Türkçede Kök

to the stems without possessive suffix, the suffix +n to the stems with possessive suffixes; and very rarely by adding +nl after the personal and demonstrative pronouns in the plural case and it is provided by the addition of +1 after the personal and the demonstrative pronouns in the singular case. In the literature we see that on the +nl and +1 suffixes, there is only a consensus on the existence of the +nl suffix after only a few except for a few researchers. Most researchers accept that +1, seen in Old Anatolian Turkic, is the result of the being suffix of connective vowel, the drop of Igl, igl with the development of +(X)g/+(X)g > +1. In this study, this widespread opinion and the objections are discussed. The examples of the use of consecutive accussative case suffixes in Kok Turkic have been given and the view that this use fulfills the appositivai function is expressed. Furthermore the opinions on the readings of some expressions in Old Turkic inscriptions were presented. 105  Key words: Old Turkic, Kok Turkic, consecutive accusative, appositiva! function Винительный падеж в кёк-тюркском языке, суффикс определенного объекта {+ 1} и аппозитивная функция последовательных суффиксов винительного падежа Х у с н у Ч агдаш А р с л а н (H u s n u Q agda§ A rs la n ), Ogretim Gorevlisi, Qukurova Universitesi, Turk Dili Bold mu, Adana/Turkiye. ВИНИТЕЛЬНЫ Й П АДЕЖ В КЁК-ТЮ РКСКО М ЯЗЫ КЕ, СУФ ФИКС О П Р Е ­ ДЕЛЕННОГО ОБЪЕКТА {+ 1} И А П П О ЗИ ТИВ НАЯ ФУНКЦИЯ П О С ЛЕДО ВА­ ТЕЛЬ НЫ Х СУФ Ф ИКСОВ ВИНИТЕЛЬНО ГО ПАДЕЖ А Аннотация. В кёк-тюркском языке имя в именительном падеже может быть неопределенным объектом предложения или оговорки. Также это правило назы­ вают винительным падежом без суффикса. В определенном конкретном случае он формируется путем добавления суффиксов + g / + g к корню без притяжатель­ ных суффиксов, добавлением суффикса + п к корню с притяжательными суф­ фиксами; и очень редко, добавлением + ni после личных и указательных местои­ мений во множественном числе и добавлением + I после личных и указательных местоимений в единственном числе. В литературе мы видим, что у суффиксов + nl и + I существует согласование только относительно суффикса + nl, за исключением работ нескольких исследо­ вателей. Большинство исследователей согласны с тем, что + Г, встречающееся в древнем анатолийском тюркском языке, является результатом добавления суф­ фикса соединительного гласного, и опусканием / g /, / g / с преобразованием + (X) g / + (X) g> + I. В этом исследовании обсуждается данное широко распространен­ ное мнение, наряду с возражениями по нему. Приведены примеры использования последовательных суффиксов вини­ тельного падежа в кёк-тюркском языке и выражено мнение о том, что такое ис­ пользование суффиксов выполняет аппозитивную функцию. Были представлены мнения о чтении некоторых выражений на древнетюркских надписях. Ключевые слова: древнетюркский, кёк-тюркский, последовательный вини­ тельный падеж, аппозитивная функция. Giri§ Bu galigma, Eski Turk (Runik) alfabesiyle yazilmig Qoyr, Kol Tigin [KT], Bilge Kagan [BK], Tunyukuk [T], Ongi [O], Koli Qor [KQ], Suci, §ine-Usu [§U], Taryat, Tes, Yenisey ve Kirgizistan yazitlari ile Irk Bitig [IB] adli fal kitabindan oiugan Eski Turkge dil malzemelerinde ve onlar uzerine yazilan kaynaklarda bulunan veriler igigmda beiirtme durumunun ele alinmasiyla ortaya gikmigtir. Eski Turk yazitlariyla ilgili 19. yuzyilin sonu ve ozellikle 20. yuzyilin bagmdan itibaren birgok galigma yapildigi bilinmektedir, Bu galigmalar gunumuzde de alan aragtirmacilari tarafindan siirduriilmektedir. Ancak yazitlarla ilgili okuma ve anlamlandirma sorunlarinin yam sira ses ve bigim bilgisel tartigmalar da halen yerini korumaktadir. Okuma sorunlari genellikle zarar gormug kisimlarla gunumuz soz varliginda izini suremedigimiz sozler uzerinde yogunlagirken anlamlandirma sorunlari Turkgenin yapisim kimi zaman dikkate almadan yapilan aktarmalar uzerinde yoguniagmaktadir. Bu galigmada butun bu sorun alanlarina deginen bir yaklagim igerisinde beiirtme durumu ve ardigik beiirtme durumu eklerinin iglevi agiklanmig, Eski TCirkge aragtirmalarma katki yapmak amaglanmigtir. Bu aragtirmanm gikig noktasmi