя-щцгуг ислащатлары чярчивясиндя щяйата кечирилян мягсядйюнлц тядбирляр сайясиндя фяалиййят цчцн зярури норматив-щцгуги базанын йарадылма-

мязмунлу ислащат тядбирляринин нятиъясидир ки, Азярбайъан Прокурорлуьу йени тялябляря уйьун тякмилляшдирилмиш мцтярягги норматив-щцгуги базасы олан, йени мцтярягги иш принсипляри вя методлары ясасында фяалиййят эюстярян сивил дювлят тясисатына чеврилмиш, ядалятли проседурлар ясасында кадр тяркиби мцтямади олараг йениляшдирилян прокурорлуьун коллективинин вя щяр бир ямякдашын мясулиййят щисси артырылмагла ъидди тялябкарлыг шяраити формалашдырылмыш, ишин сямярялилийини артырмаьа вя мювъуд чатышмазлыглары тяхирясалынмадан арадан галдырмаьа тяминат верян иъра вя нязарят механизми йарадылмышдыр. Дювлят башчысы ъянаб Илщам Ялийев тяряфиндян имзаланмыш Сярянъамлара мцвафиг олараг Баш прокурор йанында Коррупсийайа гаршы мцбаризя Баш идарясинин вя дювлят иттищамынын мцдафияси цзря гурумларынын йени системинин йарадылмасы, прокурорлуг ямякдашларынын ямяйинин мцтямади ола-

рорлуьа нювбяти гябулун щяйата кечирилмяси щесаб олунмалыдыр. Ядалятли вя шяффаф проседурлар ясасында мцсабигя йолу иля гуллуьа гябулун тятбиги нятиъясиндя артыг прокурорлуьун кадр корпусунун 50 фаиздян чохуну эянъ мцтяхяссисляр тяшкил едир. Прокурорлуьун маддитехники базасынын мющкямляндирилмяси вя бу сащядя тяминатын йахшылашдырылмасы истигамятиндя дя зярури тядбирлярин эюрцлмяси тямин олунур. Сон илляр ярзиндя бир чох район прокурорлуглары цчцн йени инзибати биналар тикиляряк истифадяйя верилмиш, мювъуд олан кющня инзибати биналарын ясаслы тямирдян сонра ачылышлары щяйата кечирилмиш, прокурорлуьун автомобил паркынын йениляшдирилмяси цчцн миник автомашынлары алынмагла табе структур гурумларын истифадясиня верилмишдир. Щазырда ъянаб Баш Прокурорун тапшырыьы иля Шяки район Иъра Щакимиййятинин Башчысы ъянаб Елхан Усубовун дястяйи иля

лыгдыр ки, Азярбайъан юз мцстягил инкишаф йолу иля инамла ирялиляйян, халгынын фираван щяйаты цчцн мющкям игтисади ясаслар йарадан, щям юлкя мигйасында, щям дя айры-айры реэионлар сявиййясиндя йцксялян хятля сосиал-игтисади инкишафа наил олан, дцнйаны бцрцйян бющран шяраитиндя игтисади инкишаф эюстяриъиляриня эюря дцнйада апарыъы йерлярдян бириндя олан мювгелярини сахлайан, юлкя щяйатынын бцтцн сащяляриндя мцасир мязмунлу демократик йенидянгурма просеслярини эцнц-эцндян сцрятляндирян бир юлкяйя чеврилмиш, дцнйа дювлятляри бирлийиня даща сых интеграсийа олунан юлкямизин бейнялхалг нцфузу ящямиййятли дяряъядя артмышдыр. Халгымызын сон илляр ярзиндя газандыьы бцтцн бу уьурлар ъц илдян етибарян Азярбайъан Республикасынын Президенти ъянаб Илщам Ялийевин рящбярлийи алтында юлкямиздя щяйата кечирилян мцасир мязмунлу дювлятчилик сийасятинин мянтиги нятиъяси, Щейдяр

Шяки Район Прокурорлуьунун ямякдашлары Щейдяр Ялийевин абидяси юнцндя сы, "Прокурорлуг щаггында" Ганунда нязярдя тутулмуш истигамятляр цзря ишин мцасир тялябляр сявиййясиндя сямярялилийинин артырылмасы, дювлятчилийя садиг йени кадр корпусунун формалашдырылмасы, прокурорлуьун мадди-техники базасынын мющкямляндирилмяси вя ишчилярин сосиал мцдафиясинин дцнйа стандартларына мцвафиг шякилдя эцъляндирилмяси тямин едилмишдир. Азярбайъан Республикасынын Президенти ъянаб Илщам Ялийевин дювлят башчысы кими фяалиййяти дюврцндя бцтцн щцгуг мцщафизя, ядлиййя, мящкямя вя хцсуси хидмят органлары, о ъцмлядян прокурорлуг юз инкишафларынын мязмунъа вя кейфиййятъя тамамиля йени мярщялясиня гядям гоймуш, щяртяряфли дювлят гайьысы иля ящатя олунан щямин тясисатларын ишинин мцасирляшдирилмяси истигамятиндя чох мцщцм аддымлар атылмышдыр. Бу эцн Дювлят башчысынын дястяйи иля прокурорлугда йени мцстявидя давам етдирилян мцасир

раг фяргляндирилмякля онларын али хцсуси щярби рцтбяляря вя дювлят тялтифляриня лайиг билинмяси, фяалиййятин йени информасийа технолоэийаларынын тятбигиня ясасланан методолоэийа ясасында гурулмасы, прокурорлуг ишчиляринин сосиал мцдафиясинин эцъляндирилмяси истигамятиндя дювлят сявиййясиндя атылан аддымлар прокурорлуьун мцщцм тясисат кими даща да тякмилляшдирилмясиня, фяалиййятинин сямярялилийинин артырылмасына юз мцсбят тясирини эюстярмишдир. Кечян дювр ярзиндя Азярбайъан Республикасы Прокурорлуьунун газандыьы уьурларынын ян ясасларындан бири Дювлят башчысы ъянаб Илщам Ялийевин рящбярлийи иля щяйата кечирилян дювлят эянъляр сийасятинин тялябляриня мцвафиг олараг, "Прокурорлуьа ишя гябул олунмаг цчцн намизядлярля мцсабигя кечирилмяси гайдалары щаггында" Ясаснамянин уйьун шякилдя проку-

Шяки район прокурорлуьунун инзибати бинасы ясаслы тямир олунур вя йахын эцнлярдя там олараг истифадяйя вериляъякдир, ейни заманда прокурорлуьун йени инзибати бинасынын тикинтиси цчцн районун Иъра Щакимиййяти тяряфиндян 0,40 ща торпаг сащяси айрылмышдыр ки, бир-нечя ил ярзиндя йени, мцасир стандартлара ъаваб верян инзибати бинанын тикинтиси щяйата кечириляъякдир. Прокурорлуьун коллективи вя щяр бир ямякдаш прокурорлуьа дювлят сявиййясиндя, Азярбайъан Республикасынын Президенти тяряфиндян эюстярилян етимадын мясулиййятини дяриндян дярк етмякля, ишини щямин етимада лайиг сявиййядя гурмаг, прокурорлугда формалашмыш саьлам иш мцщитини даща да мющкямляндирмяк, ъямиййятдя прокурорлуьа артан иътимаи етимады горуйуб сахламаг цчцн бцтцн гцввялярини сяфярбяр етмялидир. Бу эцн обйектив бир реал-

Ялийев сийаси курсунун тянтянясидир. Пешя байрамыны гейд едян прокурорлуг органлары юлкямиздя апарылан мцасир мязмунлу йенидянгурма ишляри вя мцтярягги ислащатларын реаллашдырылмасында бундан сонра да юз хидмятлярини эюстяряъяк, диэяр щцгуг мцщафизя органлары иля ялагяли шякилдя иътимаи-сийаси сабитлийин вя яминаманлыьын, дювлятчилийимизин марагларынын ъинайяткар гясдлярдян горунмасы, ъинайяткарлыьа гаршы мцбаризя вя вятяндашларын щцгуг вя азадлыгларынын мцдафияси ишиндя йахындан иштирак едяъякдир. Бцтцн сяйляр, илк нювбядя, мцстягил Азярбайъан дювлятчилийинин, бюйцк чятинликляр бащасына юз мцстягиллийиня говушмуш юлкямизин даща да эцъляндирилмясиня истигамятляндирилмяли, бу мягсядляря чатмаг цчцн сялащиййят щядляри дахилиндя бцтцн зярури тядбирлярин эюрцлмяси тямин олунмалыдыр.

PDF uchun:seafoodplus.info Page 8

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

сящ.8

Эюзяллийи солмайан куклалар Кубра ЯЛИЙЕВА,

Азярбайъан Дювлят Ряссамлыг Академийасы “Инъясянят тарихи” кафедрасынын профессору Шяki Azяrbaycanыn qяdim tarixi шяhяrlяri siyahыsыna daxildir. Шяhяrin vaxtы ilя "Sakasena" adlanan qяdim adы Azяrbaycan яrazisindя e.я. yaшamыш, Cяngavяr Sak tayfalarыnыn adы ilя baьlыdыr. Memarlыq baxыmыndan юzцnцn orta яsr simasыnы bu gцnя qяdяr pozulmadan saxlayan Шяki шяhяri, nadir vя orиjinal dizayn hяllinя malik ci яsrя aid Xan sarayы ilя fяxr edя bilяr. Sarayыn шяbяkяlяrindяn olub vя rяngli шцшяlяrdяn tяшkil olunan giriш qapыlarы fasad, istяrsя dя qяbul otaqlarыnыn divar rяsmlяrindя яks olunmuш batal-mцharibя vя lirik sujetlяri юzцndя яks etdirяn ayrы-ayrы qadыn rяsmlяrici яsr tяsviri sяnяtin yцksяk inkiшaf hяddini gюstяrяn

Hacыsяmяdzadя Cяmilя Azяrbaycanыn яn dilbяr guшяlяrindяn biri olan vя bu gцn тurizm baxыmыndan бюйцк яhяmiyyяt кясб едян Шяki шяhяrindя anadan olub. щазырлайыр. Gяlinciklяrin цzяrinя xцsusi ifadя vermяyi dя unutmur vя яn яsas fikrini tikilяcяk milli geyimlяrdяki, parчanыn fakturasыna, onun rяnginя verir. Rяssamыn yaradыcыlыьыnda Azяrbaycan qadыnы obrazы яsas yeri tutur. O, Azяrbaycan qadыnыnы gюzяl, aьыllы vя yaradыcы gюrmяk иstяyir, milli irsя olan vurьrunluьunu mяhz milli Azяrbaycan geyimlяrindя яks etdirmяk istяyir. Mяlum olduьu kimi bu gцn milli geyimlяrimiz foklor rяqs qruplarы vя bir dя teatr tamaшalarыnda istifadя edilir. Lakin son zamanlar milli toylarыmыzda xыnayaxdы mяrasimlяrindя dя bяy vя gяlin tяrяfindяn milli geyimlяr mяmuniyyяtlя geyilir. Sevindirici haldыr ki, son zamanlar xalqыmыzыn milli яnяnяyя baьlы olan ailяlяri Novruz bayramlarы-nыn ilaxыr

Ъямиля Щаъысямядзадя яsas amillяrdяndir. Шяki eyni zamanda Alban dюvlяtinin яsas шяhяrlяrindяn biri olmuшdur. Tяsяdцfи deyildir ki, eramыzыn birinci яsrinя aid ilk Албан мябядляриндян biri mяhz Шяkinin Kiш kяndindя tikilmiшdir. Яsrlяr boyu Шяki ipяkчilik vя sяnяtkarlыq diyarы kimi шюhrяt qazanmышdыr. Шяki, aьacoyma, шяbяkя, zяrgяrlik, misgяrlik vя tяkяlduz kimi tikmяlяrin яn чox yayыldыьы mяrkяz olmuшdur. Шяkidя яl sяnяtlяri nяsildяnnяslя keчяrяk bu gцnя qяdяr gяlib чыxmышdыr. Cяmilя Hacыsяmяdzadя dя mяhz Шяkidя bюyцyцb boya-baшa чatmыш vя tikmя, яsasяn dя tяkяlduz sяnяtini юyrяnmiш vя яsas sяnяti olan geyim dizayneri kimi gяlinciklяr geyindirmiшdir. Modeliyer-dizayner yaratdыьы gяlinciklяri яvvяldяn axыra kimi юz яli ilя dцzяldir, yяni gяlinciyin яsasы sayыlan bяdяn, baш, яl, ayaq hissяlяrini шamotdan

чяrшяnbяsini milli geyimlяrdя qarшыlыayыrlar. Cяmilя xanыm milli Azяrbaycan geyimlяrini mяrasimlяrdя юzц geyinmяklя bяrabяr, ya-ratdыьы miniatцr kiшi vя qadыn fiqurlarыnы da milli geyimlяrlя geyindirir. Tuman, kюynяk, arxalыq, чяpkяn, lяbbadя, чuxa kimi qadыn, шalvar, kюynяk, arxalыq, чuxa kimi geyimlяrini o xцsusi zюvq ilя hazыrlayыrlar. Bяzяn iшindя ipяk saplarla tikilяn tяkяlduz tikmя sяnяtinя xas olan naxыш яnяnяlяrindяn dя geniш istifadя edilir. Qeyd etmяk lazыmdыr ki, rяssam-dizayner yaratdыьы gяlinciklяri statik deyil, mцxtяlif dinamik pozalarda яks etdirmяyя daha чox цstцnlцk verяrяk mцxtяlif kompozisiyalar qurur vя gяlinciklяr arasыnda dialoqlar yaradыr. Bu baxыmdan onun "Rяqs edяn Afяt", "Xalчa toxuyan qadыn", "Saray xanыmы", "Zяrniшan", "Gцlчюhrя", "Rяqs edяn Gцlшяn" kimi gяlinciklяri bir-birindяn obrazlarыn ifadя tяrzi,geyim-

lяrin forma vя rяng mцxtяlifliyi ilя fяrqlяnirlяr. Rяssam-dizayner юz yaradыcыlыьыnda hяmчinin komik obrazlara da tez-tez yer verir. Bu baxыmdan onun gцlцш yaradan "Hacы dayы evlяnir", "O olmasыn, bu olsun" adlы sujeti kompozisiyalarы diqqяti cяlb edir. Cяmilя xanыm milli geyimlяrin tяrkib hissяsi olan baшmaq, toqqa, sinяbяndlяr vя araqчыnlarы da юzц юz яli ilя щазырлайыр. Azяrbaycanda suvenir sяnяtinin zяif inkiшaf etdiyini nяzяrя alan rяssammodeliyer юz yaradыcыlыьыnы bu sahяdя dя inkiшaf etdirяrяk saysыz hesabsыz suvenиrlяr yaradыr. Onun bir-birindяn юz bяdii tяrtibatыna gюrя ornamentlяrlя bяzяdilяn шяrflяri "gцlbяtin" texnikasы ilя hazыrla-nan nяfis araqчыnlarы turist-lяr tяrяfindяn sevяsevя alыnыr. Cяmilя xanыm naxыш elementimiz olan "buta"nы konstruktiv olaraq foрmalaшdыrыb, цzяrini tяkяlduz naxышlarы ilя bяzяyяrяk bir tюhфя, xatirя rяssamыn iynя sancmaq цчцn hazыrladыьы kiчik bяdii baшmaqlarы, qadыnlarыmыzы iynяdяn istifadя edib sяnяt yaratmaьa чaьыrыr. Rяssam-dizaynerin suvenir sahяsindяki yaradыcыlыьы чoxшaxяlidir. O, nяfis qadыn чantalarы, pul kisяlяri, kosmetika kisяlяri, mяtbяxdя istifadя etmяk цчцn bяdiи formada tяrtib edilmiш tutacaqlar vя sair. ci яsr kompцter яsridir vя kompцter bizim hяyatыmыzыn bцtцn sahяlяrindя яvяzedilmяz bir hяyat tяlяbatыna чevrilmiшdir. Hesab etsяk ki, gцnцmцzdя dekerativ tяdbiqi sяnяtin suvenir sahяsi ilя mяшьul olan rяssam vя dizaynerlяrin sayы yox dяrяcяsindяdir, o zaman юz hяyatыnы bu peшяyя hяsr edяn dizayner Cяmilя Hacыsяmяdzadяnin yaradыcыlыьыnы xцsusi olaraq qiymяtlяndirib alqышlamaq lazыmdыr. Редаксийадан: Ъямиля Щаъысямядзадянин куклалары щаггында бизя щяля хейли яввял гязетимизин ямякдашы Ирадя ханым Рювшян данышмышды вя юзц бу щагда йазы щазырламаг истяйирди. Чох тяяссцфляр олсун ки, бу она гисмят олмады. Лакин иш еля эятирди ки, бу йахынларда Ирадя ханымын щямкары, Азярбайъанын Ямякдар Мемары Нярэиз ханым Ясэярзадя профессор Кубра ханым Ялийеванын Ъямиля ханым щаггында олан бу йазысыны бизя тягдим етди.

