ضربة معلم الاسكا

 Dede qorqud

حماسه دده قورقود

حماسه آذربایجانی پیش از اسلام

كهن ترين نسخه خطی از کتاب دده قورقود هنگامی کشف شد که فلیشر( Fleischer ) کتابدار کتابخانه دِرسدن آلمان درصدد تهیه فهرستی از کتب کتابخانه بود که در لیست او برای اولین بار نام کتاب دده قورقود در بین نسخ خطی کتابخانه ثبت شده است. عنوان این نسخه " کتاب دده قورقود علی لسان طایفه اوغوزان " می باشد که در 154 صفحه نگاشته شده است و هیچ اثری از نام کاتب و تاریخ کتابت درآن مشاهده نمی شود و فقط به این دلیل که تاریخ تحویل آن به کتابخانه احمد پاشا (پادشاه عثمانی) قرن 10 هجری ذکر شده است ، فلیشر نیز آن را در ردیف آثار متعلق به این دوره قرار داده است. نسخه خطی دیگر از کتاب دده قورقود در سال 1950 توسط اتور رُزی دانشمند ایتالیایی در کتابخانه واتیکان یافت شد. این نسخه مانند نسخه قبلی فاقد نام کتاب و تاریخ کتابت است و در 109صفحه نوشته شده است (۷)

نسخه آلمانی کتاب دده قورقود از يک مقدمه و دوازده بوي (داستان) تشکيل شده است در حالی که نسخه موجود در واتیکان فقط شش داستان از دوازده داستان را دربردارد. محققان احتمال می دهند که نشخه واتیکان از نسخه آلمانی کمی قدیمی تر باشد و با توجه به این که نسخه واتیکانی برای تمام نوشته ها حرکت گذاری الفبای عربی را انجام داده است ولی نسخه آلمانی حرکت گذاری ندارد ، این احتمال دور از ذهن نیست. در مقدمه کتاب درباره شخصيت افسانه اي دده قورقود مطالبي ذکر گرديده و نمونه هايي از سخنان حکيمانه ي دده قورقود که در ميان مردم به نام وي شهرت داشته است ذکر شده است. قابل ذکر است که بسياري از اين سخنان در حال حاضر نيز به عنوان آتالار سوزي (ضرب المثل) در بين مردم کاربرد دارند. هر یک از دوازده داستان نیز سرگذشت و ماجرای قهرمانانه یکی از دلاوران مرد یا زن قبیله را بازگو می کند و داستان نیز به اسم همین قهرمان نامیده شده است. بخش های پایانی تمام داستان ها مشابه می باشد و با عبارات وجملات منظوم در تمجید از قهرمان داستان و دعای خیر برای پدر و مادر و یاد از پیامبر که توسط اوزان (آشیق) و ریش سفید بزرگ ایل یعنی دده قورقود خوانده می شود داستان پایان می یابد. از مجموع دوازده داستان ، هشت داستان دورنمای رزمی، دو داستان مضمون عاشقانه و دو داستان نیز شمایل اساطیری دارد.(۸)

نام داستان ها به شرح زیر می باشد که نسخه واتیکان شامل داستان های 1و2و3و4و7و12 می باشد. نثر داستان ها ساده وروان و نزدیک به زبان گفتار می باشد و عبارات مسجع و جملات موزون و کوتاه می باشند. بخش های منظوم داستان ها ، از نظر وزن و قافیه با شعر رایج متفاوت است و بیشتر به شعر آزاد شباهت دارد که در آن احساسات و آرزوها و خواسته ها به دور از هرگونه تصنع و با طبیعی ترین شکل بیان شده است. بخش های منظوم در مجموعه داستان ها 2000 بیت می باشند و تقریبا 30 درصد متن را تشکیل می دهند.(۹) زبان نوشتاری کتاب اساساً به زبان های ترکی آذربایجانی و آناتولی شرقی(ترکیه) بسیار نزدیکتر از دیگر گویش های زبان ترکی می باشد. در واقع تاریخ شکل گیری متن به زمانی برمی گردد زبان های ترکی آذربایجانی و ترکی عثمانی با یکدیگر از نظر لغوی و نحوی تفاوت زیادی نداشته اند. از نظر تاریخی نیز تغییر یافتن این دو زبان مربوط به بعد از تشکیل دو حکومت مقتدر ترک عثمانی و صفوی و جدایی مرزها در این منطقه می باشد. .(۱۰) البته زبان داستان های دده قورقود با زبان امروزی آذربایجان از نظر کاربرد یک رشته لغات و پسوندها تفاوت هایی دارد که این تفاوت ها در درجه اول ناشی از دگرگونی ها و حذف و افزایش هایی است در طول زمان در هر زبانی رخ می دهد و در درجه ی بعد ناشی از نزدیک بودن زبان کتاب به یکی از لهجه های متداول ترکی در زمان کتابت داستانها است.(۱۱) ضمناً بسیاری از از ترکیب های لغتی کتاب دده قورقود در آثار نویسندگان وشاعران دیگر سرزمین آذربایجان جنوبی مانند شاه اسماعیل ختایی و نشاطی به کار رفته اند.(۱۲) در مجموع کل کتاب 350 کلمه عربی و136 کلمه فارسی به کار رفته است و بقیه لغات ریشه ترکی دارند که در بیشتر موارد لغات عربی و فارسی با مترادف ترکی خود به کار رفته اند که نشان از تازگی این لغات نزد آنان و آشنا نبودن همه ی مردم با معانی این لغات می باشد.(۱۳)

