kaynağı değiştir]
DAMLA YAZICI
“Gregor Samsa bir sabah tedirgin dülerden uyandnda, kendini yatanda devasa bir böcee dönümü buldu.” Dünya edebiyat bu cümleyle tanal, yüz koca yl oldu ve gerçei söylemek gerekirse Gregor Samsa ile tantktan sonra edebiyatta artk hiçbir ey eskisi gibi olamayacakt. Franz Kafka “Dönüüm”le modern temalar klasik alegorik anlatmla eriterek dünya edebiyatnda beklenmedik ufuklar ve anlatm olanaklar açmt. Tüm zamanlarn en iyi öyküsü olarak adlandrlan “Dönüüm”ün ilk defa ’te baslmasnda bu yana geçen yüz ylda üzerine çok konuuldu ve yazld.
50 sayfalk bu ksa hikâyeyi, ilk kez genç bir hukuk örencisiyken okuyan Nobel ödüllü yazar Gabriel Garcia Marquez öyle demiti: “lk cümlede neredeyse yataktan düüseafoodplus.info Canetti, Kafka’nn kendisinin de bu öyküyü “hiçbir zaman aamayacan, çünkü Dönüüm’ü aabilecek bir eyin olmadn” yazar.
“Deiim’in ilk çevirmeni, Franszcadan yapt çeviriyle, Vedat Günyol’dur. Bu çeviri ’da Ataç Yaynevi tarafndan yaymlanmtr. ngilizceye Metamorfoz olarak çevrilen kitap Türkçeye iki ekilde çevrildi; “Deiim” ve “Dönüüm”. Vedat Günyol ve Kâmuran ipal Deiim’i, Ahmet Cemal ve dierleri Dönüüm’ü yelemekteler. Enis Batur ise ikisini de yanl bulur ve asl çevirinin “Bakalam” olmasn söyler. Özellikle Kafka üzerine younlam edebiyat tarihçisi Heinz Politzer ve pekçok Kafka aratrmacs Gregor Samsa’nn böcee “dönüüm”ünden çok, onun bu durumu karsnda ailesinin sergiledii “deiim”i odaa alr. Öykünün temel izlei aslnda ailedir,derler. Bu nedenle önemli Kafka çevirmenlerinden Kamuran ipal “Deiim” baln uygun görür.
Kitabn ad üzerine yürütülen bu tartmalar, kitabn içerii üzerine yaplan tartmalarn yannda devede kulak kalr elbet. Çünkü Kafka öyle bir metin ilemitir ki, içinde toplum-birey etkileiminden tutun da, Kafka’nn kiisel yaamndaki Freudiyen davurumlarna kadar her eyi bulabiliriz. Ancak bir bakta deil.
Gregor Samsa üzerinden anlatlan bu kurgu metin, kurgudan gerçeklie ve açkla hemen çkmamaktadr. Hele de böyle bir üsluba alk olmayan dönemin edebiyat okurlar için bu daha da karmak görünür. Kafka’nn öyküsü yaymlandktan iki sene sonra ald bir mektup durumu özetlemektedir:
"Sevgili Baym,
Beni bedbaht ettiniz.
Sizin 'Dönüüm'ünüzü kuzinime hediye olarak aldm.
Ne var ki o, hikayeyi anlamaktan seafoodplus.infom kitab annesine verdi ve o da anlamad. Annesi kitab dier kuzinime verdi ve o da bir açklama getiremedi. Sonunda bana yazdlar. Ailedeki doktor ben olduum için hikayeyi de onlara benim açklamam bekliyorlar. Ben de ne yapacam bilemez haldeyim.
Baym! Siperlerde Ruslarla kalkl atete gözümü krpmadan aylar geçirdim. Ama kuzenlerime mahçup olmay kaldramam. Bana yalnz siz yardm edebilirsiniz. Bunu yapmalsnz çünkü beni bu karmaann içine düüren siz oldunuz. O yüzden lütfen bana kuzinimin 'Dönüüm' hakknda ne düünmesi gerektiini söyleyin.
En derinden sayglarmla…
Dr. Siegfried Wolff
Berlin – 10 Nisan "
KAFAMIZDAK HAMAM BÖCE MGES
Gregor Samsa’nn dönütüü böcek yllarca kafamzda bir hamamböcei imgesi olarak gezindi, oysa Kafka’nn kitab için yayncsna söyledii ilk ey, “lütfen kapana hamamböcei gibi bir ey çizmeyin” olmutu. Çünkü Gregor var olan bir eye dönümemitir. nsanken, hayvan olmamtr. O, ancak Kafka’nn devasa bir böcek olarak tanmlayabilecei, neydüü belirsiz bir egale dönümütür. (Dönüüm’ün Yaynlar tarafndan baslan halinde, Kafka’nn tasvirlerinden yola çklarak Gregor Samsa resmedilmeye çallmtr) Kafka’nn Gregor’un dönütüü varl bizlere ancak böcek imgesiyle anlatabilmesinin alt fazlasyla doludur. Gregor, neden bir sabah uyandnda kendini bir bukalemun olarak bulmaz da, böcek olarak bulur? Elbette Kafka’nn en sevdii hayvan böcek diye deildir bu.