Ъямиля Щаъысямядзадянин щазырладыьы куклалар

№ 9 (), Сентйабр

YARЫMЧЫQ QALMЫШ ALИM ЮMRЦ Sentyabr ayыnыn da AMEA Шяki Regional Elmi Mяrkяzinя vя eyni zamanda Шяkinin elmi ictimaiyyяtinя aьыr itgi цz verdi. Elm yolu nяinki bir region цчцn, еляъя дя bцtцn Azяrbaycan цчцn яhяmiyyяtli olan gяnc alim, memarlыq цzrя fяlsяfя doktoru, Azяrbaycan Respublikasы Memarlar Иttifaqыnыn цzvц, insanlыьы вя баъарыьы иля щамымыз цчцn юrnяk olan Иradя Rюvшяn qыzы Mяmmяdova (Иradя Rюvшяn) 46 йашында dцnyasыnы dяyiшdi Иradяsinя gюrя fenomen olan bu mяьrur qadыn heч vaxt hяtta amansыz xяstяliyin bяdяnindя tцьyan etdiyi zaman belя aьlamadы, sыzlamadы, mцdhiш aьrыlarыn яzabыna mяtinliklя dюzdц. Доьмаларына, йахынларына, ишлядийи коллективя вя ону ящатя едян щяр бир кяся hяmiшя юzцnц шux, aьrыsыz tяqdim etdi, amansыz яcяlin addыmaddыm onu izlяdiyini sanki bilяrяkdяn hiss etdirmяdi, uzun illяr яcяlя meydan oxudu. Onun danышa-danышa, gцlяgцlя юlцmц - bu mцdhiш xяbяr onun uzun illяr sevя-sevя, sevilя-sevilя чalышdыьы kollektivinin - Шяки Rеэионал Eлми Mяркязинин яmяkdaшlarыnы, eyni zamanda bцtцn onu tanыyanlarыn цrяyini daьladы. Gяnc alim bir evdяn, bir kollektivdяn getmяdi, bir eldяn getdi. Yцksяk davranыш mяdяniyyяti, dяrin bilik vя zяkasы ilя Иradя xanыm Azяrbaycan memarlыq elminя юz adыnы qыzыl hяrflяrlя yazdы. Onun ci ildя bюyцk uьurla mцdafiя etdiyi "Шяki йашыйыш evlяrinin interyeri (XЫX seafoodplus.info vя XX я. яvvяllяrindя)" mюvzusunda dissertasiya iшi Шяkidя memarlыq цslubunun milli чalarlarыnы ortaya qoymaqla, respublikaмызын gюrkяmli alimlяri tяrяfindяn rяьbяtlя qarшыlandы. Иradя Rюvшяn gяnc idi Cяmi 46 yaшы vardы. Bюyцk arzularla yaшayыrdы. Яn bюyцk arzusu Шяki-Zaqatala bюlgяsinin evlяrinin interyerini doktorluq dissertasiyasы arxasыnda iшlяmяk idi. Lяnяt olsun amansыz яcяlя, bu gяnc tяdqiqatчыnыn arzularыnы yarыmчыq qoydu. Иradя xanыm nяinki юz tяdqiqatlarы, yцksяk bяdii вя publisistik цsluba malik yazыlarы ilя dя gяlяcяk tяdqiqatчыlarыn araшdыrmalarыna юz adыnы yazdы. Mяhz Иradя xanыm чalышqanlыьыna, yorulmadan юz цzяrindя iшlяmяsinя vя цzя чыxardыьы elmi mяqalяlяrinя gюrя Azяrbaycan Respublikasы Memarlar Иttifaьыnыn цzvц kimi yцksяk ada layiq gюrцldц. Иradя xanыm tяkcя yiyяlяndiyi ixtisas olan memarlыqla maraqlanmыrdы, O, hяm dя биликли folklorшцnas idi - Шяki Regional Elmi Mяrkяzinin Folklorшцnaslыq vя el sяnяtlяri laboratotiyasыna rяhbяrliik edirdi. Milli folklorumuzla baьlы onun fikirlяri uzun illяr folklorla mяшьul olan mцtяxяssislяrin belя tяяccцbцnя sяbяb olurdu. Mяrkяzdя memarlыq vя folklorшцnaslыq haqqыnda dяrc edilяn bцtцn kitablarda Иradя xanыmыn яmяyi юzцnц bцruzя verirdi. Vaxtaшыrы Onun respublikamыzda vя юlkяmizin hцdudlarыndan xaricdя чap olunan mяqalяlяri hamыnыn maraьыna sяbяb olurdu. Xцsusяn чoxlarы yerli mяtbuat orqanыmыz olan "Шяki bяlяdiyяsi" qяzetinin nюvbяti sayыnы sяbirsizliklя gюzlяyirdilяr ki, gюrsцnlяr Иradя xanыmыn hansы yeni mяqalяsi dяrc

olunub. Doьma Шяkimizin qяdim memarlыq adяt-яnяnяlяrinя, ulu babalarыmыzыn bizя miras qoyub getdiklяri qяdim tikililяrя Иradя xanыmыn юz yanaшma tяrzi vardы. Qяdim evlяrin bяrpa olunub gяlяcяk nяsillяrimiz цчцn qorunub saxlanыlmasы mяsяlяsi onu daim narahat edirdi. Mяqalяlяrindя hяmiшя доьма Шякимиздя gюrцlmцш yaxшы iшlяrlя yanaшы, neqativ hallarы, gяlяcяkdя gюrцlmяsi vacib iшlяri dя diqqяtя чяkяn gяnc alim problemlяrin hяlli

Ирадя Рювшянин “Шяки йашайыш евляринин интерйери” китабы yollarыnы da gюstяrirdi Иradя xanыm haqqыnda hяddindяn чox xoш sюzlяr сюйлямяк вя yazmaq olar Лакин tяkcя onu qeyd edяk ki, яcяl Onun Шяkinin memarlыьыna hяsr etdiyi nюvbяti kitabыnы baшa чatdыrmaьa imkan vermяdi Иradя Rюvшяnin юmцr yolu чох гыса olmasыna baxmayaraq яsil mяktяb idi. Yцksяk цnsiyyяt mяdяniyyяtinя malik olan bu el qыzы bцtцn kollektivin, cяmiyyяtdя цnsiyyяtdя olduьu bцtцn insanlarыn sevimlisi idi. Onun vaxtsыz юlцmц doьmalarыna, yaxыnlarыna vя kollektivя psixoloji sarsыntы yaшatdы. Яslindя О, cismяn doьma kollektivini, юvladlarыnы, doьmalarыnы tяrk etdi. Onun hяmiшя gцlяr, tяbяssцmlц чюhrяsi цrяklяrdя яbяdi olaraq юzцnя yer aldы, daшlaшmыш xoш xatirяyя чevrildi. Ирадя ханым dцnyasыnы dяyiшsя dя, Onu sevяn insanlarыn qяlbindя яbяdi yaшayacaqdыr.

Шяki Regional Elmi Mяrkяziнин vя Шяki bяlяdiyyяsinin kollektivляри

PDF uchun:seafoodplus.info Page 9

№ 9 (), Сеннтйабр

Ирада РОВШАН ( - ), кандидат архитектуры, член Союза Архитекторов Азербайджана Упавший духом гибнет раньше срока

Почему "Прогноз: не благоприятный…"? Потому что, так было написано в одном из пунктов эпикриза, который мне выписали врачи после последней операции. Можно догадаться, что это означает на медицинском языке, и для меня он прозвучал, как приговор. Эта статья небольшой отрывок из моей книги, которую я собираюсь издать… В ней описана лишь частичка моей жизни, в которой я борюсь, борюсь за свою жизнь, которую я сама довела до такого состояния. Никто не виноват в том, что происходит с нами. Каждый человек в состоянии изменить и образ своей жизни, и окружающих людей, и среду, в которой он чувствует себя не комфортно. Но мы этого не делаем. Мы терпим, чего-то ждем и надеемся, что все встанет на свои места. Но нет, чуда не происходит. Стрессы, нервотрепки оставляют глубокий след в подсознании человека, и наступает время, изношенный организм становится не в состоянии защитить вашу жизнь. М енталитет не позволяет мне раскрыть полностью всю картину моей личной жизни, да и не хочется выносить сор из избы. Личная жизнь была почти проиграна, что-то вернуть назад и исправить ошибки уже не удастся никогда. Единственный выход я видела лишь в том, что необходимо пожить вдали от постоянного стресса. Казалось, что вот все уже позади, я нашла покой, успокоилась, но не тут-то было За все приходится платить. Я до сих пор расплачиваюсь за невежественное отношение к себе. Я всегда знала, что юмор очень сильное лекарство от всех болезней. Возможно, именно то, что я умею смеяться над своими бедами, смотреть на них совсем с другой стороны, дало мне силы прожить до сих пор. Я нисколько не сомневаюсь, что я проживу еще долго. Какие-то неведомые силы изнутри постоянно поддерживают меня. Когда я впервые, 8 лет тому назад, узнала свой диагноз, опухоль головного мозга (менингиома), я тогда еще не знала, что это за опухоль, где она, смертельно ли это? Опухоль была на мозжечке. Я спокойно согласилась на операцию, другого выхода и не было. Спасибо хирургам, операция прошла успешно. Я быстро пошла на поправку и спустя месяца забыла о том, что произошло. Жизнь продолжалась и продолжалась она полноценно. Докончила свою научную работу, защитила диссертацию. Работа так поглотила меня, что я даже не заметила, как прошли 6 месяцев, и пришло время ехать в Москву на обследование. Я тогда ничего не знала о своей болезни, слепо верила врачам и очень надеялась на их ответственность. Мне казалось, они ни в коем случае не позволят мне вновь пережить то, о

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

сящ.9

ПРОГНОЗ: НЕ БЛАГОПРИЯТНЫЙ… Ирада Ровшан: “Давно, очень давно, я хотела сесть за компьютер и начать писать. Писать не научные статьи, как архитектор, не книги об архитектуре, а писать о себе, о своей боли, и если вы читаете эту статью, значит, у вас есть шанс избежать болезнь, которая может застать вас врасплох.” чем я уже забыла. Но, увы, врачи не всемогущи. Только Аллаху было известно то, что ждет меня впереди. С каждым прожитым днем, мне казалось, что тонкий лед, на котором я привыкла жить, вот-вот рухнет, но он держался и держится до сих пор. О блучение свежей раны после второй операции, только на время избавило меня от хирургического скальпеля. Хотя, врачи считали менингиому доброкачественной опухолью, но я уже сделала для себя вывод, что моя опухоль

полезной для окружающих тебя людей. В один прекрасный момент, может настать тот день, что ты становишься просто проблемой для близких тебе людей. М оральные страдания родных мне людей причиняли мне неописуемую боль. Видит Аллах, я старалась, не выплескивать свои негативные эмоции на окружающих, я всегда старалась выглядеть веселой и здоровой. Хотя нервы были на пределе. Меня очень легко можно было обидеть. Это уже было вне контроля. Случалось быть

всегда быть в настроении, однако, слезы в тихие бессонные ночи, истерики во время Намаза, постоянное напряжение, я не могла избавиться от этого. Я не была такой сильной, какой привыкли меня считать. В характере старшего брата за эти годы, я сделала для себя удивительные открытия. Оказалось, я его совсем не знала. И откуда мне было знать его? Когда я перешла во второй класс, он уже окончил школу, поступил в институт, армия, работа потом я покинула отцовский дом, пе-

“Елм вя щяйат” журналынын редактору Цлкяр ханым Щцсейнова иля АМЕА Шяки Реэионал Елми Мяркязиндя (ШРЕМ) эюрцш, ъи ил. Фотода солдан саьа: ШРЕМ-ин директор мцавини Зярбалы Хялилов, елми катиб Ирадя ханым Рювшян, Цлкяр ханым, директор Зякяриййя Ялизадя, лабораторийа рящбяри Улдуз ханым Мцршцдова вя директор мцавини Адил Щябибуллайев очень коварная и злая. Пять операций, неоднократные облучения и не благоприятный прогноз. Н е прошло и двух лет после второй операции, шел год. Мне опять стало не по себе. Я уехала в Москву. После обследований меня стали готовить к третьей операции. Последствия могли быть и хуже. Слава Аллаху! Аллах и на этот раз не оставил меня. Мои ежедневные пятикратные молитвы были услышаны. Единственное событие, которое произошло в этот промежуток времени, сбил меня с колеи. Внезапная смерть моего отца была сильным ударом для меня. Послеоперационный дефект левого глаза дал о себе знать именно тогда, когда я стала плакать, услышав это известие. Взглянув в зеркало, я ужаснулась. Правый опухший заплаканный глаз резко отличался от левого. Левому глазу было абсолютно все равно, он оставался равнодушным к моему горю. Он не проронил ни слезинки. Ш ли годы, поездки в Москву стали превращаться для меня уже в пытку. Эти перелеты со слезами на глазах, таможня, больница, обследования и, наконец, уже знакомые заключения врачей. Снимки всегда огорчали меня… продолжительный рост опухоли. Я хорошо понимала свои ошибки. Я понимала, что мало быть хорошей женой, хорошей матерью, хорошей дочерью, сестрой, другом Человек обязан любить себя! Нет, не быть эгоистом. Надо просто любить и уважать в первую очередь себя, чтобы быть

грубой по отношению к друзьям, к родным, к детям, и даже по отношению к самому родному и близкому мне человеку моей мамы, я об этом сожалела с огромной тяжестью на душе. Находясь вдали от мамы, я проклинала себя за все. Не дай Аллах никому испытать то, что пришлось испытать моим родителям. Я их плоть и кровь, и я стала их болью навсегда. Я ненавидела и себя, и свою болезнь, и все что происходило вокруг. Я переживала, в гневе искала виноватых и успокаивалась, понимая, что кроме меня никто ни в чем не виноват. Эта была моя судьба, и она продолжала испытывать меня дальше… Д авно, очень давно, я хотела сесть за компьютер и начать писать. Писать не научные статьи, как архитектор, не книги об архитектуре, а писать о себе, о своей боли, и если вы читаете эту статью, значит, у вас есть шанс избежать болезнь, которая может застать вас врасплох. О финансовой стороне моей проблемы я задумывалась меньше всего. Эту ношу пришлось нести моему старшему брату. Нет, он не миллионер, он просто хороший брат. Если бы не его поддержка, как моральная, так и материальная, вряд ли, у меня были силы бороться. Могу сказать только одно, деньги нужны человеку, также как воздух, вода и солнце. Хорошие клиники, хорошие врачи Брат был рядом, и больше всех доставалось ему. Совесть у меня была и есть, она меня периодически встряхивала. Находясь в Москве, я также старалась

реезд брата с семьей в Москву, то есть мы с ним практически не жили под одной крышей долгое время. Только в детстве. Но эти частые поездки в Москву дали мне понять, какой у меня есть брат. Одно дело просто воспитанный человек, а другое дело нечто для меня непонятное глубокое и существенное. Этим "нечто" является внутренняя культура и интеллигентность, заложенная в генах. Хорошие манеры, уважение, внимание к другому человеку - вот основа этого "нечто". Его семья, супруга, дети терпят вот уже почти 10 лет периодическое длительное пребывание больного человека в своем доме. Ни секунды мне не пришлось чувствовать себя обузой в этом доме. Зато я хорошо понимала, какие деньги тратят на меня, и пыталась чтото делать. Письма президенту, в министерство здравоохранения, первой леди не дали никаких результатов. Моя богатая Родина согласилась оплатить мне лишь авиабилеты в Москву, но никак не операции. Я игнорировала такое решение. Думаю, комментарии здесь излишни З а эти годы, я перечитала огромное количество книг, связанных с теми или иными болезнями. Как книги больших ученых-медиков, так и людей, которые находили в себе силы и боролись с недугом, который отравлял им жизнь. Ниши, Хильда Кларк, Дорогов, Болотов, Тодиков, Гогулан, Рим Ахмедов, многие другие талантливые люди нашли исцеления от болезней, и каждый из них предлагает свою методику, очень существенную и

полезную, которую, увы, мы ищем и находим лишь тогда, когда поезд догнать практически невозможно. Н адежда умирает последней. Моя надежда умирала несколько раз. Перепады в моем настроении давно были сигналом, что во мне уже начался этот бешеный процесс. Г оворят: "Не говори "гоп" пока не перепрыгнешь". И мне не хочется, бежать впереди паровоза. Я до сих пор ищу свое излечение, и я не опускаю руки. Так не бывает, что-то должно мне помочь. Я попробовала все методы нетрадиционной и традиционной медицины. Здоровый образ жизни, правильное питание, живу по правилам Ниши, пью ядовитые травы, лечилась перекисью внутривенно, попробовала и ореховую настойку на керосине, и бальзам Болотова, и отвратительный на вкус АСД-2 Дорогова, испробовала методы всех излечившихся от тяжелых болезней. Эффект возможно и был, но не такой какой я ожидала. И мею ли я право сейчас делиться с кем-то своим опытом и со своими правилами жизни? Если я пишу, а вы читаете, значит, я живу и работаю, живу вполне полноценной жизнью, значит, я преодолела очередные испытания и трудности, и продолжаю бороться. К онечно, одному Всевышнему известно, сколько мне еще дано прожить, но если человек жив, он должен работать, творить и быть востребованным. За эти последние трудные годы моей жизни, меня охватывали противоречивые друг другу ощущения и мысли. Первое, что мне пришлось ощутить, это страх, обида и мне было очень жаль себя. "Я не хочу умирать". Со временем, затянувшаяся болезнь родила во мне зависть, ненависть и раздражение к окружающим. Да так оно и было. Я озиралась вокруг и думала: "Почему я? Я самая худшая из миллион? Я тоже хочу здоровую голову! Почему у меня продырявленный череп? Разве я это заслужила?". А сегодня смирившись со своей судьбой, я думаю иначе. Мне стало жаль тех окружающих меня людей, которые невежественно относятся к себе. Я стала искренне всех жалеть, и у меня возникло желание кричать, достучатся до каждого, кто не бережет свое здоровье и ведет неправильный образ жизни. Возможно, эта статья и стала тем самым криком души

ШЕКИ, 19 сентябрь г. Редаксийадан: Чох тяяссцфляр олсун ки, яъял Ирадя ханыма китабыны тамамламаьа имкан вермяди вя мцяллифин сентйабрын да дцнйасыны дяйишмясини нязяря алыб бу йазынын орижинал вариантыны, йяни русъа, олдуьу кими чап етмяйи гярара алдыг. Аллащ Ирадя ханыма рящмят елясин. Рущу шад олсун.

PDF uchun:seafoodplus.info Page 10

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

сящ

№ 9 (), Сеннтйабр

Prjevalskinin borclu olduьu шяkili Doьma Azяrbaycanыmыzыn yetirdiyi nя qяdяr dяyяrli oьullarыmыzы, dюvlяt adamlarыmыzы hяlя dя tanыmыrыq! Bu yazыda onlardan biri olan Zaman bяy Шыxяlibяyovdan sюz aчacaьыq. Zaman bяyin hяyat yolu Azяrbaycan (Шяki) - Tцrkiyя (Иstanbul) - Шяrqi Tцrkцstan (Kaшьar) Orta Asiya (Buxara, Daшkяnd) torpaqlarыndan keчsя dя indiyяdяk bu yerlяrin heч birindя ona hяsr edilmiш ayrыca bircя mяqalя belя yazыlmayыb. Bu, onun haqqыnda ilk yazыdыr.

Зякяриййя ЯЛИЗАДЯ,

АМЕА Шяки Реэионал Елми Мяркязинин директору, эеолоэийа-минералоэийа елмляри доктору, профессор

цzцndяki mц-sяlmanlarыn qoruyucusu olan Osmanlы sultanыnыn geniш qa-nadlarы altыna sыьыnmaq istя-mяsi haqqыnda yazdыьы mяktu-bu oxuyan elчi юlkяsinin qorxulu durumunu шifahi anlatdыqda onun sюzlяri Sultan Яbdцlяzizi xeyli duyьulandыrmыш vя Kaш-ьar xanыna dяrhal yardыm gюn-dяrmяk haqqыnda яmr vermiшdi.

lыq hissяlяr, o sыradan Шяki цmumi "Daьыstan" adы altыnda gedirdi. N я isя, Zaman bяyin dя daxil olduьu Osmanlы hяrbi heyяtini aparan gяmi Sцveyш kanalыndan geчяrяk Hindistanыn Bombey шяhяrindя lюvbяr atmышdыr. Heyяt ingilislяrin tюrяtdiyi чoxlu чяtinlik vя яziyyяtlяri dяf edяrяk Kaшьara чat-

tяmlяkя idarяsi ilя dя 12 maddяlik mцqavilя imzaladы. Bundan sonra Rusiya vя Иngiltяrя Kaшьar яmirliyindя юz konsulluqlarыnы aчdыlar. Kaшьar яmirliyi Buxara xanlыьы vя Osmanlы dюvlяti ilя dя diplomatik яlaqяlяr qurdu. Yaqub xanыn gцclяnmяsindяn qorxuya dцшяn чinlilяr ci ildя onu zяhяrlяdib юldцrdцlяr vя ci ildя yeni-

saray hяkimi Pisarenko vя tяrcцmячi Zaman bяy Шыxяlibяyov da olurdu. Zamanbяy o qяdяr maraqlы adamdыr ki, onun haqqыnda bir qяdяr danышmaq lazыmdыr. Ш яkidяn чыxmыш Zaman bяy cы ildя Tцrkiyя mцharibяsi vaxtы hяlя чox gяnc ikяn xeyli qafqazlыnыn iчяrisindя Tцrkiyяyя mцhacirяt edib. Rus ha-

Заман бяй чox aьыllы, geniшцrяkli, xeyirxah, qayьыkeш vя heч nяyя baxmadan gerчяk mцsяlman idi, xristianlara rяьbяtlя yanaшыrdы. Яmir bu adamыn gюzяl xasiyyяtlяrini dяyяrlяndirmяyi bacarыrdы vя юmrцnцn sonunadяk юz dostluq vя inamыnы ondan яsirgяmяdi.