از نظر جغرافیایی باید گفت که در داستان ها از اماکن و آبادی هایی به نام های " دربند ، دمیرقاپی ، گنجه ، شیروان، دره شام ، الینجه قالاسی ، قاراداغ و... نام برده شده است که اکثر این اماکن در حال حاضر نیز یا وجود دارند یا مکان های دیگری در آذربایجان با همین نام شناخته می شوند وهمچنین اغلب جنگ های این قوم با ارامنه و گرجی ها می باشد که این دو نیز در همسایگی آذربایجان می باشند(۱۴) در مجموع با توجه به متن داستان ها و شواهد تاریخی می توان این نتیجه گیری را کرد که حوادث داستان ها بیشتر در آذربایجان و شرق ترکیه امروزی رخ داده است ولی نمی توان استدلال دقیقی از ترکی آذربایجانی یا ترکی آناتولی بودن آن داشت چون ویژگی ها وخصوصیات هر دو گویش را دارد.(۱۵) برای اولین بار اچ-اف- فون دیتس (H.F.Von Dies) شرق شناس آلمانی در سال 1815 نسخه ای از روی اصل کتاب برای کتابخانه برلین استنساخ کرده وتحلیلی از اثر را به همراه ترجمه آلمانی داستان تپه گوز به چاپ رساند. آقای دیتس با مقایسه داستان تپه گوز دده قورقود با داستان غول یک چشم کتاب حماسی معروف اودیسه هومر گفت که هومر در سرودن اودیسه از حماسه دده قورقود اقتباس کرده ویا دست کم از مضمون آن اطلاع داشته است(۱۶) دیتس در این باره می گوید:" تپه گوز هم به غول های دیگر و هم به غول هومر از تمام جهات شبیه است اما غول اوغوز از یونانی گرفته نشده است بلکه غول یونانی تقلیدی است." (۱۷)داستان تپه گوز یادآور داستان دیگری نیز می باشد. تپه گوز هیولایی که وارد زندگی اوغوز ها شده و به آن ها حمله ور شده و آن ها را می خورد ، در نهایت راضی می شود که با گرفتن دو آدم و پانصد گوسفند برای هر روز از حمله به دیگر انسان ها خودداری کند . می دانیم که در داستان ضحاک مار به دوش در شاهنامه فردوسی نیز ضحاک هر روز از گوشت مغز دو مرد جوان و نیز گوشت گوسفند استفاده می کند. علاوه بر این ها آشیل در حماسه های یونان باستان قهرمانی رویین تن است که در شاهنامه نیز این خصلت به اسفندیار نسبت داده شده است که در داستان های دده قورقود تپه گوز نیز ویژگی رویین تن بودن را داراست. (۱۸)