Burada ksaca öyküden söz edelim. Gregor’un babas be yl önce çok para kaybetmitir ve kz kardei Grete çalmak için çok gençtir, annesinin astm vardr ve babas da çalamayacak durumdadr. Bunun üzerine Gregor da kreditörlerden birinde ie balar. Aile borç yükü altnda ezilmektedir. Gregor aileyi maa ile ayakta tutmaya çalan kiidir ve bütün aile Samsa’nn eline bakar. Taa ki, Gregor bir gün böcek olarak uyanana kadar. Onun böcee dönümesi ailede önce panie sonra nefrete ve sonra onu dlamaya yol açar. Böcek olarak uyanan Gregor da büyük bir panie kaplr(böcee dönüecek her insann kaplaca gibi) ancak onun panii bu dönüüme yönelik deil, bu dönüümün etkilerine yönelik yaanmaktadr. öyle ki, Gregor böcek olduu için deil, ie geç kalaca için panik içindedir. te öykünün can alc damarlarndan biri budur. Skntlarn, ailevi sorunlarn(ki aile burada toplumu da temsil eder) paraszln orta snf bir genci getirdii nokta, insan olmaktan çkan kiinin bu olaanüstü durumu bile göz ard ettii bir yabanclama yaanmaktadr. Bu yabanclama Kafka’nn eserinde çok katmanldr. Ailenin Gregor’a giderek nefretinin armas ve onu dlamaya çalmas , ailesi için çalan genç için büyük bir vefaszlk örneidir ancak o ailesine sitem etmek yerine, kendini onlara kabul ettirmeye çalr. Bunu toplum- birey ilikisi balamnda düündüümüzde aile toplumun sembolik anlatmdr. Kafka’nn Gregor Samsa’s hepimizin trajik hikayesinin izdüümüdür.
Her ne kadar toplum-birey ilikisinde dair çkarmlar varsa da bunun bir aile ile anlatlmasnn nedeni kukusuz Kafka’nn yaam irdelendiinde bulankla yer brakmayan bir parlaklkla gözlerimizin önüne serilir.
KAFKA’DA BABA FGÜRÜ
Kafka ’te, Prag’da, sonraki yllarda doacak alt çocuun ilki olarak dünyaya geldi; onu takip eden iki erkek kardei, George ve Heinrich çocuk yalarda öldüler. Onlarn ardndan üç kzkardei, Elli, Valli ve Ottla dünyaya geldi. ’deki ksa bir dönem haricinde Franz hayat boyunca Ottla ile yakn oldu. Annesi Julie Löwy, nispeten hali vakti yerinde bir aileden geliyordu. Babas Hermann ise çok daha yoksul bir ailedendi, bir kasabn oluydu. Hermann otuz yanda Julie ile tanp evlenince evlilikle gelen çeyiz, ona gelecek yllarda büyüyecek bir konfeksiyon ii kurma imkan salad. Bu süre boyunca Hermann’n çeitli ürünler satt dükkan hep evi ile ayn alandayd. Kafka bu dükkanda bir süre çalmtr. Franz için, çocukluu ve ergenlii srasnda dardaki dünya ile aile alan ayn eydi. Çünkü yaad ev, çalt dükkan, okuduu lise hep evinden birkaç adm ötedeydi. Daha sonra hukuk fakültesine girdinde de kendi ehrini tercih edecekti. Bunu zorunlu mahkeme stajyerlii takip etti. Daha sonra yar kamusal bir kurum olan içilerin kaza sigortas enstitüsünde çalmaya balad. ’de hastalndan ötürü emekliye ayrlncaya dek, orada yllar boyunca istikrarl bir ekilde çalt.
Baba figürü Kafka’nn eserlerinde temel dürtü ve bilinçaltlardan biridir. “Dümanlmzn kökleri çok derinde” dedii babas için Kasm ’da, ölümünden dört buçuk yl önce, bir davurum metni olan "Babaya Mektup"u, yazd. Babas sert görünülü, cevval, iri bir adamd. Kafka ise clz ve renksizdir. Fiziksel anlamdaki bu fark bile Kafka’nn babasna duyduu öfkeyi arttryor ve ezilmilik, aalanmlk hissini uyandryordu. Bu, kendisinden utanmasn salyordu. Bu konuda öyle der Kafka; “O zamanlar her biçimde, cesaretlendirilmeye ihtiyacm vard. Sonuçta, srf senin fiziksel varlnla bile aa çekiliyordum. Örnein, nasl ayn banyo kabininde soyunduumuzu hatrlyorum. Ben orada bir deri bir kemik, güçsüz önemsiz; sen ise güçlü, uzun, heybetli”
Annesi ise babann otoritesi karsnda pasif kalan ancak Kafka’nn utancn kendi çabasyla yok etmeye çalan bir kadnd. Franz ’da yazd "Babaya Mektup"ta annesinin, kocasnn ve olunun arasnda kalarak içine dütüü ve çkamad ikileminin farkna varmt. Franz’n temel hedefi babasyd.