Rus mяmurlarыnыn cы ildя tяrtib etdiyi, professor Яdalяt Tahirzadяnin Azяrbaycan Respublikasы Tarix Arxivindяn цzя чыxardыьы Шяki шяhяrinin mцsяlman mяmur vя bяylяrinin 82 sяhifяlik siyahыsыnda mяrhum praporшik Шыxяli bяy Hacы bяy oьlunun oьullarы: 22 yaшlы quberniya katibi Zaman bяy (tяx. ), 20 yaшlы Bala bяy, 16 yaшlы Mehdi bяy vя 8 yaшlы Mяhяmmяd bяyin adlarыnы oxuyuruq. Burada Zaman bяyin oьullarы: 4 yaшlы Иsa bяyin vя 1 yaшlы Hacыaьa bяyin dя adlarы чяkilir. Sonralar bu oьullar soyadlarыnы Шыxяli bяyя istinadян "Шыxяlibяyov" gюtцrцblяr.

B izi Zaman bяy Шыxяli bяy oьlu Шыxяlibяyovun kimliyi чox maraqlandыrdы, buna gюrя dя onun шяxsiyyяtini юyrяnmяkdяn юtrц яn mцxtяlif mяnbяlяrя baxdыq vя чox maraqlы faktlar яldя etdik. Doьrudur, bizim юyrяndiklяrimiz hяlя Zaman bяyin hяyatы haqqыnda tam tяsяvvцr yaratmыr (hяtta юlцm tarixini belя dяqiqlяшdirя bilmяmiшik), ancaq topladыьыmыz mяlumatыn gяlяcяk araшdыrmalara ciddi tяkan verя bilяcяyini dцшцnцrцk.

***

S яbяbini hяlя dяqiq mцяyyяnlяшdirя bilmяdiyimiz bir hadisя цzцndяn Zaman bяy vя qardaшlarы Шяkidяn Osmanlы torpaьыna - Иstanbula qaчmalы olublar. Bizcя, bu, чarizmin mцstяmlяkя rejiminin tяzyiqlяri nяticяsindя baш vermiшdi. Иstanbulda Osmanlы hяrbi qцvvяlяrindя qulluq etmяyя baшlayan Zaman bяy burada tezliklя bюyцk nцfuz sahibi olub. Ш яrqi Tцrkцstanы - Kaшьarы (bu gцn ora Чinin uyьur tцrklяrinin yaшadыьы Sin-can muxtar vilayяti kimi tanыnыr) Чin istilasыndan qurtarmaq цчцn bюyцk bir savaшa girяn Mяhяmmяd Yaqub xan () юzцnцn qardaшы oьlu Seyid Yaqub xan Tюrяni Иstanbula elчi olaraq gюndяrdi vя 16 iyun cц ildя elчini Sultan Яbdцlяziz () шяx-sяn qяbul etdi. Mяhяmmяd Yaqubxanыn yer

Отуранлар: ортада Бухара ханы, саьдан 1-ъи Заман бяй Шыхялибяйов. Москва,

S ultanыn яmri ilя yardыmы tяшkil etmяk topxana mцшiri (marшal) Яli Sяid paшa vя цmumfabrikalar naziri Seyyid paшaya hяvalя edilmiшdi. Qыsa mцddяtdя bцtцn alяtlяri ilя birlikdя 6 яdяd Krupp sяhra topu, яdяdi iшlяnmiш, яdяdi isя yeni olmaqla tцfяng, piston vя barыt dцzяldяn dяzgah vя baшqa alяtlяr hazыrlanmышdы. Яlbяttя, bu alяtlяri iшlяdя bilяcяk adamlara da ehtiyac vardы. Onlardan yararlanmaqda Шяrqi tцrkцstanlыlara yardыmчы olmaq vя kaшьarlыlarы nizami savaшa hazыrlamaq цчцn Яndяrunlu Murad яfяndinin baшчыlыьы altыnda istehkam zabiti Яli Kazыm, piyada zabiti Mehmet Yusif, sцvari zabiti Чяrkяz Yusif, topчu zabiti Иsmayыl Haqqы vя "Daьыstan bяyzadяlяrindяn Zaman bяy" vя istefada olan 4 kюnцllц zabit Sultanыn verdiyi mяktubu da gюtцrяrяk elчi Seyid Yaqub bяylя birlikdя yola dцшmцшdцr. Xatыrlatmaq istяyirik ki, o dюnяm Osmanlы яdяbiyyatыnda Azяrbaycanыn шimalыndakы daь-

mыш vя mцsяlmanlarыn sevgi vя gюzyaшlarы arasыnda шяhяrя girmiшdir. Yaqub xan Osmanlы yardыm heyяtini top atяшi ilя salamlamышdы. Osmanlы heyяtinin bu gяliшi ilя Orta Asiyanыn islam alяmindя yeni hяyat baшlanmышdыr. Gюndяrilmiш Tцrk bayraьы Kaшьar sяmalarыnda dalьalanmыш, xцtbя Sultan Яbdцlяzizin adыna oxudulmuш vя pullar da onun adыna kяsilmiшdir. Yaqub xan Osmanlы dюvlяtinin ona verdiyi "яmir" цnvanыnы gюtцrяrяk юzцnц "Kaшьar яmiri Yaqub xan Badюvlяt" adlandыrmышdыr. Яmir Yaqub xan gюstяrdiyi yardыma vя iltifata gюrя Osmanlы dюvlяtinя tяшяkkцr цчцn 7 aprel ci ildя Иstanbula minnяtdarlыq mяktubu gюndяrmiшdir. Яmir Yaqub xan 8 iyun ci ildя ruslarla 5 maddяlik ticarяt mцqavilяsi imzalamышdы vя onun hazыrlanmasыnda ruslarla danышыьы Zaman bяy Шыxяlibяyov aparmышdы. Яmir 2 fevral cц ildя Hindistandakы ingilis mцs-

dяn Шяrqi Tцrkцstana hakim oldular.

***

seafoodplus.infoov "Tцrkцstan diyarыnda xidmяtim ()" adlы xatirяlяrindя yazыr ki, Иvanov mяni Buxara яmirini Qafqaza vя Krыma mцшayiяt etmяyя gюndяrdi. Bu, sюzsцz ki, bцtцn xidmяtim boyu aldыьыm tapшыrыqlarыn iчяrisindя яn xoшagяlяni idi. Hяlя sцrяtli qatarыn яla vaqonlarыndakы gediшlяrin rahatlыьыndan, Pyatiqorsk vя Yaltadakы cahcяlallы imarяtlяrdяki hяyatdan danышmыram. Ancaq яmirin yaxыn mяiyyяtindя 3 ay fasilяsiz olmaq mяnя bюyцk zюvq verdi. Яlahяzrяt daim elя lцtfkar vя qayьыkeш idi ki, onun yanыnda qulluq etmяk adama lяzzяt verirdi. Pyatiqorskda bulvarda o, ayrыca bir qatlы ev tutdu vя demяk olar ki, heч yana getmяdяn bцtцn vaxtыnы юz kabinetindя keчirdi. Tяk-tцk hallarda шяlalяyя, yaxud batal bulaьыna gяzintiyя gedirdi. Яmirin yanыnda mяndяn baшqa, onun daimi

kimiyyяtinin repressiyalarыndan чяkinяrяk geri dюnmяyя qorxub vя юz qardaшlarы ilя Иstanbulda qalыb. ci illяrdя Kokand xanlыьыndan шяrqdя mцstяqil Kaшьar xanlыьы mюv-cud idi. Bu, qabaqlar Чinin bir яyalяti olub, ancaq bir cяsur macяraчы, Orta Asiya camaatыndan olan Yaqub bяy adlы birisi Kaшьarda hakimiyyяti юz яlinя keчirib vя юzцnц mцstяqil hюkmdar elan edib (Badюvlяt). Bu Yaqub bяylя Kaufman sonralar hяrbi nazir olmuш baш qяrargah kapitanы Kuropatkinin vasitячiliyi ilя hяtta dostluq haqqыnda mцqavilя baьlayыb. Bu hakim юlkяdя bir sыra islahatlar keчirmяk istяyяrяk Tцrkiyя sultanыndan ona bir neчя savadlы mцsяlman gюndяrmяyi xahiш edib. Sultan bu xahiшi yerinя yetirib vя Kaшьara gюndяrilmiш nяfяrin arasыnda Zaman bяy dя olub. Kuropatkin Kaшьarda olan vaxt Zaman bяy ona lap чox kюmяk edib. (Арды ъи сящифядя)

PDF uchun:seafoodplus.info Page 11

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

№ 9 (), Сеннтйабр

сящ

Zaman bяy Шыxяlibяyov Buxara яmiri Шяmsi Яsяdullayev vя Musa Naьыyevin mяdяnlяrinя baxdыqdan sonra gцndцz saat da qubernator Rogge ilя birlikdя Hяsяn bяy Nяbibяyovun evinя getmiш, orada Nobel шirkяtinin nцmayяndяlяri dя olmaqla qonaqlarыnы qяbul etmiш vя gecяni Nяbibяyovun evindя qalmышdыr. Gedяrkяn яmir minnяtdarlыq яlamяti olaraq ev sahibi Hяsяn bяyя qыzыl zяncirli qыzыl saat hяdiyyя etmiшdir. (Яввяли ъу сящифядя)

Tezliklя (gюrцnцr, Yaqub bяyin юlцmцndяn sonra) Zaman bяy Daшkяndя gяlib vя Kaufmanыn tяqdimatы ilя Kuropatkinя gюstяrdiyi xid-

Кашьар ямири Мящяммяд Йагуб хан Бадювлят mяtlяrя gюrя minnяtdarlыq kimi чar Zaman bяyin gяnclik gцnahlarыndan keчib vя onu qulluьa qяbul etmяyя icazя verib. O, юmrцnцn sonunadяk general-qubernatorun dяftяrxanasыnda tяrcцmячi iшlяyib B u, чox aьыllы, geniшцrяkli, xeyirxah, qayьыkeш vя heч nяyя baxmadan gerчяk mцsяlman idi, xristianlara rяьbяtlя yanaшыrdы. Яmir bu adamыn gюzяl xasiyyяtlяrini dяyяrlяndirmяyi bacarыrdы vя юmrцnцn sonunadяk юz dostluq vя inamыnы ondan яsirgяmяdi. P yatiqorsk vя Yaltada olduьu zaman яmir Zaman bяydяn demяk olar ki, bir dяqiqя dя ayrыlmыrdы vя onlar saatlarca qяpik-quruшdan piket oynayыrdыlar. Яmir bu oyunu яla юyrяnmiшdi vя Zaman bяydяn udduьu qяpiyi яlahяzrяtin юz xцsusi pul kisяsinя necя bюyцk bir mяmnunluqla qoyduьunu gюrяndя юzцnц gцlmяkdяn saxlaya bilmяzsяn, Zaman bяy юz nюvbяsindя bu xoшbяxt dяqiqяlяrdя udduьu mяblяьi юz pul kisяsindя gizlяdirdi. Geri dюndцyцmцz vaxt yolda Zaman bяy mяnя qцrurla etiraf etdi ki,яmirdяn цstцstя 4 manat 75 qяpik udmuшam. Pyatiqorskda bir ay qaldыqdan sonra яmir Yaltaya kючdц. Burada o, yaшayышыnы bir qяdяr dяyiшdi. Hяr gцn sяhяr yemяyindяn sonra Yaltanыn яtrafыna - Livadiyaya, Oreandaya, Massandraya, Qurzufa gяzmяyя gedirdi. Mяnim vя Zaman bяyin mцtlяq qatыldыьыmыz bu gяzintilяrdяn bюyцk lяzzяt alыrdыq. Яmir bir cцt boz kяhяr qoшulan яla araba saxlayыrdы vя bu araba ilя nцmunяvi шossedя шцtцmяk gerчяkdяn zюvq verirdi. Yaltadakы gюzяl hяyatы korlayan bir

rov vя tяrcцmячi Zaman bяy Шыxяlibяyov da olmuшdur. Buxara яmiri Шяmsi Яsяdullayev vя Musa Naьыyevin mяdяnlяrinя baxdыqdan sonra gцndцz saat da qubernator Rogge ilя birlikdя Hяsяn bяy Nяbibяyovun evinя getmiш, orada Nobel шirkяtinin nцmayяndяlяri dя olmaqla qonaqlarыnы qяbul etmiш vя gecяni Nяbibяyovun evindя qalmышdыr. Gedяrkяn яmir minnяtdarlыq яlamяti olaraq ev sahibi Hяsяn bяyя qыzыl zяncirli qыzыl saat hяdiyyя etmiшdir.

шey vardыsa o da, яlbяttя, orden almaqdan юtrц яmirlя gюrцшmяk istяyяn qonaqlarыn daimi цzlцlцyц idi

***

seafoodplus.infoovun "Tцrkцstan diyarыnda qulluьum (cu illяr)" adlы xatirяlяrindя Buxara xanы ilя baьlы ikinci bir qeydi dя var. Mцяllif yazыr ki, cц ildя imperator ЫЫЫ Aleksandr Buxara яmiri Seyid Яbdцlяhяd xanы Peterburqa yanыna чaьыrdы. Baron Vrevski яlahяzrяti yolda mцшayiяt etmяyi vя Peterburqda onun yanыnda olmaьы mяnя tapшыrdы. Ancaq mяndяn baшqa яmrin mяiyyяtinя tяrcцmячilяr Sultan Asfendiyarov, Zaman bяy Шыxяlibяyov vя hяkimlяr Pisarenko vя Kazanski daxil idilяr. cц ilin noyabrыnda mяn yoldaшlarыmla birgя Buxa-

***

И ndisя Zaman bяy Шы-

Бухара ямири Сейид Мир Ябдцлящяд хан

xяlibяyovla baьlы яn maraqlы mяqamlardan birinя gяlirik. Bu, gюrkяmli rus sяyyahы seafoodplus.infolsinin sяyahяtinin baш tutmasыnda onun hяlledici rol oynamasы ilя

seafoodplus.infolskiнин gцndяliyindян: "Mяn Zaman bяyя atяшin bir mяktub yazaraq bizя gюstяrdiyi bцtцn xidmяtlяrinя gюrя ona tяшяkkцr etdim. Hяqiqяtяn Zaman bяy bizim цчцn чox шey etdi onsuz bizim цчцn on qat чяtin olardы. Biz onda heч Lobnora gedя bilяrdikmi? Mяnimki яcяb gяtirir. Bir il tez, yaxud bir il gec olsaydы Lobnor araшdыrmasы baш tutmayacaqdы".

Заман бяй Шяхялибяйов, raya yollandыm vя яmir bizi orada tяntяnя ilя qarшыladы Bu sяfяrin Bakы ilя baьlы hissяlяrini "Kaspi" qяzetinin ci ilin sonlarы cц ilin baшlanьыcыndakы bir чox saylarыnda oxuyuruq. Onlarda Buxara яmirinin Bakыda olmasы haqqыnda geniш mяlumat verilmiшdir. Hяmin mяlumatlarыn яn qыsa шяkildя xцlasяsi ilя tanыш olaq. R usiyada 2 aya yaxыn qaldыqdan sonra Buxara яmiri Seyid Яbdцlяhяd Bahadur xan () cц ilin fevralыnda Buxaraya qayыtdы. 19 fevral cц ildя o, qatarla Bakыya gяldi ki, buradan paroxodla Uzun Adaya getsin. Яmirin yanыnda onun mяiyyяtinя daxil olan 10 nяfяr vя 15 nяfяr dя

nыm - Z.Я.) yaxыn adamlarыndan biri olan keчmiш rus tяbяяsi, Zaqafqaziyada Шяki шяhяrindяn чыxmыш vя deyяsяn, mяnшяcя ermяni olan Zaman bяy yanыmыza gяldi. Haчansa hяtta rus qulluьunda olmuш bu Zaman bяy rusca яla danышыrdы vя

qulluqчusu vardы. Geri dюnяrkяn onun yцkц pud idi. Sцrяt qatarы ilя яmir Tiflisdяn Bakыya sяhяr saat dя чatыb. Я mirin gяliшi mцnasibяtilя Bakы vaьzalы bayraqlarla bayram kimi bяzяdilmiшdi. Qatarыn dяqiq gяliш vaxtы bilinmяsя dя perronda vя vaьzal яtrafыnda xeyli camaat toplaшmышdы. Qatar yaxыnlaшanda Salyan batalyonunun orkestri Buxara marшы чalmышdыr. Qatar "чar" otaqlarыnыn qarшыsыnda dayanmышdыr. Яmirlя bir qatarda gяlmiш Bakы qubernatoru Rogge юz vaqonundan чыxaraq qarшыlayanlarы яmirя tяqdim etmiшdir. Buxara яmirinin yanыnda onun saray яyanlarыndan baшqa Tцrkцstan general-qubernatoru seafoodplus.info-

seafoodplus.infoлски baьlыdыr. seafoodplus.infolski "Kulcidяn Tyanшan arxasыna vя Lobnora" kitabыnda юz sяyahяtlяrini tяsvir edяrkяn Zaman bяyя dя yer ayыrmышdыr. O, юz xatirяlяrini yazarkяn яvvяlcя Zaman bяyi "qaralamышdыr" - ondan шikayяt edir, ancaq яn sonda юzцnцn ona borclu olduьunu etiraf edir. Иstяyirik ki, oxucularыmыz ona mцnasibяtin Prjevalskidя necя dяyiшdiyini юzlяri mцшahidя etsinlяr. Xatыrladыm ki, sяyyah onu юncя sяhvяn milliyyяtcя ermяni bilib. ci ildяki sяyahяtindяn sюz aчan zaman Prjevalski yazыr: "Korla чatdыьыmыzыn ertяsi gцnц Badюvlяtin (Kaшьar xanыm Yaqubxa-

Бухара ямири Сейид Мир Алим хан aьzыnы aчan kimi bildirdi ki, Badюvlяt onu Lobnoradяk yol yoldaшы olmaq цчцn bizя gюndяrmiшdir. Bu xяbяrdяn kefim pozuldu. Yaxшы bilirdim ki, Zaman bяy bizя gюy qoymaqdan юtrц gюndяrilir vя rяsmi шяxsin olmasы bizim araшdыrmalarыmыz цчцn yцngцllцk deyil, яngяl olacaq. Belя dя oldu. Doьrudur, Zaman bяy bizя шяxsяn чox yaxшы idi vя mцmkцn olduьu qяdяr bizя yardыm gюstяrdi. Ona gюrя mяnim bu hюrmяtli bяyя dяrin minnяtdarlыq borcum var. Onunla Lobnorda bizя Yaqub bяyin baшqa etibar elяdiyi hяr hansы bir adamdansa daha yaxшы idi". Bir qяdяr sonra Prjevalski yazыr: "Yenя яn kяskin ifadяlяrlя mяn bu vя buna bяnzяr onlarla hadisяni dя Zaman bяyin baшыna чaxdыm". Я n sonda isя Prjevalski Zaman bяyя tamam baшqa cцr yanaшmыш, Lobnor ekspedisiyasы цчцn ona hяdsiz minnяtdar olduьunu bildirmiшdir. O, gцndяliyindя belя bir qeyd etmiшdir: "Mяn Zaman bяyя atяшin bir mяktub yazaraq bizя gюstяrdiyi bцtцn xidmяtlяrinя gюrя ona tяшяkkцr etdim. Hяqiqяtяn Zaman bяy bizim цчцn чox шey etdi onsuz bizim цчцn on qat чяtin olardы. Biz onda heч Lobnora gedя bilяrdikmi? Mяnimki яcяb gяtirir. Bir il tez, yaxud bir il gec olsaydы Lobnor araшdыrmasы baш tutmayacaqdы". Yazыmыzыn sonunda цmidvar olduьumuzu bildiririk ki, tarixчilяrimiz bu maraqlы soydaшыmыzыn hяyatы ilя yaxыndan maraqlanacaq vя arxivlяrdяn onunla baьlы sяnяdlяri цzя чыxaracaqlar. O, hяrtяrяfli юyrяnilmяyя layiq шяxsiyyяtdir!