اگر بخواهیم مقایسه ای انجام دهیم که کدام یک از این افسانه ها کهن تر است وکدام یک تقلیدی است باید گفت که داستان های دده قورقود از آثار فولکوریک وداستان های مردمی می باشد به این معنا که اساس این داستان ها در بین مردم عادی جامعه به وجود آمده و نسل به نسل منقل گشته است و تغییراتی را پذیرفته است در حالی که فردوسی برای سرودن شاهنامه به سراغ منابع موجود تاریخی و افسانه ای رفته است و از آنها استفاده کرده است. پس از دیتس، شرق شناس آلمانی دیگری به نام تئودور نولدکه ((Theodor Noldeko در سال 1859 کل کتاب را از نو استنساخ کرده و به ترجمه آن همت گماشت ولی او در خواندن وفهم بخش هایی از اثر توفیق نیافت و کار را نیمه تمام رها کرد. اما بارتولد دانشمند و شرق شناس شهیر روسی در بین سال های 1894 تا1910 از روی متن آماده شده نولدکه توانست متن چهار داستان به همراه ترجمه روسی آنها را در نشریات فرهنگی و ادبی زمان خود منتشر کند. در ادامه بارتولد با تلاش فراوان تمام داستان های کتاب را به روسی ترجمه کرد اما در زمان او این اثر چاپ نشد اما به همت حمید آراسلی و م.ح. طهماسب در سال 1950 اثر او در آذربایجان چاپ و منتشر شد. مشروح ترین پژوهشی که از داستان های دده قورقود به عمل آمده است توسط محرم ارگین ادیب و زبان شناس اهل ترکیه انجام گرفته است. محرم ارگین در آثار تحقیقی خود بارها به مسئله پیوستگی داستان ها با سرزمین و مردم آذربایجان تاکید کرده است. (۱۹)بولوت قاراچورلو( سهند ) شاعر و ادیب گرانقدر آذربایجان در سال 1345 در مجموعه هایی به نام های " سازمین سوزو (پیامی از زبان سازم) ، دده مین کیتابی (صحیفه ای از بزرگان) و قارداش آندی (پیمان برادر) " داستان هایی از کتاب دده قورقود را به نظم کشیده است.(۲۰) نسخه های موجود در ایران نیز توسط محمد علی فرزانه از روی متن اصلی نسخه های درسدن آلمان و واتیکان تهیه گردیده است که در سال 1999 رسول اسماعیل زاده اثر را به زبان معاصر آدربایجان نگاشته و به چاپ رسانده است. قدمت و پیشینه اثر دده قورقود پیدا شدن دو اثر خطی از داستان های دده قورقود احتمال وجود نسخه های قدیمی تر که این دو از روی آن نوشته شده باشند را افزایش داد. در حالی که قدمت نسخه های موجود به قرن 10 هجری ، 15 الی 16 میلادی می رسد ،در آغاز سده ی چهاردهم میلادی مورخی مصری به نام ابوبکر بن دواتداری در کتاب دررالتیجان ضمن نام بردن از اوغوزنامه ها ، توضیحاتی نیز در مورد داستان تپه گوز به شرح زیر نقل می کند : " کتابی که اوغوزنامه نامیده می شود، بین ترک های اوغوز دست به دست می گردد. در این داستان هیولایی به نام تپه گوز شرح داده شده است که بر اجتماعات نیاکان باستانی آنان می تازد و مردمان را به قتل می رساند و گوشت آنها را می خورد ... . (۲۱) آنچه حائز اهمیت است مانند همه ی داستان های حماسی اصیل مجموعه دده قورقود نیز در زمانی بس طولانی وطی مرحله های متمادی ودر شرایط تاریخی و فرهنگی گوناگون توسط نسل های متوالی آفرینش یافته ، شکل گرفته و سینه به سینه نقل و حفظ شده است. به طور کلی در تکوین آثاری از این نوع که جنبه فولکلوریک و مردمی بودن آن به جنبه ابداع فردی برتری دارند، مسئله ابداع و پیدایش اثر یک موضوع و تاریخ تدوین و کتابت یک موضوع دیگر است. همان طور که پیش تر نیز اشاره شد هر اثر فولکلوریک نیز مطمئناً در آغاز امر گوینده و پردازنده ای داشته است اما بعد از ابداع مدت ها دربین مردم نقل گشته و پا به پای تحولات اجتماعی و تاریخی تغییر کرده است و در زمانی به دست شخصی به کتابت درآمده است.(۲۲) در مورد داستان های دده قورقود باید گفت که باید بررسی تاریخی این اثر را به سه بخش تقسیم کرد: بخش نخست مربوط به آثار پیدا شده ازکتاب است که همان طور که قبلاً اشاره شد قدمت نسخه دستنویس به قرن 16 میلادی بر می گردد اما با توجه به اشارات موجود در کتاب دررالتیجان ابوبکر بن دواتدرای قدمت کتابت آن حداقل به قرن 14 میلادی برمی گردد. که این تاریخ مربوط به کتابت اثر است هرچند ممکن است کتابت های قدیمی تری نیز وجود داشته باشند. بخش دوم مربوط به زمان شکل گیری داستانها و اتفاقات نقل شده در داستان ها می باشد. در مقدمه کتاب آمده است " در زمانی نزدیک به دوره ی پیامبر در ایل بایات(۲۳) مردی دانا به نام دده قورقود ظهور کرد . ...(۲۴) و نیز در داستان دوم یعنی قاراچوق چوبان ضمن معرفی قهرمانان اوغوز داریم " ... کسی که رفته و چهره پیامبر را دیده و برگشته است و در ایل اوغوز صحابه ی پیامبر شده است، " بوگدوزامن " آمد. " (۲۵) طبق شواهد موجود در داستان و نیز آگاهی به اینکه تمام داستان ها مربوط به دوره ای می باشد که در آن خان خانان باییندرخان رهبر اوغوزهاست می توان این نتیجه را گرفت که داستان ها به این شکل که در دست ما هستند مربوط به دوره ی ابتدایی اسلام یعنی قرن های 6 و 7 میلادی می باشند. اما با توجه به مسائل تاریخی عقیده برخی از محققان بر این است که در برخی قسمت ها حوادث قرن های 10 و 11 آذربایجان نیز بر داستان ها تاثیر گذاشته است. بخش سوم بررسی مربوط به سرمنشا داستان ها و کهن ترین نشانه ها از نقش اسطوره هایی مانند تپه گوز و دلی دومرول می باشد. همان طور که در پیش تر اشاره شد آقای دیتس اندیشه ی باستانی بودن بودن اثر را با مقایسه بین داستان تپه گوز و اودیسه هومر و تقلیدی خواندن غول اودیسه هومر از داستان تپه گوز وارد جریان تحقیقات پیرامون این اثر کرد. علاوه بر این مقایسه، بعضی از جریان های نقل شده در داستان ها نشانگر کهن تر بودن ریشه داستان ها نسبت به قرون 6 و7 میلادی می باشد. برای مثال هنگامی که افراد قبیله می خواهند حیوانی را به درختی ببندند از شاخه های باریک به جای طناب استفاده می کنند و نیز در برخی موارد از نیزه های چوبی استفاده می کنند که نشان در آن زمان هنوز استفاده از الیاف گیاهان معمول نشده بود و احتمالا اثری از کشف فلزات نیز نبود. درداستانی دیگر بورلا خاتون یکی از شخصیت های زن داستان ، برای آشنایی با ویژگی ها گیاهان واستفاده از خواص دارویی آنها چنین می گوید :" گرچه پایین آمدن از کوه و پای گذاشتن به دشت بازی کردن با جان است ولی خالی از برکت و خیر هم نیست. " می توان نتیجه گرفت که زندگی هنوز وارد دشت های هموار نشده بود و ودر بالای کوه ها ودر غارها جریان داشته است.(۲۶) به طور خلاصه وجود شواهدی مانند نیزه های چوبین ، کمان های زمخت و فوق العاده سنگین ، ناشناخته بودن فلزات ، تولد رازناک تپه گوز یا غول یک چشم ، آشنایی دورا دور و پر ابهام از جانوران و تشخیص ندادن جنسیت آنها ، ترس از وارد شدن به دشت و باورهای توتمیستی مانند جنبه تقدس آمیز دادن به گرگ و... نشان دهنده این موضوع می باشد که اساس وسرمنشا داستان ها نمی تواند متعلق به قرن 6 و7 میلادی باشد وبه زمان کهن تری باز می گردد. (۲۷) بارتولد به عنوان اصلی ترین محقق کتاب دده قورقود درباره ی این موضوع می گوید: " اوغوزها در کرانه های سیر دریا روایات افسانه ای بابا قورقود پیرسالار وخواننده محبوب ترکها وتدوین کننده خرد قوم خود را فرا گرفتند وبا خود به باختر بردند. آثار ادبی منسوب به قورقود حتی تا به امروز هم نزد ترکمن ها باقیمانده است. در قرون وسطی در آناتولی هم این افسانه ها را می شناختند و در دوران عثمانی ها هم تا قرن هفدهم بار دیگر بیش از پیش میان ترکهای آذربایجان رواج یافت. در قرن دهم نام قورقود را نزد پچنک ها ( از افوام ترک) می یابیم. از آنچه گفته شد می توان چنین استنباط کرد که افسانه های بابا قورقود میراث تاریخی پیش از اسلام است که اوغوزها ان را فرا گرفته وبا خود به باختر آورده اند. " (۲۸) وضعیت مذهبی همان طور که قبلا اشاره شد قبایل اوغوز