"Dönüüm"deki bir bölüm anne ve babas ile olan ilikisine dair içinde barndrdklarn dar vurur: Anne Samsa, olunun odasndan böcek Gregor’u ilk gördüünde fenalar: “Neredeyse tamamen vazgeçmi gibi, kollar yana açlm bir halde koltua dütü ve kprdamad”. Tamamen çlgna dönen Gregor salona gitmeye yeltendi; sonrasndan sinirden çlgna dönmü babas tarafndan elmalarla bombalanrcasna odasna geri kovaland, elmalardan biri, “Gregor’un srtna sapland.”
Daha önce sorduumuz soruya gelirsek; neden böcek? Çünkü ezilmilii, çirkinlii, iktidarszl ve dlanmay en iyi temsil eden varlk. Çünkü Kafka, babasyla yan yana durduu bütün anlarda kendini bir böcek gibi ezilmi ve çirkin hissediyordu.
Dönüüm büyük oranda Kafka’nn aile yaamnn da trajedisidir. “Kafka babasna olan korkusunu takntl bir hazla besledi. Kafka bu çocuksu bamll sayesinde, büyümeyi reddederek ve yetikin yaamnn getirdii büyük mücadeleleri srtlamada baarsz olarak bir yazarn hayat için gerekli olan koulu, kendine ait alan yaratyordu.” diyor Saul Friedlander.
UTANÇ YARATAN HSSZLK VE AHLAK SORUMLULUK
Eric Santner, "Dönüüm" için yapt yorumlarnda, “Kafka’nn edebi dünyasnn en esrarengiz ögelerinden biri üphesiz iktidarszln kendini aniden muazzam bir güce dönütürebilmesi, hatta iktidarszln kendini gücün en rahatsz edici özelliklerinden biri olarak göndermesidir.” Bu niteleme sadece "Dönüüm"e özgü deil, bütün Kafka eserlerinde gücünü oluturan itekleyicidir aslnda. Zayf olann içinden çkacak olan “yeniden doan”n gücü.
Franz’n en eski ve en yakn arkadalarndan olan Oskar Pollak’la arkadal üniversitenin son yllarnda kopsa da, Kafka kendisinden bir alt dönemden olan Max Brod’la giderek daha da yaknlat ve onunla hayat boyunca arkada kald. Ölmeden önce bütün yazdklarn ona verdi ve ölümünden sonra hepsini yakmasn söyledi. Ancak Max Brod bu vasiyeti yerine getirmedi ve insanln bugün kült eserlerinden olan birçok Kafka yapt günna çkt. Max Brod’un yerine getirmedii bu vasiyet hep tartlr; arkadann istemedii bir eyi yapmas ve yaptlar yaymlamasnn ahlaki ölçei nedir? Ayrca Kafka’nn yazdklarnn Max Brod tarafndan sansürlenerek yaymland da söylenmektedir.
Kafka 25 Eylül ’de, “Bir Köy Hekimi”ni yazdktan yaklak alt ay sonra ve akcier enfeksiyonu tehisi konduktan birkaç hafta sonra günlüüne, “hala ‘Bir Köy Hekimi’ gibi eserler sayesinde geçici bir tatmin yayorum çünkü böyle eyler, yazabildiimi kantlyorlar. Fakat mutluluk ancak dünyay saf, doru ve deimez olana eritirebilirsem gelecek."
Kafka’nn hep geri döndüü birkaç temel sorun: Utanç yaratan hissizlik ve ahlaki sorumluluklar, karmak bir cinsellik, dorunun kaçamakl ve en önemlisi de kötülüklerin olduu bir dünya ve daha da ötesi, kötü bir dünya.
Kafka’nn yaznnda o büyük skml hep hissederiz. Doduu ve yaad ehir Prag gibi kapal, puslu ve gridir. öyle der ya zaten Prag için; “Bu iki büklüm olmu kocakarnn pençeleri var. nsan teslim olmak zorunda kalyor. Onun iki yann, Vysehrad’ ve kaleyi yangna vermek isterdim. Belki ancak o zaman ondan kaçmak mümkün olabilirdi.”