PDF uchun:seafoodplus.info Page 12

сящ

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

№ 9 (), Сеннтйабр

Шяki Beynяlxalq

Gцlcahan MИРМЯММЯД

Ы Шяki Beynяlxalq Teatr Festivalы baшlandы 10 sentyabr. Saat 17 radяlяri. Шяkinin mяrkяzindяn, шяhяr teatr binasыnыn qarшыsыndan yolu dцшяnlяri mяhяccяrlяrя baьlanmыш vя zяif kцlяyin yellяtdiyi alabяzяk шarlarыn titrяyiшi salamlayыr, yerli musiqiчilяrin peшяkar ifasы isя yoldan юtяnlяri ayaq saxlamaьa vadar edirdi. Hяrчяnd artыq neчя gцn idi ki, Шяkinin kцчяlяrindя, istirahяt mяrkяzlяrindя, mяdяniyyяt

Belяcя, Azяrbaycan xalq vя populyar musiqi ifaчыlarыnыn чыxышlarы bir-birini яvяz etdi, Шяki teatrыnыn repertuarыndakы tamaшalardan parчalar gюstяrildi. Шяhяr яhli sяnяt bayramы ovqatыna kюklяndiyi dяqiqяlяrdя mяdяniyyяt vя turizm naziri Яbцlfяs Qarayev, Шяki Шяhяr Иcra Hakimiyyяtinin baшчыsы Elxan Usubov, Milli Mяclisin цzvц Dцnyamin Xяlilov, festivalыn qonaqlarы Иcra Hakimiyyяti binasыnыn qarшыsыndakы parkda цmummilli lider Heydяr Яliyevin abidяsinin юnцnя gцl dяstяlяri qoyaraq xatirяsini ehtiramla yad edirdilяr. Nяhayяt, hяr kяs toplaшdы vя teatr binasыna daxil olduq. Birinci mяrtяbяnin foyesindя isя hяr kяsi Шяkinin fяxri, Azяrbaycan sяhnяsinin bюyцk gцlцш ustasы Lцtfяli Abdullayevя hяsr olunmuш fotosяrgi qarшыladы. Azяrbaycan Dюvlяt Teatr Muzeyi яmяkdaшlarыnыn hazыrladыьы sяrgi gюrkяmli sяnяtkarыn milli teatr vя kino sяnяtinя hяsr etdiyi mяnalы юmrцnцn sяhifяlяrini bir-bir vяrяqlяyirdi. Binanыn interyerindяn zюvq alaraq, ikinci mяrtяbяyя qalxыrыq. Burada qonaqlarы Шяki musiqi mяktяbinin шagirdlяrinin ifa etdiyi klassik musiqi qarшыlayыr. Foyedя tяшkil olunmuш ikinci sяrgi isя yaшlы Azяrbaycan peшяkar teatr tarixinin яn gюzяl mяqamlarыnы fotoшяkillяr vя mяшhur rяssamlarыn чяkdiklяri eskizlяrlя gюz юnцndя canlandыrыrdы. Mяdяniyyяt vя turizm

Bu gцn Azяrbaycan teatrыnыn ci mюvsцmц baшlayыr. Яnяnяyя sadiq qalaraq, biz hяr mюvsцmцn яvvяlindя mцxtяlif tяdbirlяr keчiririk. Чox яlamяtdardыr ki, bu mюvsцmцn aчыlышыnы Шяki Dюvlяt Dram Teatrыnda keчiririk. Bilirsiniz ki, Prezident Иlham Яliyevin Sяrяncamыna яsasяn, bu teatr yenidяn qurulub, yeni bir sima alыbdыr. Fяrяhli haldыr ki, Azяrbaycanыn bюlgяlяrindя yerlяшяn teatrlarыn artыq yeni mцhiti formalaшmaqdadыr. Biz bцtцn bunlara gюrя dюvlяtimizin baшчыsыna minnяtdarlыьыmыzы bildiririk. Bu sюzlяri mяdяniyyяt vя turizm naziri Яbцlfяs Qara-yev Шяkidя baшlanan Ы Beynяlxalq teatr festivalыnыn aчыlыш mяrasimindя bildirib. Beynяlxalq teatr alяmindя Azяrbaycan teatrыnыn mюvqeyinin getdikcя mюhkяmlяndiyini, mцbadilяlяrin geniшlяndiyini vurьulayan nazir, son illяr Azяrbaycan teatrlarыnыn dяn artыq юlkяdя qastrolda olduьunu diqqяtя чatdыrыb. Nazir bildirib ki, sevindirici hal ondan ibarяtdir ki, beynяlxalq sяviyyяdя tanыnan teatr simalarы da artыq Azяrbaycana gяlirlяr. seafoodplus.infov daha sonra deyib: "Bu bizim ilk tяcrцbяmizdir ki, beynяlxalq teatr festivalы mяhz yeni mюvsцmцn яvvяlindя baшlanыr. Иlk dяfя regionda yerlяшяn teatrda beynяlxalq teatr festivalы keчirilir. Dцzdцr, festivalda hяlяlik cяmi 3 юlkя iшtirak edir. Ancaq biz dцшцnцrцk ki, bu юlkяlяrin sayы ildяn-ilя artacaq vя Шяkidя keчirilяn bu festival teatr alяmindя юzцnяmяxsus yer tutacaq". ocaqlarыnda, turistlяrin daha чox olduьu mяkanlardakы qыrmыzы afiшalar шяhяrin ilk beynяlxalq teatr festivalыna ev sahibliyi edяcяyindяn xяbяr verirdi. Яslindя яcnяbi qonaqlarыn tez-tez tяшrif buyurduьu Шяkinin sakinlяri son illяr burada keчirilяn mцxtяlif юlkя vя beynяlxalq sяviyyяli mяdяniyyяt tяdbirlяrinя юyrяшiblяr. Mяdяni turizm hяvяskarlarы da bu qяdim, юz koloritini, Qafqaz Albaniyasы memarlыьы ilя orta яsrlяr Azяrbaycan memarlыьыnыn qovuшuьunu юz simasыnda yaшadan шяhяri чoxdan tanыyыrlar. Bunu шяhяrin kцчяlяrindя, gюrmяli yerlяrindя dolaшan turistlяrin bolluьu da sцbut edirdi. Tяbii ki, bayram ovqatы daha чox festivalыn qonaqlarыnda hiss olunurdu. Шяki Шяhяr Mяdяniyyяt vя Turizm Шюbяsinin, seafoodplus.info adыna Шяki Dюvlяt Dram Teatrыnыn rяhbяrliyi vя bцtцn heyяti dя bu teatr bayramыnы yцksяk sяviyyяdя keчirmяk, qonaqlarыn kюnlцnц oxшamaq sяyi ilя чalышыrdыlar.

naziri Яbцlfяs Qarayev burada jurnalistlяrя mцsahibя verяrяk, Ы Шяki Beynяlxalq Teatr Festivalы barяdя danышdы: - Son sяkkiz ildя юlkя teatrlarыnda dяn artыq yeni tamaшa qoyulmuш vя ya bяrpa olunmuшdur. Bu, bюyцk rяqяmdir. Rejissorlar yeni axtarышdadыr, beynяlxalq teatr alяmindя Azяrbaycanыn yeri mюhkяmlяnir, teatrlarыmыz 20dяn чox юlkяdя qastrol sяfяrindя olmuш vя ya festivallarda чыxыш etmiшdir. Sevindirici haldыr ki, artыq beynяlxalq alяmdя tanыnan teatr xadimlяri dя Azяrbaycana gяlirlяr. Bir maraqlы mяqam da budur ki, biz festivalы teatr mюvsцmцnцn яvvяlindя keчiririk. Иlk dяfяdir ki, regionda beynяlxalq teatr festivalы tяшkil olunur. Dцzdцr, hяlяlik festivalda 3 юlkя iшtirak edir. Amma biz яminik ki, ildяn-ilя Шяki beynяlxalq teatr festivalыna qoшulan юlkяlяrin sayы artacaq vя bu festival beynяlxalq teatr alяmindя hюrmяt qazanacaq. Mяn чox шadam ki, Azяrbaycan mцstяqilliyinin ilk dюvrцndя ulu юndяr Heydяr Яliyevin teatra gюstяrdiyi qayьы, mяdяniyyяtя mцnasibяt bu gцn davam edir. Teatr cяmiyyяtin aynasыdыr. Яgяr bir юlkяdя teatr inkiшaf edirsя, axtarышdadыrsa, bu o demяkdir ki, hяmin юlkяnin insanlarы yaшayыr, yaradыrlar, yeniliyя can atыrlar. Azяrbaycan Teatr Xadimlяri Иttifaqыnыn sяdri, Xalq artisti Azяr Paшa Nemяt dя festivalla baьlы fikirlяrini bюlцшdц: - Иlk dяfя deyil ki, Azяrbaycanda teatr festivalы paytaxtdan kяnarda keчirilir. Sadяcя, bu, regionda tяшkil edilяn ilk beynяlxalq teatr festivalыdыr. Шяki яyalяt deyil. Шцkцrlяr olsun ki, Azяrbaycanda teatr baxыmыndan яyalяt anlayышы yoxdur. Mяncя, bizim region teatrlarыmыzыn sяviyyяsi kifayяt qяdяr yцksяkdir. Beynяlxalq festivalыn яhяmiyyяtinя gяlincя, Azяrbaycanыn 12 teatrы ilя yanaшы, Kalmыkiyadan vя Qazaxыstandan iki teatr kollektivi dя bu sяnяt bayramыna qoшulub. Bu, o demяkdir ki, Шяki festivalы onlarы da maraqlandыrыr. Bu teatrlar bir-birini tanыyacaq, цnsiyyяt quracaq, rejissor, pyes mцbadilяsi edяcяklяr. Bцtцn bunlar isя bir yox, beш-on addыm irяli getmяk demяkdir. Tamaшa salonuna daxil oluruq. Demя, bayaqdan binanыn qarшыsыnda alышdыьыmыz qяlяbяliyin olmamasыnыn яsl sяbяbi sюzцn hяrfi mяnasыnda "iчяridя" imiш. Шяkililяr salonda яylяшib festivalыn rяsmi aчыlышыnы vя tamaшanыn baшlanmasыnы gюzlяyirmiш. Budur, hяr kяs salonda yerini alыr. Sяhnяdя quraшdыrыlmыш monitorda son illяr яsaslы tяmirdяn чыxmыш vя bяrpa olunmuш teatr binalarыndan, hяmin binalarыn aчыlышыnda Azяrbaycan Respublikasы-

Яbцlfяs Qarayev vя Elxan Usubov festivalыn aчыlышыnы bildirяn qыrmыzы lenti kяsирlяr nыn Prezidenti Иlham Яliyevin iшtirakыndan bяhs edяn videoчarx nцmayiш etdirilir. Sonra mяdяniyyяt vя turizm naziri Яbцlfяs Qarayev vя Шяki Шяhяr Иcra Hakimiyyяtinin baшчыsы Elxan Usubov sяhnяyя qalxыrlar. Nazir чыxышыna elя bizim baxdыьыmыz videoчarxdakы gюrцntцlяri aчыqlamaqla baшlayыr: - Ekranda gюrdцyцmцz kadrlar "Azяrbaycan teatrы cu illяrdя" Dюvlяt Proqramы-

na яsasяn teatrlarыmыzda madditexniki bazanыn gцclяnmяsinя, teatr binalarыnda aparыlan tяmir vя bяrpa iшlяrinin nяticяsinя hяsr olunmuшdu. Bu iшlяr davam edяcяk. Bu gцn ilk dяfя olaraq teatr mюvsцmцnц Шяkidя baшlayыrыq. illik peшяkar teatr sяnяtimiz yeni teatr dцшцncяsi ilя davam etmяlidir. Bu gцn Azяrbaycan teatrыnda mцxtяlif юlkяlяrdяn gяlmiш gюrkяmli sяnяt ustalarы mцbadilя proqramlarы чяrчivяsindя чalышыr, юlkяmizin perspektivli gяnclяri xar-

Bu gцn Azяrbaycanыn qяdim шяhяrlяrindяn biri olan Шяkidя nюvbяti bюyцk tяdbir birinci Beynяlxalq teatr festivalы baшlayыr. Mяdяniyyяt vя Turizm Nazirliyinin, Шяki Шяhяr Иcra Hakimiyyяtinin vя Azяrbaycan Teatr Xadimlяri Иttifaqыnыn birgя tяшkilatчыlыьы ilя keчirilяn bu teatr bayramы sentyabrыn dяk davam edяcяk. Иnanыrыq ki, bu festival da Шяkinin mяdяni hяyatыnda яlamяtdar hadisяyя чevrilяcяk. Bu sюzlяri Шяki Шяhяr Иcra Hakimiyyяti baшчыsыnыn mцavini Zяrinя Cavadova АзярТАъ-а mцsahibяsindя bildirib. Festivala hazыrlыq iшlяri barяdя mяlumat verяn seafoodplus.infova daha sonra deyib: "Festivalыn яsas mяqsяdi Azяrbaycan teatr sяnяtinin daha da inkiшaf etdirilmяsini, bu sahя цzrя qяbul edilmiш Dюvlяt Proqramыndan irяli gяlяn vяzifяlяrin yerinя yetirilmяsini tяmin etmяkdir. Festival gцnlяrindя юlkяmizin 12 teatr kollektivi, eyni zamanda, xarici юlkяlяrdяn gяlmiш kollektivlяr юz tamaшalarыnы Шяki teatrsevяrlяrinя tяqdim edяcяklяr. Festivalыn baьlanыш gцnцndя, yяni sentyabrыn da biz, hяm dя, gюrkяmli gцlцш ustasы, hяmyerlimiz Lцtvяli Abdullayevin illiyini tяntяnя ilя qeyd edяcяyik. Fцrsяtdяn istifadя edib шяkililяri, шяhяrin qonaqlarыnы, bцtцn teatrsevяrlяri festivalda yaxыndan iшtirak etmяyя dяvяt edirяm". icdя mяшhur teatr mяktяblяrindя dюvlяt hesabыna tяhsil alыr, ustad dяrslяri keчirlяr. Milli teatrыmыz юz istedadыnы яsirgяmяdяn Azяrbaycan teatrыna fяda etmiш insanlarыn яmяyi sayяsindя XXЫ яsrяdяk gяlib чatыb. Яminяm ki, sяnяt adamlarыmыz Azяrbaycan Respublikasыnыn Prezidenti cяnab Иlham Яliyevin bu sahяyя qayьыsыnыn, юlkяnin birinci xanыmы Mehriban Яliyevanыn mяdяniyyяtimizя gюstяrdiyi xidmяtin mцqabilindя teatrыn inkiшafыna юz tюhfяlяrini яsirgяmяyяcяklяr. Bugцnkц aчыlыш belя nцmunяlяrdяn biridir. Шяkidя Ы beynяlxalq teatr festivalы aчыlыr. Mяn fцrsяtdяn istifadя edяrяk, bu teatrыn inkiшafыnda яmяyi keчяnlяrя tяшяkkцr edirяm, burada daim yaradыcыlыq axtarышыnыn hюkm sцrmяsini arzulayыram. Teatra verdiyi dяstяyя, mяdяniyyяt sahяsinя gюstяrdiyi diqqяtя gюrя Шяki Шяhяr Иcra Hakimiyyяtinя dя minnяtdarlыьыmы bildirirяm.

(Арды ъц сящифядя)

PDF uchun:seafoodplus.info Page 13

№ 9 (), Сеннтйабр

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

сящ

Театр Фестивалы (Яввяли ъи сящифядя) Шяki Шяhяr Иcra Hakimiyyяtinin baшчыsы Elxan Usubovun tяbrik sюzц isя qыsa oldu: - Яziz шяkililяr! Hюrmяtli Яbцlfяs mцяllim! Hюrmяtli qonaqlar! Sizin hяr birinizi salamlayыram. Biz юz iшgцzarlыьыmыzla чalышacaьыq ki, bu festival яnяnяvi olaraq Шяkidя qalsыn. Шяkililяr incяsяnяti sevяn, yцksяk mяdяniyyяtя malik insanlardыr. Ulu юndяr tяrяfindяn tяmяli qoyulmuш bu teatr binasы cц ildя яsaslы tяmirdяn sonra cяnab Prezident tяrяfindяn шяkililяrя hяdiyyя edilmiшdir. Mяn bцtцn шяkililяrin adыndan bizim шяhяrimizя gюstяrdiyi qayьыya gюrя cяnab Prezidentя dяrin tяшяkkцrцmц чatdыrmaq istяyirяm. Azяrbaycan mяdяni irsinin qorunmasы vя

шasыnы teatrsevяrlяrя tяqdim etdi. Belяcя, festivalыn iki gцnц geridя qaldы.

Sяrgцzяшtlя davam edib "Яr vя arvad"a чatdыq Шяkiyя tяkcя teatr tamaшalarыnы seyr etmяk hяvяsi, gюrdцklяrimiz barяdя "Mяdяniyyяt" qяzetinя yazmaq tapшыrыьы ilя gяlsяk dя, iчimizdя bir istяk dя var idi. Bцtцn yay boyu Bakыda canыmыzы sыxan bцrkцdяn qurtulmaq!.. Amma Шяki ona xas olmayan isti hava ilя bizi qarшыladы, юtяn hяftяnin sonunadяk elя Bakыda alышdыьыmыz bцrkц ilя bizi yandыrыb-yaxdы, kondisioner sяrinliyinя mюhtac etdi.