در قرن 11 میلادی کاملا به اسلام روی آوردند وقهرمانانی که در داستان ها پا در میان دارند اسلام را پذیرفته اند و در موارد زیادی جهاد در راه گسترش اسلام انگیزه اساسی مبارزه و جنگجویی های آنان تلقی می شود. آنان دشمنان خود را کافران گمراه و بد آیین خطاب می کنند و در راه اشاعه اسلام بر آنها می تازند و هر جا کلیسای دشمن را خراب می کنند، در جای آن مسجد بنا می کنند. پهلوانان در هنگام بروز مشکلات و رو به رویی با دشمنان از آب پاک وضو می گیرند و دو رکعت نماز می خوانند و صلوات می فرستند تا به یمن و میمنت آن بر دشمن پیروز شوند. اما هنوز تمام سنن اسلامی در میان آنان رسوخ نکرده است برای مثال در محافل و مجالس صحبت از می و شراب به میان می آید و خوردن شراب نه تنها نهی نمی گردد بلکه برای زدودن غم ازدل توصیه نیز می شود. در داستان ها سوگند خوردن نیز هنوز رنگ و بوی مذهبی نگرفته است و از عباراتی مانند " قیلینجیما دوغرانیم ( به شمشیرم ریز، ریز شوم )" و " اغلوم دوغماسین، دوغسادا اون گونه وارماسین ( پسرم نزاید و اگر بزاید تا ده روز نپاید )" به جای سوگند به مقدسات مذهبی استفاده می شود. همچنین خدایی که در داستان دومرول دیوانه سر معرفی می شود با خدای اسلام تفاوت اساسی دارد. در اینجا خدا از تمجید و ستایش شادمان می شود و از توهین عصبانی می گردد و عزرائیل نیز در وضعیت عادی از یک انسان می ترسد وتنها با نیرنگ و معجزه بر انسان پیروز می شود. همین تفاوت بین خدای دومرول دیوانه سر و خدای اسلام دلیلی بر بحث کهن تر بودن ریشه داستان ها از زمان اسلام می باشد. (۲۹) در مقدمه کتاب از پیامبر(ص)، ابوبکر،عمر،عثمان، امام علی (ع) وامام حسن(ع) به نیکی یاد شده است و از حادثه کربلا و شهادت امام حسین (ع) به دست یزیدیان سخن به میان رفته است.(۳۰) از میان پیامبران علاوه بر حضرت محمد (ص) ، حضرت خضر نیز در داستان ها نقش اساسی ایفا می کند. برای مثال در داستان بوغاج پسر دیرسه خان، حضرت خضر بر سر مجروح بوغاج ظاهر می شود و سه بار دستش را بر روی زخم او می کشد و می فرماید : " تو با این زخم نخواهی مرد. " بر اساس تفاسیر قران کریم حضرت خضر یک پیامبر آذربایجانی بوده که برای هدایت قومش مبعوث گشته است. نام اصلی او اورومیا بن ملکان بوده که گویا شهر های ارومیه و ملکان آذربایجان به یاد نام او می باشند. (۳۱) نقش زنان در داستان های دده قورقود زنان منزلتی ارجمند و ستایش آمیز و هم طراز با مردان دارند. در این داستان ها برخلاف بسیاری از افسانه های شرق که زن وضعی نکوهش بار به خود می گیرد ، زن با تمام عواطف انسانی و شهامت عزت اخلاقی و موقعیت بلند مادری جلوه می کند. در خانواده ها نشانی از تعدد زوجات به چشم نمی خورد و زن در همه جا هم طراز و هماورد مرد است و یکی از راه و روش های مرسوم انتخاب همسر، هماورد بودن دختر و پسر در فنون کشتی و اسب سواری و تیراندازی و شمشیر زنی است. (۳۲) بورلا خاتون یکی از شخصیت های زن داستان ها ضمن داشتن حس مسئولیت به عنوان مادر و همسر، در اجتماع نیز حضور فعال دارد و یکی از نقش های اجتماعی او رهبری انجمن های زنان قبیله می باشد. این زنان از حقوق و آزادی های اجتماعی برخوردار بودند. آنان بیشتر روز های عمر خود را در چادر به سر نمی بردند بلکه پا به پای مردان در عرصه های گوناگون زندگی اجتماعی واقتصادی وسیاسی وحتی جنگ ها شرکت می کردند.(۳۳) البته در بین جوامع ترک همواره زنان از منزلت خاصی برخوردار بوده اند و شایستگی های قابل ستایشی داشته اند. بر اساس منابع تاریخی در مقابله با هجوم اسکندر به آذربایجان یک هزار تن از زنان ودختران شجاع این سرزمین در میدان نبرد حضور داشته اند وهمچنین در جنگ چالدران نیز شش هزار نفر از زنان جنگجو پا به میدان گذاشته اند و حتی در انقلاب مشروطه نیز تعداد زیادی از زنان ودختران آذربایجان با پوشیدن لباس مردانه وارد صفوف جنگی مردان مجاهد شده اند(۳۴) ابن بطوطه از مورخان دوره اسلامی در سفر نامه خود می نویسد : " چیزی که در این بلاد مایه ی تعجب فراوان بود، احترامی بود که به زنان خود داشتند. مقام زن در این میان پیشتر از مردان بود.(۳۵)همچنین در منابع باستانی چینی شعر بلندی به نام " مولان تورکی سی " به ثبت رسیده است که مضمون آن درباره ماجرای زندگی دختر شجاعی است که یکه وتنها پای به میدان جنگ می گذارد.(۳۶
منابع :
1- مجله شهریار ،سال 1379،شماره صفر، (گزارش) ص 29 .
۲- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص 4ب .
۳-   نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر،  ص 108 الی 111 .
۴-  در طول تاریخ در شرح حال فبایل اوغوز کتاب های دیگری نیز نگاشته شده است که تحت عنوان کلی اوغوزنامه شناخته می شوند که از مهم ترین آنها می توان به اوغوز نامه خواجه رشیدالدین فضل االله وزیر قازان خان از ایلخانان مغول در قرن 7 اشاره کرد.
۵-  دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص 5 الف
۶- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص 5 الف
۷-  دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص 5الف و8ب  /  پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص 62و63 / دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص 9 .
۸- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص 12ب .
۹-  نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر،  ص 144 .
۱۰- ترکان  وبررسی تاریخ ، زبان وهویت آنها در ایران، حسن راشدی، ص103 و 104 /  پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص 131
۱۱- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص 15ب .
۱۲- دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص 14 .
۱۳- اینترنت ، از دکتر جواد هيئت،سيري در تاريخ زبان و لهجه هاي ترکی .
۱۴- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص 58 .
۱۵- ترکان  وبررسی تاریخ ، زبان وهویت آنها در ایران، حسن راشدی، ص103 .
۱۶- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص 18 .
۱۷- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر،  ص 148 .
۱۸- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر،  ص 147 .
۱۹- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص 63 الی 68 . / دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص 5 ب الی 10 الف .
۲۰- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص 68 .
۲۱- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص 59 .
۲۲- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص 12 الف .
۲۳- نام یکی از 24 ایل اوغوز می باشد.
۲۴- دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص 17 .
۲۵- دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص 69 .
۲۶- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص 52 .
۲۷- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر، ص146 / پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص 53 و54 .
۲۸- ترکان  وبررسی تاریخ ، زبان وهویت آنها در ایران، حسن راشدی، ص 104 .
۲۹- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص 14 الف و 14 ب .
۳۰- دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص 20 و21 .
۳۱- مجله شهریار ،سال 1379،شماره صفر، ص 69 .
۳۲- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص 14 الف .
۳۳- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص 101 .
۳۴- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص 115 .
۳۵-  نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمان

:یازار مازقامتچی 

İslam Önceki Türk Destanları

افسانه های ترکی پیش از اسلام

افسانه های ترکی

طبقه بندی کلی افسانه های ترکی پیش از اسلام:
İslamiyetten Önceki Türk Destanları

طبقه بندی کلی افسانه های ترکی پیش از اسلام
1.داستان آفرینش Yaratılış Destanı

2.داستان های ترکان سکایی Saka Destanları
a.افسانه آلپ ار تونقا Alp Er Tunga Destanı
b.افسانه شو Şu Destanı

3.داستان های ترکان هون Hun-Oğuz Destanları
(افسانه های آذربایجان پیش از اسلام)
a.افسانه اوغوزخان Oğuz Kağan Destanı
b.داستان آتیلا Atilla Destanı

4.داستان های گؤک تورک ها Göktürk Destanları
a.افسانه بذ قورد (گرگ خاکستری) Bozkurt Destanı
b.افسانه ار گنه قون Ergenekon Destanı

5.داستان های سیامپی Siyempi Destanları

6.داستان های اویغور ها Uygur Destanları
a.داستان توره یش(پیدایش,ظهور,رشد)  Türeyiş Destanı
b.داستان کابولو Mani Dininin Kabulü Destanı
c.داستان گؤچ Göç Destanı

7.داستان محتشم دده قورقود (از افسانه های آذربایجان) Dede Korkut destani

8.و دیگر افسانه های ترکان پیش از اسلام(صد ها افسانه و داستان ترکی دیگر)

طبقه بندی کلی افسانه های ترکی پس از اسلام:
İslamiyetten Sonraki Türk Destanları
1.افسانه قزاقی-قرقیزی ماناس Kazak-Kırgız :Manas Destanı
محتشم ترین داستان شرق:برای اطلاع بیشتر از افسانه ماناس به لینک زیر بروید:

2.افسانه ترکی-مغولی چنگیزخان Türk-Moğol : Cengiz Han Destanı
3.افسانه تاتاری-قیریمی تیمور و ائدیگه Tatar-Kırım Timur ve Edige Destanları
4.افسانه کاراخانی سالتوک بوخراخان Karahanlı Dönemi: Satuk Buğra Han Destanı
5.افسانه های آذربایجانی  Azerbaycan Destanları
a.افسانه سید باتال قاضی Seyid Battal Gazi Destanı
b.افسانه دانشمند قاضی Danişmend Gazi Destanı
c.افسانه محتشم کوراوغلو Köroğlu Destanı

d.افسانه قاچاق نبی(قوچ نبی) Kaçak Nebi Destanı

6.و دیگر افسانه های ترکان پس از اسلام(صد ها افسانه و داستان ترکی دیگر)

1.داستان آفرینش Yaratılış Destanı

Altaylardan Verbitskiy'in derlediği yaradılış destanı özetle şöyledir: Yer gök hiç bir şey yokken dünya uçsuz bucaksız sulardan ibaretti. Tanrı Ülgen bu uçsuz bucaksız dünyada durmadan uçuyordu. Göklerden gelen bir ses Tanrı Ülgen'e denizden çıkan taşı tutmasını söyledi. Göğün emri ile oturacak yer bulan Tanrı Ülgen artık yaratma zamanı geldi diye düşünerek şöyle dedi :

Bir dünya istiyorum, bir soyla yaratayım
Bu dünya nasıl olsun, ne boyla yaratayım
Bunun çaresi nedir, ne yolla yaratayımş
Su içinde yaşayan Ak Ana,su yüzünde göründü ve Tanrı Ülgen'e şöyle dedi :
Yaratmak istiyorsan Ülgen, Yaratıcı olarak şu kutsal sözü öğren :
De ki hep," yaptım oldu " başka bir şey söyleme.
Hele yaratır iken,"yaptım olmadı" deme.