Azяrbaycana цчцncц dяfяdir sяfяr edirik. Цmidvarыq ki, gяlяcяkdя bu sяfяrlяrin sayы daha da artacaq. Azяrbaycan Dюvlяt Gяnc Tamaшaчыlar Teatrы ilя yaxшы яlaqяlяrimiz vardыr. Иki dяfя qarшыlыqlы qastrol sяfяrlяrimiz olub. Шяkiyя festivalыn tяшkilatчыlarы tяrяfindяn dяvяt olunmuшuq. Bu dяvяtя gюrя minnяtdarlыьыmыzы bildiririk. Bu sюzlяri birinci Шяki Beynяlxalq teatr festivalыnda iшtirak edяn Kalmыkiya Milli Dram Teatrыnыn bяdii rяhbяri, Rusiya Federasiyasыnыn vя Kalmыkiya Respublikasыnыn Яmяkdar Иncяsяnяt Xadimi Boris Manчiyev AzяrTAc-a mцsahibяsindя sюylяyib. Шяkiyя ilk dяfя sяfяr etdiklяrini vя bu gяliшdяn чox mяmnun qaldыqlarыnы bildirяn seafoodplus.infoev daha sonra deyib: "Шяhяriniz юz gюzяlliyi ilя bizi valeh etdi. Bizя mяlumat verilяndя ki, Шяkinin ildяn чox yaшы vardыr, чox tяяccцblяndik. Artыq Шяki xanlarыnыn sarayы ilя, karvansaray vя muzeylяrlя, digяr tarixi yerlяrlя tanыш olmuшuq, шяhяrin qяdim kцчяlяrini gяzmiшik, sakinlяrlя gюrцшmцшцk, yяni, Шяki haqqыnda artыq mцяyyяn tяяssцratыmыz vardыr. Tяbii ki, qыsa mцddяt яrzindя bu gюzяl diyara tam bяlяd olmaq mцmkцn deyil. Цmid edirik ki, nюvbяti sяfяrlяrimizdя шяhяrinizlя daha yaxыndan tanыш olacaьыq". Tamaшa яrяfяsindя чox hяyяcanlы olduqlarыnы vurьulayan seafoodplus.infoev deyib: "Bilirik ki, шяhяriniz teatrla sыx baьlыdыr. Шяki teatrыnыn illik tarixi яnяnяlяri vardыr. Шяkidяn чox mяшhur sяnяtkarlar, aktyorlar чыxыb. illiyi qeyd olunan, bir чox filmlяrdяn dя yaxшы tanыdыьыmыz Lцtvяli Abdullayev dя mяhz bu шяhяrdя doьulub". Festivalыn aчыlышыnыn son dяrяcя maraqlы keчdiyini vurьulayan seafoodplus.infoev salonun tamaшaчыlarla dolu olmasыnыn onlarы чox sevindirdiyini bildirib. Qonaq deyib: "Festivalыn aчыlыш mяrasimindя mяdяniyyяt vя turizm nazirinin, шяhяr rяhbяrliyinin, tanыnmыш teatr xadimlяrinin шяxsяn iшtirak etmяsi чox sevindirici idi. Bцtцn bunlar onu gюstяrir ki, Azяrbaycan rяhbяrliyi mяdяniyyяtя, incяsяnяtя bюyцk юnяm verir, qayьы gюstяrir".

tяbliьatы iшindяki bюyцk fяaliyyяtinя gюrя, Heydяr Яliyev Fonduna, шяxsяn Mehriban xanыm Яliyevaya bюyцk minnяtdarlыьыmы bildirmяk istяyirяm. Bu il Шяkidя artыq dюrdцncц dяfяdir ki, beynяlxalq miqyaslы sяnяt bayramы keчirilir. Biz чox шadыq ki, Шяki belя bir beynяlxalq teatr festivalыna ev sahibliyi edir. Яbцlfяs Qarayev vя Elxan Usubov festivalыn aчыlышыnы bildirяn qыrmыzы lenti kяsдиляр. Azяrbaycan dramaturgiyasыnыn banisi Mirzя Fяtяli Axundzadяnin vяtяni olan Шяkidя Ы beynяlxalq teatr festivalыnыn ilk gцnцndя sяhnяyя ev sahiblяri чыxdы. Шяki Dюvlяt Dram Teatrыnыn kollektivi cц il teatr mюvsцmцnцn son premyerasы olan Иlyas Яfяndiyevin "Sevgililяrin cяhяnnяmdя vцsalы" faciяsini tяqdim etdi. Teatrыn baш rejissoru Mirbala Sяlimlinin quruluш verdiyi tamaшada яsas rollarda aktyorlar Rяhim Qocayev (Ayaz Turan), Чinarя Sяmяdova (Xumar), Akif Yusifov (Sяlim Babayev), Яmяkdar artist Яbцlfяt Salahov (Cab-bar), Xanlar Hяшimzadя (Mircяfяr Baьыrov) чыxыш edirdilяr Sentyabrыn dя, festivalыn ikinci gцnцndя Kalmыkiya Milli Dram Teatrы Boris Manciyevin "Mяn aktrisayam" tama-

Sentyabr tяn yarы olan gцndяn isя istinin шaxы sыndы, biz dя daьlardan gяlяn sяrin havanы ciyяrlяrimizя чяkdik. Xoшbяxtlikdяn, bu sяrinlik nя Шuшa Dюvlяt Musiqili Dram Teatrыnыn чыxышыna, nя dя tamaшaчыlarыn teatra mцnasibяtinя tяsir gюstяrdi.

Bu bir sяrgцzяшt ki Шuшalыlar Azяrbaycan milli dramaturgiyasыnыn banisi Mirzя Fяtяlinin doьma шяhяrindя яdibin "Sяrgцzяшti-vяziri-xani-Lяnkяran" komediyasыnы oynadыlar. Meydan teatrы цslubunda, чevik ritmdя, daha qabarыq etnoregion цslubunda hazыrlanmыш tamaшanыn quruluшчu rejissoru Яmяkdar artist Loьman Kяrimovdur. Tamaшada яmяkdar artistlяr Шцkufя Musayeva vя Azad Mяmmяdov, aktyorlar Mяmmяd Mяmmяdov, Pцstяxanыm Zeynalova, Mяtanяt Eres vя baшqalarы iшtirak edirlяr. Rejissor daha чox vяzir Mirzя Hяbibin ailя dramыnы юn plana чяkdiyi цчцn sarayda baш verяn яhvalatlarы yыьcamlaшdыraraq, hяtta saray adamlarыnы ixtisara salaraq, onlarыn sяhnя yцkцnц bir obraza - Sяmяd bяyя (Etibar Cяfяrov) hяvalя edib. Bяlkя dя elя bu цzdяn vяzirin evindя baш verяn hadisяlяr, mяhz bu sяhnяlяrdя

iшtirak edяn personajlarыn ifasы daha gцclц vя maraqlы alыnыb. Цmumiyyяtlя, heч bir mцbaliья etmя-dяn deyя bilяrik ki, vяzir Mirzя Hяbibin (Mяmmяd Mяmmяdov) Ziba xanыm (Pцstяxanыm Zeyna-lova) vя Шюlя xanыm (Mяtanяt Eres), Hacы Salah vя Xacя Mяsud (Azad Mяmmяdov) ilя sяhnяlяri maraqlы vя daha inandыrыcы idi. Tя-bii ki, bu hяm dя aktyorlarыn rejissor yozumunu dцzgцn dяrk etmяsi vя obrazы bitkin tяqdim etmяk qabiliyyяtindяn asыlыdыr. Tяяssцf ki, bu sюzlяri Teymur aьa rolunun ifaчыsы Rasяf Mehdiyev barяdя demяk olmaz. Bu sяtirlяrin mцяllifi Azяrbaycan sяhnяsindя indiyяdяk belя sюnцk Teymur aьa ilя qarшыlaшmayыb.

Dцnyaya чatdыrыlan acы eшq hekayяti Яgяr Шuшa teatrыnыn tamaшasыndakы Teymur aьa - Nisя xanыm sevgi xяtti tamaшaчыlarы tяrpяtmяdisя, seafoodplus.infoov adыna Qazaxыstan Dюvlяt Akademik Uшaq vя Gяnclяr Teatrыnыn festivala gяtirdiyi dramaturq Иran Qayыpыn "Yestay-Korlan" adlы birhissяli mяhяbbяtnamя яsяri fяrqli hisslяr yaшatdы. Nя zamansa bir-birini sevmiш, lakin qovuшmadan ayrыlmыш, yalnыz 40 ildяn sonra rastlaшan iki insanыn mяhяbbяtindяn bяhs edяn psixoloji dram bir neчя maralы mяqam ilя yadda qaldы. Tamaшada mяшьul olan beш aktyorun beшi dя yaшlы nяslin nцmayяndяsi olsa da, onlarыn nя hяrяkяtlяrindя, nя dя danышыqlarыnda 60 yaш civarыnda olduqlarы hiss edilmяdi. Pычыltыlarы belя цч yцz nяfяrdяn artыq tamaшaчы tutan salonun яn son cяrgяlяrindя aydыn eшidilirdi. Rejissor Murad Axmanovun quruluшda istifadя etdiyi iki nцans isя яsl mцasir teatrыn uьuru sayыlmaьa layiqdir! Rejissor tяsviri sяnяtin яn gяnc nюvц - qumla rяsm texnikasы ilя Cяnub-Шяrqi Asiyada, xцsusяn dя Иndoneziyada qяdim tarixя malik kюlgя teatrы яnяnяlяrini uьurla sintez edib. Dil maneяsi olsa da, aktyorlarыn ilha-mlы oyunu, xцsusяn dя qeyd etdiyimiz teatr yeniliklяri - keчmiшin fondakы ekranda kюlgяlяr vя qum ilя yaradыlan rяsmlяrlя чatdыrыlmasы tamaшaчыlarыn sяnяtlя tяmasdan zюvq almasыna mane olmadы.

"Ruh" olanda da belяsindяn olasan!.. seafoodplus.infov adыna Lяnkяran Dюvlяt Dram Teatrы festivala italyan dramaturqu Eduardo de Filipponun "Ruhlar" яsяrini gяtirmiшdi. Teatrыn baш rejissoru Tural Mustafayev яsяrin sadя sцjet xяttini maraqlы yozumla tяqdim edя bilmiшdi. Цmumiyyяtlя, tama-

шada rol almыш aktyorlarыn hamыsыnыn peшяkarlыьы diqqяti cяlb edirdi. Baш rolun ifaчыsы Яbцlfяz Axundov (Paskuale Loyakone) ilя Alfredo rolunda чыxыш edяn Яmяkdar artist Adil Zeynalovun ifasыnы xцsusi qeyd etmяk istяrdik. Raskuale Loyakone hяrяkяtlяri, baш verяn hadisяlяrя reaksiyasы ilя daha чox neorealist Иtaliya filmlяrindяn tanыdыьыmыz qяhrяmanlarы xatыrlatsa da, bizi юzцnцn acizliyinя, onun hяyat yoldaшыnы sevяn Alfredo ilя niyя "saziш" baьladыьыna, onun puluna dolanmasыna haqq qazandыrmaьы bacarыr. Яsяrin qayяsi - insanlarы pul ilя susdurmaьыn mцmkцnlцyцnц, яzizlяrinin mяnafeyini belя pula satmaьa, firavan yaшamaq xяtrinя hяr cцr alчaqlыьa razыlaшmaьa hazыr olmaьыnыn nя qяdяr mяnяvi чir-

yeni яlavя edilmiш "Skamyada gюrцш" vя mяxsusi Шяki sяfяri цчцn qыsa mяtninя dцzяliш edilmiш "Trio" etцdlяri dя чox maraqlы idi. Amma bir mяqamы vurьulamaya bilmяrik. Tamaшadan яvvяl salonda paylanыlan proqramыn kюhnяliyi diqqяtimizi чяkdi: proqramda cu il teatr mюvsцmц qeydi var idi. Цstяlik, adlarы iшtirakчы kimi qeyd edilяn aktyorlarыn bir neчя nяfяri чoxdandыr ki, bu teatrda чalышmыr, "Arы uчuшu" etцdцndя isя Яmяkdar artist Nargilя Qяribovadan baшqa heч bir aktrisa iшtirak etmirdi. Proqrama inansaq, ifaчыlarыn цчц xanыm olmalы idi. Bяlkя dя bu faktыn цstцndяn keчmяk olardы. Amma яgяr tяcrцbяsiz bir jurnalist юz kiчik informasiyasыnda Bяxtiyar Xanыzadяni Яmяkdar incяsяnяt xadimi

Шяkidя Beynяlxalq teatr festivalыnыn keчirilmяsi чox яlamяtdar hadisяdir. Bir шяkili kimi, bundan qцrur duyuram. Bu gцnlяr Шяkidя чox gюzяl abhava var, hяr tяrяf qaynayыr. Шяhяr sakinlяrinin sevincini yaxшы baшa dцшцrцk. Onlar televiziya ekranlarыndan izlяdiklяri aktyorlarы indi canlы gюrцrlяr, tamaшalarыnы seyr edirlяr. Bцtцn bunlar sakinlяrdя xoш яhvalruhiyyя yaradыr. Bu sюzlяri birinci Шяki Beynяlxalq teatr festivalыnda iшtirak edяn Abdulla Шaiq adыna Azяrbaycan Dюvlяt Kukla Teatrыnыn baш rejissoru Qurban Mяsimov jurnalistlяrя mцsahibяsindя sюylяyib. О, бildirib ki, kollektivimiz festivalda Шяki tamaшaчыlarыna "Чanta trio" tamaшasыnы tяqdim edib. Tamaшaчыlarыn чox fяal olduqlarыnы bildirяn baш rejissor daha sonra deyib: "Шяki qяdim zamanlardan da чox teatral bir шяhяr olub. Bu шяhяrin hяr bir kцчяsi, mяhяllяsi, шяkililяrin lяhcяsi, danышыьы юzц bir teatrdыr. Шяki tamaшaчыsы qarшыsыnda чыxыш etmяk чox mяsuliyyяtli bir iшdir. Zalda bu qяdяr tamaшaчыnы, uшaqlarы gюrmяk mяndя bюyцk sevinc hissi yaradыb. Чцnki tamaшaчы nя qяdяr чox olarsa, aktyor da bir o qяdяr hяvяslя oynayar". Teatrыn baш rejissoru bildirib ki, yaradыcы kollektiv bu tamaшanы ilk dяfя Hindistanыn Nyu Dehli шяhяrindя keчirilяn "Ишara" Beynяlxalq kukla teatrlarы festivalыnda nцmayiш etdirib. Daha sonra teatr bu tamaшa ilя Kurqanda keчirilяn beynяlxalq festivalda iшtirak edib. Шяki festivalыndan sonra isя yaradыcы kollektiv "Чanta trio" tamaшasыnы Misirdя keчirilяcяk beynяlxalq festivalda nцmayiш etdirяcяk. kinlik olduьunu tamaшaчыya gюstяrir.

Buket var - яtri xoшdur, buket var seyri!

Dюvlяt Pantomima Teatrы bu kollektivi yaxшы tanыyan hяr kяsin sevdiyi bir proqramla "Pantomima buketi" konsert-tamaшasы ilя Шяkiyя tяшrif buyurmuшdu. Kukla teatrы vя balet elementlяri ilя zяngin чыxышlar hяmiшя maraqla qarшыlanыr. Xalq artisti Bяxtiyar Xanыzadяnin 20 ildяn bяri yaradыb yaшatdыьы kollektivin чыxышlarы hяmiшя tamaшaчыlarыn zюvqцnц oxшayыr. "Buket"я nisbяtяn

kimi tяqdim etsяydi, Xalq artisti bundan haqlы olaraq inciyяrdi. Amma "Pantomima buketi"nin proqramыnda hюrmяtli Bяxtiyar mцяllimin adы dюrd yerdя Яmяkdar incяsяnяt xadimi kimi qeyd olunmuшdu.

Torpaьы bir yerdяn gюtцrцlяnlяr Klassika ona gюrя klassika sayыlыr ki, onun toxunduьu mюvzu hяmiшя aktualdыr vя ona яn mцxtяlif mяqamlardan yanaшmaq mцmkцndцr. Цzeyir Hacыbяylinin "Яr vя arvad" musiqili komediyasы da arvad hesabыna gцzяran qurmaьa, aь gцnя чыxmaьa чalышan kiшilяrя, bu tяhqirя dюzmяyib яrindяn intiqam almaьa, юz halal haqqыnы bяrpa etmяyя чalышan qadыnlara hяsr olunub. Sadяcя, Mingячevir Dюvlяt Dram Teatrыnda bu яsяrя quruluш verяn tanыnmыш rejissor, Xalq artisti Vaqif Яsяdov hadisяlяri muzeyя kючцrцb. Цzeyir bяyin yaratdыьы personajlar muzey iшчilяrinin яli ilя canlanыrlar. Tamaшada diqqяtчяkяn bir mяqamы xцsusi qeyd etmяk lazыmdыr. Vaqif Яsяdov yalnыz gяnc aktyorlara rol verib. Onlar da bacardыqlarыnы яsirgяmяyiblяr. Яksяr bюlgя teatrlarыnыn gяnc aktyor qыtlыьы problemi ilя цzlяшdiyini nяzяrя alsaq, Mingячevir teatrыnda kifayяt qяdяr kadr potensialыnыn olmasы sevindirici haldыr. Azяrbaycan Respublikasы Mяdяniyyяt vя Turizm Nazirliyi "Mяdяniyyяt" qяzeti

PDF uchun:seafoodplus.info Page 14

сящ

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

№ 9 (), Сеннтйабр

Rusiyadakы бolшevik ci яsrdя tarixin seyrini dяyiшdirяn inqilablar iчindя Bolшevik иnqilabы шцbhяsiz ilk sыrada gяlir. Чцnkц bu inqilab sadяcя Чar hakimiyyяtinin devrilmяsi yox, eyni zamanda bяlli bir dюvrя qяdяr dцnyada iki qцtblцlцyцn yaranmasыnыn, Kommunist vя Sosialist ideologiyasыnыn yayыlmasыnыn, Soyuq Mцharibяnin шiddяtlяnmяsinin яsas amillяrindяn biri oldu. Bu inqilabыn gяtirdiyi sistem, dцnyanыn bюyцk bir coьrafiyasыnda ideolojiк qarшыdurmalar yaratdы, bunun da nяticяsindя milyonlarla insan hяyatыnы itirdi. Цstяlik inqilabыn gятirdiyi ideologiya ilя barышmayanlar "utanc dцшяrgяlяrindя" yaxud hяbsxanalarda son nяfяsini verdi.