لینک:
http://www.efrasyap.org/Icerik/IcerikDetay.aspx?IcerikID=110

2.داستان های ترکان سکایی Saka Destanları

a.افسانه آلپ ار تونقا Alp Er Tunga Destanı

Sakalar dönemine âit Alp Er Tunga ve şu olmak üzere iki destan tesbit edilmiştir. Alp Er Tunga, M.Ö. VII. yüzyılda yaşamış kahraman ve çok sevilen bir Saka hükümdarıdır. Alp Er Tunga Orta Asya'daki bütün Türk boylarını birleştirerek hâkimiyeti altına almış daha sonra Kafkasları aşarak Anadolu Suriye ve Mısır'ı fethetmiş ve Saka devletini kurmuştur. Alp Er Tunga'nın hayatı savaşlarla geçmiştir. Uzun süre mücadele ettiği iranlı Medlerin hükümdarı Keyhusrev 'in davetinde hile ile öldürülmüştür. Alp Er Tunga ile iranlı Med hükümdarları arasındaki bu mücadelelerin hatıraları uzun asırlar hem Türkler hem iranlılar arasında yaşatılmıştır. Alp Er Tunga, Asur kaynaklarında Maduva, Heredot'ta Madyes, iran ve islâm kaynaklarında Efrasyab adlarıyla anılmaktadır.
آلپ ار تونقا اؤلدو مو
دونيا صاحيب‌سيز قالدي مي
قورخاق اؤجونو آلدي مي
ايندي اورک ييرتيلير.
فلک يارار گؤزتدي
گيزلي توزاق اوزاتدي
بَي‌لربَيي‌ني قاپدي
قاچسا ناسيل قورتولور.
ارلر قورد كيمي اولودولار
هيچقيريب ياخا ييرتديلار
آجي سسلرله باغيرديلار
آغلاماقدان گؤزلري قاپاندي.
بَي‌لر آتلاريني يوردولار
قايغي اونلاري دوردوردو
بنيزلري اوزلري سارالدي
سافران سورولموش كيمي اولدولار.

برای اطلاع بیشتر از افسانه آلپ ار تونقا به لینک زیر بروید:

http://www.efrasyap.org/Icerik/IcerikDetay.aspx?IcerikID=111

2.داستان های ترکان سکایی Saka Destanları

b.افسانه شو Şu Destanı

Şu destanı M.Ö. 330-327 yıllarındaki olaylarla bağlantılıdır. Bu tarihlerde Makedonyalı iskender, iran'ı ve Türkistan'ı istilâ etmişti. Bu dönemde Saka hükümdarının adı şu idi. Bu Destan Türklerin iskender'le mücadelelerini ve geriye çekilmeleri anlatımaktadır. Doğuya çekilmeyen 22 ailenin Türkmen adıyla anılmaları ile ilgili sebeb açıklayıcı bir efsane de bu destan içinde yer almaktadır. Kaşgarlı Mahmud Divan ü Lügat-it Türk'de iskender'den Zülkarneyn olarak bahsetmektedir.Destanın tesbit edilebilen kısa metni şöyle özetlenebilir: iskender, Türk memleketlerini almak üzere harekete geçtiğinde Türkistan'da hükümdar şu isminde bir gençti. iskender'in gelip geçici bir akın düzenlediğine inanıyordu.Bu sebeble de iskender'le savaşmak yerine doğuya çekilmeği uygun bulmuştu. iskender'in yaklaştığı haberi gelince kendisi önde halkı da onu izleyerek doğuya doğru yol aldılar. Yirmi iki aile yurtlarını bırakmak istemedikleri için doğuya gidenlere katılmadılar. Giden gurubun izlerini takip ederek onlara katılmaya çalışan iki kişi bu 22 kişiye rastladı. Bunlar birbirleriyle görüşüp tartıştılar. 22 kişi bu iki kişiye: "Erler iskender gelip geçici bir kişidir. Nasıl olsa gelip geçer , o sürekli bir yerde kalamaz. Kal aç" dediler. Bekle , eğlen, dur anlamına gelen "Kalaç" bu iki kişinin soyundan gelen Türk boyunun adı oldu. iskender Türk yurtlarına geldiğinde bu 22 kişiyi gördü ve Türk'e benziyor anlamında " Türk maned " dedi.Türkmenlerin ataları bu 22 kişidir ve isimleri de iskender'in yukarıdaki sözünden kaynaklanmıştır. Aslında Türkmenler, Kalaçlarla birlikte 24 boydur ama Kalaçlar kendilerini ayrı kabul ederler. Hükümdar şu Uygurların yanına gitti. Uygurlar gece baskını yaparak iskender'in öncülerini bozguna uğrattılar.Sonra iskender ile şu barıştılar. iskender Uygur şehirlerini yaptırdı ve geri döndü. Hükümdar şu da Balasagun'a dönerek bugün şu adıyla anılan şehri yaptırdı ve buraya bir tılsım koydurttu. Bugün de leylekler bu şehrin karşısına kadar gelir, fakat şehri geçip gidemezler. Bu tılsımın etkisi hâlâ sürmektedir.

Bu destana göre iskender Türkistan'a geldiğinde Türkmenlerin dışındaki Türkler doğuya çekilmişlerdi. iskender Türkistanda mukavemetle karşılaşmamış bu sebeble de ilerlememiştir. Büyük ölçüde çadırlarda yaşayan Türkler iskender'in seferinden sonra şehirler kurmuş ve yerleşik hayatı geliştirmişlerdir.

لینک:
http://www.efrasyap.org/Icerik/IcerikDetay.aspx?IcerikID=112

3.داستان های ترکان هون Hun-Oğuz Destanları
(افسانه های آذربایجان پیش از اسلام)

a.افسانه اوغوزخان Oğuz Kağan Destanı
b.داستان آتیلا Atilla Destanı

Oğuz Kağan destanı M.Ö. 209-174 tarihleri arasında hükümdarlık yapmış olan Hun hükümdarı Mete'nin hayatı etrafında şekillenmiştir. Bütün Türk destanlarında olduğu gibi bu destanın da ilk şekli günümüze ulaşmamıştır. Bugün, elimizde Oğuz destanının üç varyantı bulunmaktadır. XIII ile XVI yüzyıllar arasında Uygur harfleriyle yazılmış ve islâmiyetten önceki inancı yansıtan varyantın ilk örneği temsil ettiği kabul edilebilir. XIV. yüzyıl başında yazıldığı bilinen Reşîdeddîn'in Câmiüt-Tevârih adlı eserinde yer alan Farsça Oğuz Kağan Destanı islâmî varyantların ilkini temsil etmektedir. Oğuz Kağan Destanının üçüncü varyantı ise XVII. yüzyılda Ebü'l-Gazî Bahadır Han tarafından Türkmenler arasındaki sözlü rivayetlerden ve önceki yazmalardan faydalanarak yazılmıştır.

Oğuz Kağan Destanının islâmiyet Öncesi Rivayeti Ay Kağan'ın yüzü gök , ağzı ateş, gözleri elâ ,saçları ve kaşları kara perilerden daha güzel bir oğlu oldu. Bu çocuk annesinden ilk sütü emdikten sonra konuştu ve çiğ et ,çorba ve şarap istedi.Kırk gün sonra büyüdü ve yürüdü. Ayakları öküz ayağı , beli kurt beli, omuzları samur omzu, göğsü ayı göğsü gibiydi. Vücudu baştan aşağı tüylüydü. At sürüleri güder ve avlanırdı. Oğuz'un yaşadığı yerde çok büyük bir orman vardı. Bu ormanda çok büyük ve güçlü bir gergedan yaşıyordu. Bir canavar gibi olan bu gergedan at sürülerini ve insanları yiyordu. Oğuz cesur bir adamdı. Günlerden bir gün bu gergadanı avlamağa karar verdi. Kargı, yay, ok, kılıç ve kalkanını aldı ve ormana gitti. Bir geyik avladı ve onu söğüt dalı ile ağaca bağladı ve gitti. Tan ağarırken geldiğinde gergedanın geyiği almış olduğunu gördü. Daha sonra Oğuz, avladığı bir ayıyı altın kuşağı ile ağaca bağladı ve gitti. Tan ağarırken geldiğinde gergedanın ayıyı da aldığını gördü. Bu sefer kendisi ağacın altında bekledi. Gergedan geldi ve başı ile Oğuz'un kalkanına vurdu. Oğuz kargı ile gergedanı öldürdü. Kılıcı ile başını kesti. Gergedanın barsaklarını yiyen ala doğanı da oku ile öldürdü ve başını kesti. Günlerden bir gün Oğuz Kağan Tanrıya yalvarırken karanlık bastı. Gökten bir gök ışık indi. Güneşden ve aydan daha parlaktı. Bu ışığın içinde alnında kutup yıldızı gibi parlak bir ben bulunan çok güzel bir kız duruyordu. Bu kız gülünce gök tanrı da gülüyor, kız ağlayınca gök tanrı da ağlıyordu.Oğuz bu kızı sevdi ve bu kızla evlendi. Günler ve gecelerden sonra bu kız üç oğlan çocuk doğurdu. Çocuklara Gün, Ay ve Yıldız isimlerini verdiler. Oğuz ormanda ava çıktığı günlerden birinde göl ortasında bir ağaç gördü. Ağacın kovuğunda gözü gökten daha gök, saçı ırmak gibi dalgalı, inci gibi dişli bir kız oturuyordu. Yeryüzü halkı bu kızın güzelliğini görse dayanamaz ölüyoruz derlerdi. Oğuz bu kızı sevdi ve onunla evlendi. Günlerden gecelerden sonra Oğuz'un bu kızdan da üç oğlu oldu. Bu çocuklara Gök, Dağ ve Deniz isimlerini koydular.

Oğuz Kağan büyük bir toy(şenlik) verdi. Kırk masa ve kırk sıra yaptırdı.Çeşit çeşit yemekler,şaraplar, tatlılar, kımızlar yediler ve içtiler.Toydan sonra Beylere ve halka Oğuz Kağan şunları söyledi:

Ben sizlere kağan oldum
Alalım yay ile kalkan
Nişan olsun bize buyan
Bozkurt olsun bize uran
Av yerinde yürüsün kulan
Dana deniz, daha müren
Güneş bayrak gök kurıkan

برای اطلاع بیشتر از افسانه اوغوزخاقان به لینک زیر بروید:

http://www.efrasyap.org/Icerik/IcerikDetay.aspx?IcerikID=113

4.داستان های گؤک تورک ها Göktürk Destanları

Köktürklerle ilgili tesbit edilen destanın iki farklı rivayeti bulunmaktadır. Çin kaynaklarında tesbit edilen varyant "Bozkurt", Ebü'l-Gâzi Bahadır Han tarafından tesbit edilen varyant şecere-i Türk'te ise "Ergenekon" adıyla verilmiştir.

a.افسانه بذ قورد (گرگ خاکستری) Bozkurt Destanı

لینک:
http://www.efrasyap.org/Icerik/IcerikDetay.aspx?IcerikID=115

b.افسانه ار گنه قون Ergenekon Destanı

ارگنه قون  داستانينا گؤره تورکلر قونشولاري طرفيندن مغلوب ائديلديکدن سونرا هاميسي اؤلدورولور، يالنيز خاقانلاري نين قييان و نوکوز(Qıyan və Nüküz) آدلي ايکي اوغلو قادينلاري ايله بيرليکده ساغ قاليرلار. اونلار داغلار آراسيندا بير سيغيناجاق تاپيرلار و 400 ايلدن سونرا سايلاري چوخالديغي اوچون آرتيق اورايا سيغيشميرلار و بونا گؤره ده هر طرفي قاياليق اولان داغدان چيخماق اوچون چاره آختاريرلار.