RAMИN SADЫQOV,

Шяки Реэионал Елми Мяркязин elmi катиби, tarix цzrя fяlsяfя doktoru

Rusiya ci яsrin яvvяllяrindя Bолшевик inqilabыnын baш vermя sяbяblяri vя inqilabы hazыrlayan шяrtlяrin nя olduьunu qeyd etmяzdяn яvvяl, bir xцsusa diqqяt чяkmяk yerinя dцшяrdi. Иnqilab, baшqa heч bir dцшцncя, inanc vя ideologiya ilя barышmaz tяk tip insan "Sovet insanы" yetiшdirmяk adы ilя inancsыz vя dinsiz bir cяmiyyяt yaratma tяшяbbцsц gюstяrdi. 70 il boyunca bunun uьrunda iшlяr gюrцldц, lakin Иttifaqы tяшkil edяn millяtlяrin qяlbindяn inanclarы sюkцlцb atыla bilinmяdi. Mяhz bu sяbяbdяn cы illяrin яvvяllяrindя baшlayan Sovet юlkяsinin daьыlma tяhlцkяsi qarшыsыnda millяtlяr azadlыqlarыnы elan etdilяr. Яslindя bu inqilabыn bюyцk bir "dahinin" yяni Leninin яqli чevikliyi sayяsindя zяfяrlя nяticяlяndiyinя dair uzun illяr anladыlan hekayяlяr Sovet tяbliьat mexanizmи kimi beyinlяrя iшlяndi. Leninin adы hяr yerdя яbяdilяшdirildi, шяhяrlяr, hяtta qяsяbяlяr vя kяndlяr onun heykяllяri ilя bяzяdildi, insanlar "ixtira olunan" yeni "bayramlar"da bu heykяllяrin юnцndя baш яymяyя mяcbur едилдиляр. Dяrsliklяrdя Lenin kimi oxumaq, onun kimi "geniш dцшцncяli" vя inqilabчы ruhla yetiшmяk gяrяkdiyi qeyd olundu. Haqqыnda cildlяrlя яsяrlяr yazыldы, mahnыlar bяstяlяndi, mцxtяlif filmlяr чяkildi. Lakin сovet гурулушу daьыldыqdan sonra aчыlan arxivlяr, ortaya saчыlan yeni sяnяdlяr 70 il boyunca чяkilяn zяhmяti bir neчя ay iчindя sildi sцpцrdц. Ona gюrя dя "dяmir pяrdя юlkяsi"nin millяtlяri qяlblяrindя yыьыlmыш nifrяtlяrini elя ilk юncя Leninin heykяllяrini parчalayaraq gюstяrdilяr. Yazыnыn baшlыьыndan da bяlli olduьu kimi buradakы mяramыmыz Bolшevik Иnqilabыnыn, dolayыsыyla Leninin Alman dюvlяtinin bir layihяsi olduьunu anlatmaqdыr. Bunun цчцn elm alяmin яlindя kifayяt qяdяr sяnяd vardыr. Zatяn son dюvrlяrdя hяm бolшevik inqilabы, hяm dя шяxsяn Lenin haqqыnda aparыlan tяdqiqatlar yazdыqlarыmыzы tяsdiq edяn mahiyyяtdяdir.

Fevral Иnqilabы vя иki hakimiyyяtlilik Rusiya ci яsrin яvvяllяrinя hяm юlkя daxilindя, hяm dя юlkя xaricindя bюyцk problemlяrlя baшladы. Юlkя daxilindяki sosial problemlяr, uzaq Шяrqdя Yaponiya qarшыsыnda alыnan aьыr mяьlubiyyяtlяr vя xalqыn Чar idarяsinя qarшы fikrini inqilabi qыьыlcыma чevirmяyя чalышan tяшkilatlarыn tяbliьatlarы Rusiyanы iчindяn чыxыlmaz vяziyyяtя gяtirmiшdi. Lakin nя Чar Nikolay, nя dя hюkцmяtin problemi чюzmя cяhdlяri bir iшя yarayыrdы. Hяtta problemlяrin чюzцmц цчцn cы ilin Noyabrыndan, ci ilin Martыna qяdяr цч baш nazir, iki яdliyyя naziri vя iki torpaq naziri dяyiшdirilmiш, fяqяt bu da bir чarя olmamышdы. Bu arada davam edяn mцharibяnin Rusiya iqtisadiyyatы-

na vurduьu ziyan gцndяn gцnя artыrdы. Mяsяlяn, Lev Trotski qяlяmя aldыьы "Rus inqilabыnыn tarixi" adlы яsяrindя qeyd edir ki, "ci ildя mцharibя Rusiyaya 10 milyard rubla baшa gяlmiшdi. cы ildя bu rяqяm 19 milyarda yцksяlmiш, ci ilin ilk altы ayыnda isя 10 milyarddan чox pul xяrclяnmiшdi" Юlkяnin baшы bir yandan mцharibяyя qarышmышkяn bir yandan da юlkя iчindя hяr tяrяfя yayыlan nцmayiшlяrlя mяшьul idi. Moskva, Tver, Bakы, Kiyev, Xarkov vя digяr шяhяrlяrdя tez tez nцmayiшlяr keчirilirdi. Яgяr cц ildя 70 nцmayiш tяшkil olunmuшdursa, cы ildя bu rяqяm ya yцksяlmiшdi. ci ilin Qanlы Yanvar hadisяlяrinin ildюnцmцnц qeyd etmяk цчцn cы il Yanvar ayыnda Petro-

gяlяcяkdяki inqilabы gюrя bilmяyяcяyik." ci ilin яvvяllяrindяn etibarяn Rusiyada etiraz dalьalarы geтдикъя bюyцyцrdц. Yanvar ayыnda toplam mindяn чox fяhlя nцmayiшя чыxmышdы. Fevral ayыnыn dя Putilov fabrikinin fяhlяlяri maaшlarыnыn 50% artыrыlmasы vя daha яvvяl iшdяn чыxarыlmыш yoldaшlarыnыn yenidяn iшя гайтарылmasы tяlяbi ilя etirazlara baшladыlar. Fabrik idarяsi etirazчыlarыn tяlяblяrini rяdd etdi. gцn iчindя etiraz dalьasы artdы, 24 фevralda min fяhlя kцчяlяrя чыxdы. 25 фevral axшamы Nikolay sяrяncam verdi. Sяrяncama gюrя, Rusiya, Almaniya vя Avstriya ilя ciddi bir mцharibя шяraitindя olduьu halda hяr cцr qarышыqlыьыn durdurulmasы яmr olunurdu. Bu sяrяncamdan sonra

ki, Fevral inqilabы baш verяndя Bolшevik partiyasыnыn rяhbяrlяri ya xarici юlkяlяrdя yaшayыr, ya da Sibirin ucqarlarыnda sцrgцn hяyatы sцrцrdцlяr. Bu sяbяblя o dюvrdя бolшeviklяr kiчik miqyaslы nцmayiшlяr xaricindя юlkяnin siyasi hяyatыnda bюyцk bir tяsir gюstяrя bilmяmiшdilяr.

Leninin Rusiyaya dюnцшц Fevral иnqilabы baш verяndя Lenin Иsveчrяdя idi. Иnqilabы duyunca Rusiyaya qayыtmaq hazыrlыqlarыna baшladы. Bu arada Bolшevik partiyasы цzvlяrinя yazdыьы mяktublarda Mцvяqqяti Hюkцmяtя etimad etmяdiyini bildirdi. Uzun bir mцddяt Rusiyaya dюnmяk цчцn mцnasib yollar axtardы.

Чар ЫЫ Николай аиляси иля qradda tяшkil olunan nцmayiшя mindяn чox insan iшtirak etmiшdi. Kяndlilяr dя юz etirazlarыnы yцksяldir, banklarы, maьazalarы yandыrыr, torpaq sahiblяrinя hцcum edir, tarlalarы talan edir, varlыlarыn mцlkц olan meшяlяri mяhv edirdilяr. Cяbhяdяn gяlяn mяьlubiyyяt xяbяrlяri, яsgяrlяrin цmidsizliyi, ordudan qaчma hallarыnыn чoxalmasы da чarяsizliyin чыxыlmaz halы idi. Ы Dцnya mцharibяsi sыrasыnda Rusiyada 15 milyon insan sяfяrbяr olunmuшdu, bunun 1 milyon min nяfяri юlmцш, 4 milyona yaxыnы yaralanmышdы. Цstяlik 2 milyon yarыmdan чox рus яsgяri яsir dцшmцшdц. Vяziyyяt getdikcя aьыrlaшыr, ЫЫ Nikolay vя яtrafыndakы bir neчя nяfяr inqilabыn yaxыnlaшdыьыnы hiss edirdi. Lakin чox qяribяdir ki, o dюnяmdя Иsveчrяdя yaшayan, bolшeviklяrin rяhbяri Lenin inqilabыn yaxыnlaшdыьыna inanmыrdы. Hяtta ci ilin Yanvarыnda bir iclasdakы чыxышыnda deyirdi ki, "Biz yaшlы insanlar,

Duma buraxыldы. Gizli polis nцmayiшlяrдя iшtirak edяn mцxtяlif partiya mяnsublarыnы hяbs etmяyя baшladы. Gecя boyunca nяfяr hяbs olundu. 26 фevral sяhяri silahsыz xalq kцtlяsinя atяш aчыldы. Lakin 27 фevralda 25 min яsgяr nцmayiшчilяr tяrяfinя keчdi. Ardыndan 30 min nяfяr Tavrida Sarayыna irяlilяdi. Nikolay Petroqrada dюnmяk цчцn qatar vaьzalыna gяldiyi sыrada цsyanчы яsgяrlяr tяrяfindяn hяbs olundu vя taxtdan яl чяkmяsi istяnилdi. Belяliklя inqilab baш verdi, lakin юlkяdя iki hakimiyyяtlilik yarandы. Biri Dumanыn tяшkil etdiyi Mцvяqqяti Komissiya, digяri isя Petroqrad Fяhlя vя Яsgяr soveti idi. Fevral inqilabы baш verdiyi яsnada Иsveчrяdя olan Lenin "Иnqilabыmыzda proletariatыn vяzifяlяri" adlы mяqalяsindя 2 мartda tяшkil olunan Mцvяqqяti Hюkцmяti burjuaziya hюkumяti adlandыrыr, Petroqrad Fяhlя vя Яsgяr Sovetinin isя onu kontrol etmяklя mяsul olduьunu deyirdi. Lakin burada xцsusilя qeyd olunmalыdыr

Menшevik Martov ona Almaniya цzяrindяn Petroqrada getmяsinin doьru olacaьыnы sюylяdi. Bu tяklif Leninin aьlыna batdы. Шцbhяsiz Иttifaq dюvlяtlяri Leninin mцharibя barяdяki fikirlяrini bilirdilяr. Hяlя ci ildя Parvus kimi tanыnan Aleksandr Helphand Almaniya Xarici Ишlяr Nazirliyinя Leninin bu fikirlяrini чatdыrmышdы. Fransыz tяdqiqatчы alim Helene Carriere d`Encausse Lenin haqqыnda qяlяmя aldыьы monoqrafiyasыnda qeyd edir ki, Leninin Rusiyanыn mяьlub olmasы barяsindяki fikirlяri elя чox diqqяt чяkici idi ki, Almaniya Xяzinя Nazirliyi "Rusiyada inqilabi tяbliьat цчцn 2 milyon Mark" ayrыlmasыnы qяrarlaшdыrmышdы. Hяtta Almanийа Xarici Ишlяr Nazirliyi verdiyi qяrarda, "Rus inqilabчыlarыnыn tяbliьat xarakterli mяhsullarla birlikdя Almaniya torpaqlarыndan keчяrяk Petroqrada getmяsi цчцn" Иmperatorun icazяsini aчыqladы. Gюrцn-dцyц kimi Lenin, Rus gцcцnц par-чalamaq цчцn

Almaniya цчцn bir vasitя idi. Almanlar bu yolla ondan inqilab xarakterli чыxышlar etmяsini vя Rus ordusunu mцharibяdяn чяkindirmяsini istяyirdilяr. Шцbhяsiz Lenin dя Alman dюvlяtinin яsl niyyяtini bilirdi, lakin tяk hяdяfi iqtidara gяlmяk olduьu цчцn tяkliflяri geri чevirmirdi. Lev Trotski "Rus inqilabыnыn tarixi" яsяrindя qeyd edirdi ki, "Mцharibяnin яvvяllяrindя Lenin, Kelkuela adlы bir cяsus vasitяsi ilя Alman mяqamlarы ilя яlaqя qururdu. Bu яlaqя sayяsindя Almanlar Leninя hяm maddi, hяm dя baшqa mяsяlяlяrdя kюmяk gюstяrirdilяr. Mяsяlяn, "Plomblanmыш vaqonda" sяyahяt Almaniya planы idi. Ayrыca qeydiyyat dяftяrlяrindяn anlaшыldыьы kimi Almaniyanыn maddi tяminatы ci ilin мartыndan eyni ilin нoyabrыna qяdяr davam etmiшdir." Leninin tяklifi ilя Иsveчrяli sosialistlяr Robert Qrimm vя Fritz Platten, Alman hюkцmяt nцmayяndяlяri ilя gюrцшmяlяrя baшlandы. Leninin tяk istяyi, minяcяyi qatarыn baшqa bir юlkяyя aid olmasы vя gяlяcяkdя Almaniya ilя ittifaq qurmaqla gцnahlandыrыlmamasыydы. Belяliklя 27 мartda бolшeviklяr Zцrihdяn ayrыldыlar. Mindiklяri qatar diplomatik toxunulmazlыьa sahib idi. Ayrыca razыlaшmalara gюrя heч bir yerde saxlanmadan vя hяr hansы bir yoxlamaya мяруз галмадан qatar birbaшa Rusiyaya чatacaqdы. Qatar 3 Apreldя Rusийа sяrhяddinя чatdы. Rus Kadet Partiyasыnыn orqanы olan “Reч” qяzeti бolшeviklяrlя Almaniya яlaqяlяri haqqыnda 5 аpreldя belя yazыrdы: "Tяlяsik Rusiyaya dюnmяk istяyяn Lenin vя yoldaшlarыna Almaniya dюvlяtinin bu qяdяr xidmяt gюstяrmяsi, dцшmяn юlkя vяtяndaшlarыna юz torpaqlarыndan sorьusuz sualsыz keчmяlяrinя icazя vermяsi bizя gюrя hяr шeyi aчыqca gюstяrir. Lakin bizя gюrя, Rus xalqыnыn kюnlцnя vя vicdanыna gedяn yol heч bir vaxt Almaniyadan keчmяmяlidir." Rusiyaya dюnцncя bцtцn fяaliyyяtini inqilabi чыxышlar vя mяruzяlяrя hяsr edяn Lenin, 4 Apreldя Tavrida Sarayыnda, tarixя "Aprel Tezislяri" kimi dцшяn mяruzяsi ilя чыxыш etdi. Bu tezislяrdя Mцvяqqяti Hюkцmяtя dяstяk verilmяmяsini, nizami ordunun lяьv edilib yerinя milis gцclяri tяшkil olunmasыnы, torpaqlarыn varlыlarыn яlindяn alыnmasы vя dюvlяtlяшdirilmяsini, mяhsul istehsalы vя paylanmasыna Sovetlяrin baxmasыnы, bцtцn banklarыn fяhlя Soveti nяzarяtindя tяk bir mяrkяz altыnda toplanmasыnы aчыqladы. Bu planla яslindя Bolшevik Partiyasыnыn strategiyasы vя taktikasыnы tяyin etdi. Lakin bu fikirlяr юlkя mяtbuatыnda tяnqid atяшinя tutuldu, Leninин "sayыqladыьыna" qяnaяt gяtirildi. Hяtta Rus iчtimaiyyяti bir yana, бolшeviklяr belя Leninin bu fikirlяrini qяbul etmяyя yanaшmadыlar. Petroqrad mяrkяz komitяsi tezislяri mцzakirя etmяk цчцn bir iclas keчirdi. Ыclasын sonundakы sяsvermяdя 13 sяs яleyhinя, 2 sяs lehinя oldu. Bu nяticя Lenin цчцn bir faciя idi. Hяtta яn yaxыn dostlarы da Leninin tezislяrini qяbul etmяdilяr. Zinovyev vя Kamenev tezislerin sadяcя Leninin шяxsi fikirlяri olduьunu vя бolшeviklяr tяrяfindяn qяbul olunmadыьnы sюylяdilяr.

(Арды ъи сящифядя)

PDF uchun:seafoodplus.info Page 15

№ 9 (), Сеннтйабр

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

сящ

ингилабынын gizli яli - Almaniya (Яввяли ъц сящифядя)

Bolшevik Иnqilabыna doьru ci ilin yayы Rusiya siyasi tarixi цчцn чox qalmaqallы keчdi. Иyun ayыnda Mцvяqqяti Hюkцmяtin bцtцn cяbhяlяrdя hцcum яmri vermяsindяn sonra Rus ordusunun Qalitsiya torpaqlarыndan qovulmasы artыq xalqыn hюkцmяtя olan inamыnы sarsыtmышdы. Юlkяdя yenя nцmayiшlяr, bюyцk etirazlar yayыlыrdы. Иqtisadi tяnяzzцl sцrяtlя davam edirdi. ci ilin иyun vя иyul aylarыnda fabrik baьlanmышdы. Aclыq vя qыtlыq baшlamышdы. Ordudya qorxu vя panika hakim иdi. Иyulun яvvяllяrindя bundan faydalanan бolшeviklяr Mцvяqqяti Hюkцmяt яleyhinя bюyцk bir mitinq tяшkil etdilяr. Mitinqдя mindяn чox insan iшtirak etdi. Fяhlя vя яsgяrlяr "Bцtцn iqtidar Sovetlяrя" шцarыyla kцчяlяrя axышdыlar. Tavrida Sarayыnы iшьal edяn nцmayiшчilяrя Mцvяq-

Almaniyaнын dяstяyi vя sяrmayяsi Bolшevik Иnqilabыndan sonra da davam etdi. 8 Noyabr ci ildя Almaniyanыn Stokholm sяfiri Lusiyus юlkяsinin xarici iшlяr nazirliyinя gюndяrdiyi telegramda "mяшhur bir iш" цчцn 2 milyon markа gюndяrilmяsini istяdi. 9 noyabr tarixindя isя stats-sekretar Kцlman, Maliyyя nazirliyinin stats-sekretarыna yazdыьы mяktubda, "Rusiyada siyasi tяbliьat aparыlmasы цчцn Xarici Ишlяr Nazirliyinin sяrяncamыna 15 milyon markа verilmяsini" rica erdi. Eyni gцnдя Almaniya Baш Qяrargah zabiti Xarici Ишlяr Nazirliyinя gюndяrdiyi telegramda, Fяhlя vя Яsgяr Sovetinin qяlяbяsini "юz tяrяflяrindяn mяqbul saydыqlarыnы" aчыqladы. dяstяyini alan Kornilov Avqust sonlarыna doьru hakimiyyяti devirmяk hяvяsinя dцшdц vя Mцvяqqяti Hюkцmяti бolшeviklяrя dяstяk vermяkдя suчlayaraq цsyan etdi. Lakin hakimiyyяtdяn чяkilmяyяn Kerenski, bцtцn юlkяdя Kornilova qarшы savaшыlmasыnын яmrini verdi. Belя olduqda бolшeviklяr Mцvяqqяti Hюkцmяtя kюmяklik gюstяrdilяr. Mяhz Kornilov цsyanы xalq nяzdindя Bolшeviklяrя rяьbяti artыrdы. Kornilov цsyanы бolшeviklяri tяk baшыna, yяni rяqibsiz шяkildя iqtidara yюnlяndirdi. Hяtta Kerenskinin belя, бolшeviklяrin fikirlяrinя uyьun addыm atmasы, bюlgяlяrdя yerlяшяn Sovetlяr daxilindя Eser vя Menшeviklяrin юz vяzifяlяrindяn uzaqlaшmasыna vя yerlяrinя Bolшeviklяrin keчmяsinя sяbяb olurdu.