Moğol ilinde Oğuz Han soyundan il Han'ın hükümdarlığı sırasında Tatarların hükümdarı Sevinç Han Moğol ülkesine savaş açtı. ilhan'ın idaresindeki orduyu Kırgızlar ve diğer boylardan da yardım alarak yendi. ilhanın ülkesindeki herkesi öldürdüler. Yalnız il Han'ınn küçük oğlu Kıyan ve eşi ile yeğeni Nüküz ile eşi kaçıp kurtulmayı başardılar.Düşmanın, onları bulamayacağı bir yere gitmeğe karar verdiler. Yabanî koyunların yürüdüğü bir yolu izleyerek yüksek bir dağıda dar bir geçite vardılar. Bu geçitten geçerek içinde akar sular,pınarlar, çeşitli bitkiler, çayırlar, meyva ağaçları, çeşitli avların bulunduğu bir yere gelince Tanrıya şükrettiler ve burada kalmağa karar verdiler. Dağın doruğu olan bu yere dağ kemeri anlamında "Ergene" kelimesiyle "dik" anlamındaki "Kon" kelimesini birleştirerek "Ergenekon" adını verdiler. Kıyan ve Nüküz'ün oğulları çoğaldı. Dört yüz yıl sonra kendileri ve sürüleri o kadar çoğaldılarki Ergenekon'a sığamadılar.Atalarının buraya geldiği geçitin yeri unutulmuştu.Ergenekon'un çevresindeki dağlarda geçit aradılar. Bir demirci, dağın demir kısmı eritirlerse yol açılabileceğini söyledi. Demirin bulunduğu yere bir sıra odun, bir sıra kömür dizdiler ve ateşi yaktılar. Yetmiş yere koydukları yetmiş körükle hep birden körüklediler.Demir eridi, yüklü bir deve geçecek kadar yer açıldı.ilhan'ın soyundan gelen Türkler yeniden güçlenmiş olarak eski yurtlarına döndüler, atalarının intikamını aldılar. Egenekondan çıktıkları gün olan 21 martta her yıl bayram yaptılar. Bu bayramda bir demir parçasını kızdırırlar, demir kıpkırmızı olunca önce Hakan daha sonra beyler demiri örsün üstüne koyarak döğerler. Bugün hem yeniden özgür hem de bahar bayramı olarak hala kutlanmaktadır.

برای اطلاع بیشتر از افسانه ارگنه قون به لینک زیر بروید:

http://www.efrasyap.org/Icerik/IcerikDetay.aspx?IcerikID=116

6.داستان های اویغور ها Uygur Destanları

Uygurlara âit Türeyiş ve Göç isimli iki destan parçası tesbit edilmiştir.Türeyiş parçası Çin kaynaklarından Göç ise hem Çin hem iran kaynaklarında bulunmaktadır.

a.داستان توره یش(آفرینش)  Türeyiş Destanı

Eski Hun beylerinden birinin çok güzel iki kızı vardı. Bu bey kızları ile ancak Tanrıların evlenebileceğini düşünüyordu. Bu sebeble ülkesinin kuzey tarafında yüksek bir kule yaptırarak iki güzel kızını Tanrılarla evlenmek üzere buraya yerleştirdi. Bir süre sonra kuleye gelen bir kurdun Tanrı olduğu düşüncesiyle kızlar bu kurtla evlendiler. Bu evlenmeden doğan Dokuz Oğuzların sesi kurt sesine benzerdi.

لینک:
http://www.efrasyap.org/Icerik/IcerikDetay.aspx?IcerikID=124


b.داستان کابولو Mani Dininin Kabulü Destanı

c.داستان گؤچ Göç Destanı

Uygurların yurdunda "Hulin" isimli bir dağ vardı. Bu dağdan Tuğla ve Selenge isimli iki ırmak çıkardı. Bir gece oradaki bir ağacın üzerine gökten ilâhi bir ışık indi. iki ırmak arasında yaşayan halk bunu dikkkatle izlediler. Ağacın gövdesinde şişkinlik oluştu, ilâhi ışık dokuz ay on gün şişkinlik üzerinde durdu. Ağacın gövdesi yarıldı ve içinden beş çocuk göründü. Bu ülkenin halkı bu çocukları büyüttü. En küçükleri olan Buğu Han büyüyünce hükümdar oldu. Ülke zengin halk mutlu oldu. Çok zaman geçti. Yuluğ Tiğin isimli bir prens hükümdar oldu. Çinlilerle çok savaştı. Bu savaşlara son vermek için Oğlu Galı Tigini bir Çin prensesi ile evlendirmeğe karar verdi. Çinliler , prensese karşılık hükümdardan Tanrı dağının eteğindeki Kutlu Dağ adını taşıyan kayayı istediler. Gali Tigin kayayı verdi. Çinliler kayayı götürmek için kayanın etrafında ateş yaktılar, kaya kızınca üzerine sirke döktüler. Ufak parçalara ayrılan kayayı arabalara koyarak Çin'e taşıdılar. Memleketteki bütün kuşlar, hayvanlar kendi dilleriyle bu kayanın gidişine ağladılar. Bundan yedi gün sonra da Gali Tigin öldü. Kıtlık ve kuraklık oldu . Yurtlarını bırakarak göç etmek zorunda kaldılar.

لینک:
http://www.efrasyap.org/Icerik/IcerikDetay.aspx?IcerikID=125

7.داستان محتشم دده قورقود (از افسانه های آذربایجان) Dede Korkut destani

کتاب دده قورقود که از شاهکارهای ادبی-فولکوریک جهانی است،از یک مقدمه و 12 داستان تشکیل شده است.داستانها به نثر و نظم نوشته شده است و در خلال آنها انواع مختلف آثار ادبی شفاهی مانند بایاتی،نغمه،ضرب المثل و حتی مرثیه دیده میشود.
در این داستانها جسارت و مردانگی و قهرمانیها و عادات و معیشت و عقاید ترکان آذربایجان شرح داده شده و وطن خواهی و مهمان دوستی و محبت مادر و فرزند و حرمت زنان و خصلتهای انسانی ستوده شده است.داستانها از قسمتهای منثور و منظوم تشکیل شده و نثر داستانها ساده و به زبان مردم است
كتاب‌ «دده‌ قورقود» از آثار كلاسيك‌ جهان‌ به‌ شمار مي‌رود.  با اينكه‌ حماسة‌ ملي‌ تركان‌ محسوب‌ مي‌شود، تنها به‌ تُركان‌ تعلق‌ ندارد، بلكه‌متعلق‌ به‌ همة‌ جهانيان‌ است‌.

لینک کلی:
http://www.turkceciler.com/Dersnotlari/edebiyat_tarihi.html

منبع:دوموک

:یازار مازقامتچی 

242335 242336 242337 242338 242339

batman iftar saati 2021 viranşehir kaç kilometre seferberlik ne demek namaz nasıl kılınır ve hangi dualar okunur özel jimer anlamlı bayram mesajı maxoak 50.000 mah powerbank cin tırnağı nedir