Лев Каменев вя Григорий Зиновйев qяti Hюkцmяt sяrt bir reaksiya verdi. 5 Иyuldan etibarяn Pravda qяzetinin yayыmы dayandыrыldы, bяzi ordu hissяlяri cяbhяdяn alыnaraq paytaxta gяtirildi. Ardыndan nцmayiшчilяrя atяш aчыldы, nяticяdя я yaxыn insan hяyatыnы itirdi. Mцvяqqяti Hюkцmяt Lenin, Zinovyev vя Kamenevin hяbsinя qяrar verdi. Lenin haqqыndakы hяbs qяrarы чыxarыlarkяn onun "Alman cяsusu" vя "vяtяnя xяyanяt" etdiyi suчlamalarы yayыldы. Ardыndan mяtbuatda onun haqqыndakы диэяр suчlamalar yayыnlandы. Lenin bu vяziyyяtdя юlkяdяn qaчmaqdan baшqa чarя qalmadыьыnы dцшцndц. Bu sяbяblя bir yanьыnsюndцrяn qiyafяsindя Finlandiyaya getdi. O, qaчdы, lakin yoldaшlarыndan bяzilяri hяbs olundu. Bu arada Bolшevik Partiyasыnыn bяzi цzvlяri Leninin юlkяdяn qaчmaq yerinя tяslim olmasыnы tяklif edirdilяr. Bu hadisя hюkцmяt daxilindя чaxnaшma yaratdы, Knyaz Lvov hakimiyyяtdяn чяkildi vя yerinя Kerenski keчdi. Kerenski юlkяdя ciddiyяtini vя aьыrlыьыnы hiss etdirmяk цчцn general Kornilovu bцtцn ordularыn baш komandanы tяyin etdi. Lakin xцsusяn xarici dюvlяtlяrin

Sentyabrыn яvvяllяrindяn etibarяn юlkяdя hяr шey бolшeviklяrin arzuladыьы kimi gedirdi. Almaniyanыn dяstяyi яvvяlki kimi davam edirdi. Belя ki, 29 Sentyabr ci ildя Almaniya dюvlяt katibi Kyulman, Alman siyasяtinin Rusiyadakы mцvяffяqiyyяtlяri barяdя mяrkяzя belя yazыrdы: "Bizim чalышmalarыmыz hiss olunan nяticяlяr verdi. Шцbhяsiz bizim davamlы dяstяyimiz olmadan Bolшevik hяrяkatы indi sahib olduьu юlчц vя tяsirя heч bir zaman nail ola bilmяzdi." Bir yandan da bцtцn юlkя qыtlыqdan яziyyяt чяkirdi. Яslindя Rusiyada taxыl sыxыntыsы yox idi. Lakin iri kapitalistlяr vя spekulyantlar taxыl qiymяtlяrinin qalxmasы цчцn iш gюrцrdцlяr. Mцvяqqяti Hюkцmяtin isя bu mяsяlяni чюzmяyя gцcц yetmirdi. Bu sыrada yalnыz mяrkяz vя bюyцk шяhяrlяrdя deyil, kяnar bюlgяlяrdя dя bюyцk mitinqlяr tяшkil olunur, hяr kяs bir sяslя "Bцtцn iqtidar Sovetlяrя" шцarы sяslяndirirdi. Юlkяdяki vяziyyяti yaшadыьы Finlandiyadan izlяyяn Lenin, Rusiyadakы бolшevik yoldaшlarыna gюndяrdiyi mяktublarda silahlы цsyana qalxmaq цчцn bцtцn шяrtlяrin hazыr olduьunu bildirirdi. Hяtta "цsyan etmяyib gюzlяmя-

yi" xяyanяt saydыьыnы sюylяyirdi. Lakin onun bu radikal чыxышlarы яn yaxыn dostlarы Zinovyev vя Kamenevi belя narahat edirdi. Чцnkц hяr ikisi Rusiyadakы dяyiшimin silahlы yolla gцc tяtbiq edяrяk deyil, daha demokratik bir tяrzdя baш vermяsinin tяrяfdarы idilяr. Leninin radikal чыxышlarы iшi o yerя чatdыrdы ki, яn sonda Kamenev Lenindяn gяlяn mяktublarыn yandыrыlmasыnы tяklif etdi. Tяklif bцtцn Bolшeviklяr tяrяfindяn dяrhal qяbul olundu. Lenin isя yazdыьы yeni mяktubunda Kamenevi "alчaq"lыqla suчladы. 16 Oktyabrda Leninin silahlы цsyan tяlяbi yenidяn Kamenev vя Zinovyev tяrяfindяn rяdd olundu. Hяtta 18 Oktyabrda цsyanыn necя olacaьыna dair mяlumatlar Menшeviklяrin yayыn orqanы “Novaya Jizn” qяzetindя yayыnlandы. Planы bяlli olan Lenin dяliyя dюnmцшdц. "Bolшevik Partiyasыnыn цzvlяrinя" adlы yeni mяktubunda Kamenev vя Zinovyevin xяyanяtindяn bяhs edяrяk onlarыn partiyadan qovulmasыnы tяlяb etdi. Bu arada Bolшeviklяrin planыndan xяbяrdar olan Mцvяqqяti Hюkцmяt tяhlцkяsizlik tяdbirlяrini artыrdы. Paytaxta ordu yeridildi, strateji nюqtяlяr nяzarяtdя saxlanыldы. Bцtцn bu tяdbirlяrdяn xяbяrdar olan Lenin isя 20 Oktyabrda gюndяrdiyi yeni bir mяktubda: "Bцtцn gцcцmцzlя hцcum etmяliyik. Bir neчя gцn iчindя zяfяr qazanmalыyыq" deyя tяlяblяrini tяkrarlayыrdы. 23 Oktyabrda бolшeviklяrin silahlы qцvvяlяrinin mяrkяzi olan Hяrbi Иnqilab komitяsi orduya gюndяrdiyi mяktublarla юlkяdя bцtцn iradяnin tяk sahibi olduьunu aчыqladы. Buna mцqabil Mцvяqqяti Hюkцmяt isя бolшeviklяrin yayыn orqanы “Raboчi Put” qяzetini baьlatdы. Hяrbi Иnqilab Komitяsi яsgяrlяri mяtbяяyя hцcum edяrяk qяzetin yayыnlanmasыnы tяmin etdilяr. Qяzet "Mцvяqqяti Hюkцmяtя цsyan" manшeti ilя чыxdы. Stalin qяzetdя yayыnlanan "Bizя nя lazыmdыr?" adlы mяqalяsi ilя aчыqca: "Vaxt yetiшib. Fevralda baш tutmayan iш indi tamamlanmalыdыr. Burjiaziya vя kapitalistlяrin hюkцmяtinin yerinя, fяhlя, kяndli vя яsgяr hюkцmяti hakimiyyяtя gяlmяlidir. Иqtidar mцtlяq fяhlя, kяndli vя яsgяr Sovetlяrinin яlinя keчmяlidir." fikirlяrini sюylяyirdi. Demяk olar ki, цsyan baшlamышdы. Dillяrdя Leninin mяшhur o "bu gцn tezdir, sabah gecdir" sюzlяri tяkrarlanыrdы. Ayrыca gюndяrdiyi yeni mяktubunda бolшevik rяhbяr, "Sizi inandыrыram ki, цsyan sыrasыnda gecikmяk юlцmя bяrabяrdir. Konqres vя iclaslarla vaxt itirmяk yerinя silahlы цsyanla iqtidarы яlя keчirmяk mяsяlяsini danышmalыyыq! Gюzlяmяyяk! Onsuz da hюkцmяt sarsыlыb. Hяr vasitя ilя onu яzmяliyik" deyirdi. Шяhяrdяki mцhцm strateji яrazilяri nяzarяtя gюtцrmяyi bacaran бolшeviklяr, Mцvяqqяti Hюkцmяtin iki nazirini dя yaxalamышdы. Lenin dя gizli шяkildя Rusiyaya gяlmiш, bir evdяn цsyana rяhbяrlik etmяklя mяшьul idi. 24 Oktyabrda шяhяrdяki bir чox yerляр бolшeviklяr tяrяfindяn nяzarяtя gюtцrцldцyц цчцn Mцvяqqяti Hюkцmяt nя edяcяyini bilmir, Qыш Sarayыnda gюzlяyirdi. 25 Oktyabrын sabahы nazirlяrdяn biri paytaxt bюlgя komandiri Polkovnikova шяhяrdяki vяziyyяti soruшduqda, o, hюkцmяtin яlindя hяrbi gцc qalmadыьыnы sюylяyirdi. Hяqiqяtяn dя Bolшeviklяrin aylar bo-

yunca apardыьы tяbliьatыn nяticяsindя яsgяrlяrin чox hissяsi цsyanчыlarыn tяrяfinя keчmiшdi. Иnqilab юz nяticяsini verdi. 26 Oktyabr sяhяri Mцvяqqяti Hюkцmяt hakimiyyяtdяn uzaqlaшdыrыldы, Lenin "Rusiya vяtяndaшlarыna" adlы bir yazы ilя sevincini xalqla bюlцшdц. O, yazыrdы: "Mцvяqqяti Hюkцmяt hakimiyyяtdяn uzaqlaшdыrыlmышdыr. Иqtidar Petroqrad Fяhlя vя Яsgяr Sovetinin яlinя keчmiшdir. Dяrhal demokratik bir sцlh mцqavilяsi baьlanmalы, torpaq цzяrindяki kapitalist hakimiyyяti lяьv olunmalы, istehsal цzяrindя fяhlя nяzarяti vя Sovet hюkцmяti qurulmasы iшi gerчяklяшdirilmяlidir." Almaniyaнын dяstяyi vя sяrmayяsi Bolшevik Иnqilabыndan sonra da davam etdi. 8 No-yabr ci ildя

dя ci ildя yayыnlanmыш bir yazыda gюstяrilirdi ki, Almaniya Xarici Ишlяr Nazirliyinin arxiv sяnяdlяrinя gюrя Rusийа бolшeviklяri cц ildяn ci ilin sonlarыna qяdяr Rusiyada rejimin dяyiшdirilmяsi цчцn silah vя pul kюmяyi kimi Almaniyadan 26 milyon Markа (bu gцnцn dяyяri ilя 75 milyon avro) maliyйя kюmяyi almышdыlar. Gюrцndцyц kimi Rusiyanыn mцharibяdяn чяkilmяsi qarшыlыьыnda Bolшeviklяrя kюmяk edяrяk hakimiyyяtя keчmяlяrindя mцhцm rol oynayan Almaniya, яslindя istяyinя 3 mart ci ildя nail oldu. Tarixя Brest-Litovsk sцlh mцqavilяsi adы ilя дцшян bu mцqavilя Sovet Rusiyasы ilя Иttifaq dюvlяtlяri (Almaniya, Avstri-ya-Macarыstan, Osmanlы vя Bol-qarыstan) arasыnda imza-

Ленин хястялялик дюврцндя, ъц ил. Баъысы Марийа вя ону мцалиъя едян щякими иля Almaniyanыn Stokholm sяfiri Lusiyus юlkяsinin xarici iшlяr nazirliyinя gюndяrdiyi telegramda "mяшhur bir iш" цчцn 2 milyon markа gюndяrilmяsini istяdi. 9 noyabr tarixindя isя stats-sekretar Kцlman, Maliyyя nazirliyinin statssekretarыna yazdыьы mяktubda, "Rusiyada siyasi tяb-liьat aparыlmasы цчцn Xarici Ишlяr Nazirliyinin sяrяncamыna 15 milyon markа verilmяsini" rica erdi. Eyni gцnдя Almaniya Baш Qяrar-gah zabiti Xarici Ишlяr Nazirliyinя gюndяrdiyi telegramda, Fяhlя vя Яsgяr Sovetinin qяlяbяsini "юz tяrяflяrindяn mяqbul saydыqlarыnы" aчыqladы. 28 Noyabr tarixindя isя stats-sekretar Buшenin kюmяkчisi Berndяki sяfirliyя gюndяrdiyi telegramda: "Aldыьыmыz mяlumatlara gюrя Petroqraddakы hюkцmяt bюyцk bir iqtisadi bюhran iчяrisindяdir. Bu sяbяblя onlara pul gюndяrilmяsi mяslяhяtli sayыlmaqdadыr" yazыlыrdы. 15 Dekabrda Stokholm sяfiri Lusiyus Xarici Ишlяr Nazirliyinя gюndяrdiyi baшqa bir telegramda qeyd edirdi ki : "Alman kюmяyinin dayandыrыlmasы Bolшeviklяrin iqtidardan dцшmяsi ilя nяticяlяnя bilяr." “Der Spiegel” dяrgisin-

landы. Иt-tifaq dюvlяtlяri Sovet Rusiyasыn-dan torpaq istяyirdilяr. Yeni Sovet hюkцmяti torpaq itkisini mцharibяyя tяrcih etmяyя qяrar verdi. Belяliklя Baltikyanы юlkяlяr, Polшa, Belarusiya, Ukrayna vя Finlandiya яrazilяri Almaniyaya verildi. Bu hяqiqяt belя бolшeviklяrin, Almaniya qarшыsыnda юhdяliklяrini necя yerinя yetirdiklяrini aчыqca gюstяrmяkdяdir. Almaniya istяyinя qovuшmuшdu. Nяticяdя Rusiya mцharibяdяn чяkilmiш, Almaniya isя uzun illяr яlя keчirmяk istяdiyi torpaqlara qovuшmuшdu. Sovet Иttifaqыnыn daьыlmasыndan sonra aparыlan mцstяqil tяdqiqatlar бolшeviklяrin Alman cяsusu olduqlarыnы sюylяmяyя imkan verir. Hяtta Ruslarыn юzlяri belя bu hяqiqяtlяri aчыqca qeyd edir, Alman maliyyя kюmяyinin Lenin "zяkasыnы" necя яlя aldыьыnы etiraf etmяkdяdirlяr. Dolayыsыyla bu gцn hяlя dя Bolшeviklяrin hakimiyyяtя gяlmяsini Leninin "fitri istedadыna" baьlayan insanlar, tarixi hяqiqяtlяrlя tanышлыqdan sonra bir daha dцшцnsцnlяr. Dцшцnsцnlяr vя bцtцn dцnyanыn gюrdцyцnц onlar da gюrя bilsinlяr

PDF uchun:seafoodplus.info Page 16

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

сящ

Ш ШЯ ЯК К ИИ Л Л ИИ Л ЛЯ ЯР Р

Вагиф КЯРИМОВ,

Яmяkdar Mяdяniyyяt Ишчisi, Шяki шяhяr Veteranlar шurasыnыn Bюlmя Mцdиrи

ЩЯЙАТЫНЫ ОРДУЙА ЩЯСР ЕДЯН ИНСАН

щяrbi кomissarы, cы illяrdя Kцrdяmir rayon щяrbi кomissarы, cц illяrdя Azяrbaycan Respublikasы Hяrbi Komisarlыьынын Bilяcяri Toplanыш mяntяqяsinidя rяis mцavini, ci illяrdя Qяbяlя рayon щяrbi кomissarы, ci illяrdя hяrbi hissяdя qяrargah rяisi, ci illяrdя Mцdafiя Nazirliyindя mцhяndis xidmяti rяisinin mцavi-

Mяnali юmrцn qыrx ildяn чoxunu ordu quruculuьunda fяal ишtirak etmiш Rasim Sяlimov sюzцn яsl mяnasыnda gюzяl ziyalы el aьsaqqalы kimi hюrmяt qazanmыш, geniш fяaliyyяti, zяngin iш tяcцrbяsi ilя gяnc nяslin hяrbi vяtяnpяrvяrlik tяrbiyяsindя mцhцm rol oynamышdыr. Gюrkяmli hяrbчi Rasim Tacяddin oьlu Sяlimov 10 avqust cц ildя Шяki шяhяrindя anadan olmuшdur. cц ildя шяhяr 11 saylы orta mяktяbi bitirmiшdir. Hяrbi xidmяtdяn sonra ci illяrdя Kalininqrad Ali Hяrbi Mцhяndislяr Mяktяbindя tяhsil almышdыr. Tяyinatla Zaqafqaziya Hяrbi Dairяsinя zabit kimi gюndяrilmiш vя cц illяrdя Aьdam шяhяrindяki hяrbi hissяdя taqыm komandiri, tabor кomandiri qяrяrgah rяisinin mцavini vяzifяlяrindя чalышmышdыr. Ейни заманда cц illяrdя Fцzuli vя Beylяqan rayonlarы arasыndakы Baш Mиl kanalыnыn tikintisindя fяal iшtirak etmiшdir. ci иllяrdя Cяbrayыl rayon щяrbi кomissarыnыn мцavini, cц иllяrdя Aьdam rayon щяrbi кomissarыnыn mцavini, cц illяrdя Lerik rayon щяrbi кomissarы, ci illяrdя Aьsu Rayon

№ 9 (), Сеннтйабр

70 Расим Сялимов ni, cц illяrdя Ali Hяrbi Mяktяbdя mцяllim iшlяmiшdir. seafoodplus.infoв cы ildя Orcenekidze Dюvlяt Universitetini qiyabi bitirmiшdir. Rасим Sяlimovun яmяyi лayiqincя qiymяtlяndirilmiшdir. Qцsursuz Xidmяtinя gюrя dяfяlяrlя keчmiш SSRИ-nin vя Azяrbaycan Pespublikasыnыn vя 3cц dяrяcяli Silahlы Qцvvяlяrin

medalы ilя, bir neчя xidmяti vя yubiley medallarы ilя tяltif olunmuшdur. Xidmяtdя Yцksяk gюstяricilяrinя gюrя Fяxri Fяrmanlarla, hяmчinin keчmiш SSRИ Silahlы Qцvvvяlяrinin Quru qoшunlarыnыn, Zaгafгaziya Hяrbi Dairяsi Komandanlыьыnыn vя Azяrbaycan Respublikasы Hяrbi Komissarlыьыnыn Keчici Qыrmыzы Bayraьы ilя tяltif olunmuшdur. О, щяrbi кomissar iшlяdiyi rayonlarыn Partiya Komitяlяrinin plenum цzvц vя rayon Sovetляринин deputatы olmuшdur. Hazыrda istefada olan поlkovnik Rasim Sяlimov Шяki Шяhяr Mцharibя, Яmяk, Silahlы Qцvvяlяr vя Hцquq Mцhafizя Orqanlarы Veteranlarы Шurasыnыn яn fяal цzvlяrindяn biridir. О, мцntяzяm olaraq шяhяrin idarя, mцяssisя vя tяшkilatlarыnda, аli, оrta иxtisas vя цmumtяhsil mяktяblяrindя gяnclяrin щяrbi vяtяnpяrvяrlik mюvzusunda keчirilяn tяdbirlяrdя fяal iшtiraк еdir. Юmrцnцn mцdriklik чaьыnы yaшayan Rasim Sяlimovu 70 yaшыnыn tamam olmasы mцnasibяtilя sяmimi qяlbdяn tяbrik edir, mюhkяm can saьlыьы, уzun юmцr, эumrahlыq, bundan sonra da bцtцn istяklяrinя чatmasыnы arzu edirik.

***

USTAД XANЯNDЯ Abid Иbrahimxяlil oьlu Hцmmяtov ci il йанварын да Шякинин Кцдцрлц кяндиндя anadan olуб. cц illяrdя щяrbi xidmяtdя olmuш вя ордудан тярхис едилдикдян сонра ci ilяdяk Шяki Иpяk Иstehsalaт Birliyinin burucu sexindя iшlяmiшdir.

cы ildя qocaman xanяndя Yunis Qarabaьlыnыn mяslяhяtilя Abid Hцmmяtov mяdяni-kцtlяvi tяdbirlяrdя мuьam, tяsnif vя xalq mahnыlarы ifa etmяyя baшlamышdы. Eyni zamanda Yunis Qarabaьlыdan qяdim muьamlarыmыzыn sirrini юyrяnmiшdir. O, ci ildя Bakыda keчirilяn Respublika gяnclяrinin 3-cц festifalыnda nцmunяvi чыxыш edяrяk Laureat

Абид Щцммятов adыna layiq gюrцlmцшdцr. Onun ifa etdiyi muьamlarы mцnsцflяr heyяtinin цzvlяri Яfrasiyab Bяdяlbяyli, Яhmяd Bakыxanov, Seyid Шuшinski, Xan Шuшinski, Яminя Dilbazi tяrяfindяn yцksяk qiymяtlяndirilmiшdir. Abid cц Ыldя Yцngцl Sяnaye Ишчilяri Respublika Komitяsinin Bakыda keчirilяn Бяdii Юzfяaliyyяt kollektivlяrinя baxыш-mцsabiqяsindя Birinci dя-

rяcяli diplomla tяltif edilmiшdir. O,ci illяrdя Шяki Orta Иxtisas Musiqi Mяktяbinin мuьam sinfindя tяhsil almышdыr. Abid Hцmmяtov ci ildя Цmumittifaq Festifalыnыn Laureatы, ci ildя, Moskvada SSRИ Xalq Tя-sяrrцfatыn Hailiyyяtlяri Sяrgisiнdя keчirilяn "Azяrbaycan SSR Gцn-lяrinin" laureatы, ci ildя ke-чirilяn Zяhmяtkeшlяrin Bяdii Ya-radыcыlыq Festifalыnыn laurеatы adы-na layiq gюrцlmцшdцr. O, ci ildяn cц ilяdяk Bakыda keчi-rilяn Respublika яhяmiyyяtli tяdbirlяrdя, Azяrbaycan Televiziya-sыnda dяfяlяrlя чыxыш etmiшdir. Eyni zamanda Respublikanыn mцxtяlif шяhяr vя rayonlarыnda, hяmчinin Gцrcцstanыn azяrbaycanlыlar yaшaйан rayonlarынda qаstrol sяfяrlяrindя olmuшdur. Abid Hцmmяtov gяnc yaшlarыnda Mцtяllim Mцtяllimov, Yaqub Mяmmяdov, sonralar Ыsя, Yunis Qarabaьlыdan юyrяndiyi muьam dяsgahlarы - segah, шur, шцшtяr, rast, чahargah, qatar, шahnaz, bayatы-шirazыn mahir ifaчыlarыndan biri olmuшdur. O, Шяkinin gюrkяmli xanяndяlяri ЯLяskяr Abdullaev, Яlюvsяd Sadыqov, Шяmsяddin Abdullayev, Mцrшцd Mяmmяdov, Lцtvяli Mяmmяdov, Abdurrяшid Mяcidov, Nurяddin Hяmzяyev, Яnvяr Яbdцlhяlimov vя baшqalarыnin sяnяtinя daim hюrmяtlя йanaшmышdыr. O, ci ildяn ci ilяdяk Шяhяr 4 saylы Uшaq Musiqi Mяktяbinin sяs sinfindя uшaqlara muьaм sяnяtinin incяliklяrini юyrяtmiшdir. Инди дя гocaman xanяndя gяnc ifaчыlara muьam sяnяti haqqыnda lazыmы mяslяhяtlяr verir. Биз дя юз нювбямиздя уstaд xanяndя Abid Hцmmяtova ъан саьлыьы, uzun юmцr arzulayыrыq.

ЛЦТФЯЛИ АБДУЛЛАЙЕВ - (Яввяли 1-ъи сящифядя) Vurьulanыb ki, Azяrbaycan sяhnяsinin nadir istedadlarыndan biri kimi teatr tariximizdя hяmiшя yeri gюrцnяn, yaratdыьы obrazlarla milyonlarыn yaddaшыnda яbяdilяшяn Lцtfяli Abdullayev cц il martыn dя Шяkidя anadan olub. Hяlя kiчik yaшlarыndan hяmyerlilяrinin bamяzя sюhbяtlяrinя, шяn zarafatlarыna alышdыьыndan, o da asanlыqla insanlarla mцnasibяt qurmaьы, hяr kяsin diqqяtini cяlb etmяyi bacarыrdы. Fitri istedada, yцksяk sяhnя mяdяniyyяtinя malik sяnяtkar kimi Lцtfяli Abdullayev юzцnяmяxsus, tяkrarolunmaz цslubda canlandыrdыьы son dяrяcя koloritli, rяngarяng obrazlarla Azяrbaycan teatr tarixinя vя kino salnamяsinя yeni parlaq sяhifяlяr yazыb. Tяdbirdя Azяrbaycan Teatr Xa-

dimlяri Иttifaqыnыn sяdri, Xalq Artisti Azяrpaшa Nemяtov, Bakы Musiqi Akademiyasыnыn rektoru, Xalq Artisti Fяrhad Bяdяlbяyli чыxыш edяrяk gюrkяmli gцlцш ustasы Lцtfяli Abdullayevin Azяrbaycan teatr vя kino sяnяtinin inkiшafыndakы xidmяtlяrindяn sюhbяt aчыblar. Gюrkяmli sяnяtkarыn qыzы bu gцnцn onun цчцn яn яziz gцnlяrdяn biri olduьunu vurьulayыb, yubiley tяdbirlяrinin keчirilmяsinя gюrя minnяtdarlыьыnы bildirib. Bцstцn цzяrindяki aь юrtцk gюtцrцldцkdяn sonra tяdbir iшtirakчыlarы abidяnin юnцnя gцl-чiчяk dцzцblяr. Abidяnin mцяllifi heykяltяraш Nadir Eminlidir. Sonra yubiley tяdbiri Шяki Dюvlяt Dram teatrыnda davam etdirilib. Tяdbir iшtirakчыlarы foyedя gюrkяmli gцlцш ustasыnыn hяyat vя yaradыcыlыьыndan bяhs edяn fotosяrgi ilя tanыш olublar.

Mяrasimdя чыxыш edяn mяdяniyyяt vя turizm nazirinin mцavini Яdalяt Vяliyev bu gцn Шяkidя яsl mяdяniyyяt bayramыnыn olduьunu vurьulayыb. О, бildirib ki, bu gцn gюrkяmli gцlцш ustasы Lцtfяli Abdullayevin illik yubiley tяdbiri ilя yanaшы, Шяkidя daha bir mюtяbяr tяdbir - Azяrbaycan teatr tarixindя ilk dяfя keчirilяn birinci Шяki Beynяlxalq teatrыnыn baьlanыш mяrasimi keчirilir. Qeyd olunub ki, Azяrbaycan teatrыnыn яn parlaq simalarыndan olan Lцtfяli Abdullayev, elяcя dя onun sяnяt dostlarы Nяsibя Zeynalova, Bяшir Sяfяroьlu vя digяrlяri bu gцn Azяrbaycan teatrыna gюstяrilяn diqqяt vя qayьыnы gюrsяydilяr, yяqin ki, чox xoшbяxt olardыlar. Azяrbaycan teatrlarыnыn son illяr qazandыqlarы uьurlardan bяhs edяn Яdalяt Vяliyev "Azяrbaycan teatrы cu illяrdя" Dюvlяt Proqramы чяrчivяsindя ke-чirilяn bu teatr festivalыnыn nяinki Шяkinin,

bцtюvlцkdя Azяrbaycanыn mяdяni hяyatыnda чox bюyцk hadisя olduьunu vurьulayыb. Nazir mцavini яnяnяvi olaraq 2 ildяn bir keчirilяcяk bu festivala gяlяcяkdя xarici юlkяlяrdяn daha чox kollektivlяrin qatыlacaьыna цmidvar olduьunu vurьulayыb. Sonra yubiley tяdbirinin iшtirakчыlarы festivalыn sonuncu tamaшasыnы - Azяrbaycan Dюvlяt Musiqili Teatrыnыn yaradыcы kollektivinin tяqdim etdiyi seafoodplus.infodiyevin "Kimdir mцqяssir?" ikihissяli komediyasыnы izlяyiblяr. Tamaшanыn quruluшчu rejissoru Иradя Gюzяlova, rяssamы Nabat Sяmяdovadыr. Tamaшada яsas rollarы Яmяkdar Artist Чingiz Яhmяdov, Яlяkbяr Яliyev, Hцseyn Яlili, Gцltac Яlili, Fяridя Mяlikova vя baшqalarы ifa ediblяr. Tamaшadan sonra kollektivя festivalыn tяшkilatчы qurumlarыnыn diplomlarы tяqdim olunub.

Bяlяdiyyяlяr: reallыqlar, problemlяr, perspektivlяr Яли МЯСИМЛИ (Яввяли 5-ъи сящифядя) - Dюvlяt sяlahiyyяtlяrinin hяyata keчirilmяsi, bir qayda olaraq, яsas etibarы ilя vяtяndaшlara daha yaxыn olan hakimiyyяt orqanlarыna hяvalя edilmяlidir. Bu sяlahiyyяtlяrdяn hяr hansы birinin baшqa bir hakimiyyяt orqanыna verilmяsi qarшыya qoyulmuш vяzifяnin hяcmini vя xarakterini, elяcя dя sяmяrяlilik vя qяnaяt tяlяblяrini nяzяrя almaqla hяyata keчirilmяlidir. - Yerli юzцnцidarя orqanlarыna verilяn sяlahiyyяtlяr, bir qayda olaraq, tam vя mцstяsna olmalыdыr. Onlar baшqa bir hakimiyyяt orqanы, mяrkяzi vя ya regional orqan tяrяfindяn yalnыz qanunla mцяyyяn

edilmiш hцdudlarda mцbahisяlяndirilя yaxud mяhdudlaшdыrыla bilяr. - Mяrkяzi vя regional orqanlarыn sяlahiyyяtlяrinin hяvalя edilmяsi zamanы yerli юzцnцidarя orqanlarы imkan daxilindя onlarыn hяyata keчirilmяsini yerli шяraitя uyьunlaшdыrmaq sяrbяstliyinя malik olmalыdыrlar. Bu mцddяalar yerli яhяmiyyяtli mяsяlяlяrin hяllindя bяlяdiyyяlяrя geniш sяlahiyyяtlяrin verilmяsini, hяmчinin bu sяlahiy-yяtlяrin icrasыnda yerli юzцnцidarя orqanlarыnыn mцstяqil qяrarvermя hцquqlarыna malik olmasыnы nяzяrdя tutur. Bяlяdiyyяlяr birlяшdirildikdяn sonra onlarыn problemlяrinin hяlli istiqamяtindя tяsirli tяdbirlяr gюrцlmяlidir. Hяmin tяdbirlяr arasыnda aшaьыdakыlarы daha zяruri hesab edirik: 1. Bяlяdiyyяlяrin "Yerli

юzцnцidarя haqqыnda" Xartiyanыn tяlяblяrinя mцvafiq surяtdя statusunun artыrыlmasы vя onlarыn sяlahiyyяt dairяsinыn geniшlяndirilmяsi. 2. Bяlяdiyyяlяrlя icra hakimiyяti orqanlarы arasыnda mцnasibяtlяrin kюklц surяtdя yenidяn qurulmasы, onlar arasыnda optimal sяlahiyyяt bюlgцsцnцn hяyata ke-чirilmяsi, bяlяdiyyяlяrin yerli icra hakimiyyяti orqanlarыnыn tяsir dairяsindяn чыxarыlmasы vя юz cavabdehliyi шяraitindя sяrbяst fяaliyyяtinin tяmin edilmяsi. 3. Bяlяdiyyяlяrя sabit maliyyя mяnbяlяrinin verilmяsi, dюvlяt bцdcяsindяn bяlяdiyyяlяrя ayrыlan vяsaitin mяblяьinin artыrыlmasы vя bяlяdiyyяlяrin maliyyя imkanlarы geniшlяndirilmяsi цчцn tяsirli tяdbirlяrin gюrцlmяsi. 4. Bяlяdiyyяlяrя sяriшtяli, seчildiyi bяlяdiyyя яrazisinin problemlяrinя bяlяd vя onun hяlli yolla-

rыnы bilяn insanlarыn seчilmяsinя цstцnlцk verilmяsы. 5. Bяlяdiyyяlяrin fяaliyyяtindя aшkarlыьыn vя шяffalыьыn artыrыlmasы. 6. Qanunvericilikdя mцяyyяn edilmiш qaydada bяlяdiyyяlяrя real maliyyя tяminatы olan iшlяrin tapшыrыlmasы vя onun keyfiyyяtlя hяyata keчirilmяsinя tяmin edяn dюvlяt vя ictimai nяzarяtin tяmin edilmяsi. 7. Bяlяdiyyяlяrя яlveriшli шяrtlяrlя daxili vя xarici mяnbяlяrdяn kredit alыnmasыna шяrait yaradыlmasы. 8. Яhalinin maariflяndirilmяsi vя bяlяdiyyяlяrin iшindя fяal iшtirak etmяk istяyяn kяsiminin sayыnыn artыrыlmasыnыn tяmin edilmяsi. Bu яsasda yerli юzцnцidarяetmяdя vяtяndaш iшtirakчыlыьы vя ictimai hesabatlыlыьыnыn gцclяndirilmяsi.

9. Bяlяdiyyя Assosiasiyalarыnыn fяaliyyяtinin sяmяrяliliyinin artыrыlmasы vя Azяrbaycan bяlяdiyyяlяrinin beynяlxalq vя yerli idarячilik sisteminя inteqrasiyasыnыn tяmin edilmяsi. Bяlяdiyyяlяrin fяaliyyяtinя dюvlяt nяzarяtinin sяmяrяliliyinin artыrыlmasы. Яdliyyя Nazirliyinin bяlяdiyyяnin fяaliyyяtinя inzibati nяzarяti hяyata keчirяn orqan bяlяdiyyяlяr tяrяfindяn yol verilяn qanun pozuntularыnыn qarшыsыnы almaq istiqamяtindя xeyli iш gюrцr. Hяmin orqana hяm dя elя sяlahiyyяt verilmяlidir ki, bяlяdiyyяlяrin hцquqlarыnыn pozulmasыnыn qarшыnы da ala bilsin. Bцtцn bunlarыn yekunu kimi hяm dя cяmiyyяt vя idarяetmя orqanlarы sяviyyяsindя bяlяdiyyяlяrя qarшы formalaшmыш laqeydlik mцhiti aradan qaldыrыlmalыdыr.

PDF uchun:seafoodplus.info Page 17

№ 9 (), Сеннтйабр

ШЯКИ БЯЛЯДИЙЙЯСИ

сящ

ПЕДАГОГУН ТРИБУНАСЫ

Иstedadlы uшaqlarыn tяlimi ilя baьlы mцяllim hazыrlыьы seafoodplus.infoki: "Talant, istedad aьыla, tяhsilя, zяngin mяlu-matlara, hadisяlяrя vя шeylяrя orjinal vя dцzgцn baxышlara яsaslanmыrsa, o tezliklя fяrasяtsizliyя чevriir".

Фирядун ИБРАЩИМОВ,

АМЕА Шяки Реэионал Елми Мяркязин апарыъы елми ишчиси, Azяrbaycan Mцяllimlяr Иnstitutunun Шяki filialынын мцяллими, (Яввяли ютян сайымызда) Иstedadlarыn mцяyyяnlяшdirilmяsi, dяstяklяnmяsi vя inkiшaf etdirilmяsi probleminin aktuallыьы. Иstedadlar nadirdir, onlarы qorumaq vя hifz etmяk lazыmdыr. Millяtin яsil hяyatы - yaшama gцcц mяhz onlardadыr. Akademik A.X Mirzяcanzadя yazыrdы ki, belя шяxslяrя fяrdi yanaшmaq vя xeyrxah mцnasibяt gюstяrmяk seafoodplus.info bir kяlamы yada salmaq yerinя dцшяr: "Иstedadlara hюkmяn kюmяk lazыmdыr, istedadsыzlar юzlяrinя yol tapacaqlar". Fяal yaradыcы шяxsiyyяt яsl mяnada o vaxt formalaшa bilяr ki, istedadыn яlamяtlяri bяri baшdan bu istedadыn inkiшafыna kюmяk edяn obyektiv gerчяkliklя "mюhkяmlяndirilmiш" olsun. seafoodplus.info qeyd edirdi ki, Rafaelin istedadыna malik olan hяr kяs, яslindя Rafael ola bilmяz: "Hяr hansы baшqa sяnяtkar kimi , Rafael юzцnя qяdяr incяsяnяtdя яldя edilmiш texniki mцvяffяqiyyяtя, юz юlkяsindя cяmiyyяtin tяшяkkцlц vя яmяk bюlgцsцnя vя nяhayяt, onun vяtяni ilя iшgцzar mцnasibяtdя olan bцtцn юlkяlяrdя яmяk bюlgцsцnя яsaslanыrdы. Rafaelя bяnzяr digяr шяxs юz istedadыnы inkiшaf etdirmяyя mцyяssяr ola bilяrmi? Bu tamamilя hяyatыn vя dюvrцn tяlяbindяn asыlыdыr" "Daim yeni olan yeganя yeniliyi" - иstedadы qorumaq vя hifz etmяk яvvяlki dюvrlяrdяn daha чox indi - XXЫ яsrdя aktuallыq kяsb etmяkdяdir. Иntelekt vя intellektual uшaqlar probleminin aktuallыьы ilя baьlы professor seafoodplus.infoя yazыr: "Иki яsrin, XX vя XXЫ yцzilliyin qovшaьыnda qabiliyyяt vя istedad problemi xцsusilя aktuallaшыb. Bц чoxcяhяtli problem hяlя lazыmi sяviyyяdя юyrяnilmяsя dя, artыq bir hяqiqяt шяksizdir: qabiliyyяt vя istedad шяxsi mяsяlя deyil, milli sяrvяtdir. Onu gюz bяbяyi kimi qorumaq, xalqa qaytarmaq valideynin dя, tяrbiyячinin dя, mцяllimin dя яn шяrяfli missiyasыdыr". Иstedadlыlarыn mцяyyяnlяшdirilmяsi, dяstяklяnmяsi vя inkiшaf etdirilmяsi ciddi elmi problemdir. Иstedadыn qorunmasы vя inkiшaf etdirilmяsi hяm dя cяmiyyяtin yaradыcы potensialыnыn aktuallaшdыrыlmasы, onun inkiшaf problemidir. seafoodplus.info gюstяrir ki, istedadlы uшaqlarыn tяliminin цmdя mяsяlяlяri bunlardыr: hяr bir шяxsiyyяtin inkiшafыna шяraitin yaradыlmasы; fяrdi nailiyyяtlяri mцmkцn qяdяr tez bir zamanda maksimum sяviyyяyя чatdыrmaq; istedadlarыn potensial imkanlarыnыn cяmiyyяtin inkiшafыna yюnяltmяklя, onun tяrяqqisinя nail olmaq. Иstedadlarыn seчilmяsi ilя baьlы mяsяlяdя "Kim seчilmяlidir vя necя seчilmяlidir?" - sualыna bir mяnalы cavab vermяk mцmkцn deyildir. Bu sahяdя gюrцlmяli olan iшlяri tez, yцngцl, ucuz ,az mцqavimяt yolu ilя hяyata keчrmяk cяhdlяri cяmiyyяtя bюyцk itkilяr hesabыna baшa gяlя bilяr. Odur ki, istedadlыlarыn axtarыlыb tapыlmasы, dяstяklяnmяsi vя inkiшaf etdirilmяsi istiqamяtindя fяaliyyяtlяr planlы чox-