ve geligim surecini olugturan ana sorulari goyle siralayabiliriz: Kok-Turkgede beiirtme durumu nasil kurulmaktadir? Beiirli 106 nesne durumu ekleri nelerdir? Kok-Turkgede “belirli nesne durumunun iyelik eksiz govdelerde +(X)g/+(X)g, iyelik ekli govdelerde +(l)n; gok seyrek olarak da +nl ekleriyle saglandigi" ve “ug bigimi” oldugu geklindeki yaygin gorug tartigilabilir mi? Bu yaygin gorug ile kargi gorugler dugQnuldOgiinde Eski Anadolu Tiirkgesinde ve bugun Turkiye Turkgesinde genel belirtme eki olan +1 (ve Turkiye Turkgesindeki turevi +U) nasil agiklamr? KT Guney 8-9. satirlar ile BK Kuzey 6-7. satirlarda gegen antagigin ugun igidmig kaganigin sabin almatin yir sayu bardig ifadesinde, “kaganiQin” sozcugu “isim+iyelik eki+tamlayan [ilgi durumu] eki” yapisinda olmadigi halde, Turkiye Tijrkgesine yapilan birgok geviride bu yapidaymig gibi hatali anlamlandirilmaktadir. Oysa KT Guney 8-9. ve BK Kuzey 6-7. satirlardaki “kagamgin sabin almatin" ifadesinde agikga art arda belirli nesne durumu eki kullamlmigtir. Peki yazitlarda bu gibi bagka kullammlar var midir? Radloff’un, ilk olarak 1894 yilinda yayimlanan galigmasi Die altturkischen Inschriften der Mongolei’nin 1. cildinde [Band I (Erste Lieferung)], “ITRONFL : g r : rib” (1987, s. 20) “b,ir rg, Ipnorti” (1987, s. 21) bigiminde okuyup “Auf ihn warf sich ein machtiger Held" (1987, s. 21) olarak anlamlandirdigi KT Dogu 36. satirdaki ifadeyi bagta H. N. Orkun, S. Ye. Malov olmak uzere M. Ergin, T. Tekin, A. Berta, M. Olmez, E.Aydtn, H. §irinveA. B. Ercilasun, ilk 1896 yilinda yayimlanan Inscriptions de I’Orkhon dechiffrees’de V. Thomsen’in okuyuguyla aym gekilde “bir arig o,g,un urti.” bigiminde okuyup tumu agagi yukari “bir eri okla vurdu” (Thomsen, 2002, s. 150-153) olarak anlamlandirmigtir. Ancak Radloff’un -anlamlandirmasi bir yana birakilirsa- V. Thomsen’e gore bu ifadeyi okuyugu daha uygun degil midir? Tabgaggaru kum serjunug idmig (T 9) ve Kug segOnug balbal tike birtim (BK Giiney 9) ifadelerinde, tipki antagigm ugun igidmig kagamgin sabin almatin yir sayu bardig (KT Guney 8-9; BK Kuzey 6-7) ve bir erig alpin urti (KT Dogu 36) ifadelerinde oldugu gibi belirtme (nesne) durumu eklerinin belli bir amag dogrultusunda ardigik kullammi soz konusu mudur? Aynca A. B. Ercilasun’un, Tunyukuk yazitimn 9. satirindaki kum segunOg ifadesi igin Berta ve T. Tekin’in goruglerini goz online alarak soyledigi, “(...) bir unvan grubu aktarmasi yerine Berta’nm bir ihtimal olarak teklif ettigi gibi “Ku-yu Sengun-u” geklinde bir aktarmayi tercih etmek dogru olur. Nitekim bir satir sonra sini, Tabgagig; bini, Oguzug ibareleri aym yapidadir.” (2016, s. 642) gorugii ve T 10. satirdaki ifadeler aym yapida kabul edilebilir mi? Eger oyleyse, ardigik belirtme durumu eklerinin buradaki iglevi nedir? Yukarida bu galigmanin yalmzca genel hatlarim olugturan birbirine bagli “ana sorular" siralanmigtir. Ayrica bu konuyla dogrudan veya dolayli olarak ilgili olup yamtlanmasi gereken bagka sorular da bulunmaktadir. Burada bu sorular, konunun dagilmamasina ozen gosterilerek elden geldigince agiklanmaya galigilmigtir. 1. Kok-Turkgede Belirtme (Nesne) Durumu Ekleri Eski Turk yazitlarindaki ifadelerden yola gikarak Kokturklerde belirtme (nesne/ yukleme) durumunun nasil saglandigina bakalim: Kok-Turkgede yalin durumdaki bir ad, bir cumlecigin ya da cumlenin belirsiz nesnesi olabilir. Buna eksiz belirtme durumu da denir. Belirli nesne durumu ise; iyelik eksiz govdelere +g/+g, iyelik ekli govdelere +n eklerinin; gok seyrek olarak da gokluk kigi ve igaret adillarindan sonra +nl; teklik kigi ve igaret adillarindan sonra +l ekinin getirilmesi yoluyla saglanmaktadir. Literaturde, gokluk kigi ve igaret adillarindan sonra +nl, teklik kigi ve igaret 107 adillarindan sonra +1 ekinin olup olmadigi konusuna -ozellikle son galigmalara- baktigimizda, gok az sayida aragtirmaci digmda yalmzca +nl ekinin varligi uzerinde gorug birligi oldugunu gormekteyiz. Eski Anadolu Turkgesinde genel belirtme durumu eki olan ve belirli nesne durumunu bildiren +1, gunumuzTurkiye Turkgesinde +1, +U ekinin kokeni ve geligimi sorunu uzerinde gok durulmadigi gorulmektedir. Aragtirmacilarin gogu, Eski Anadolu Turkgesinde gorulen +1 ekinin, +(X)g/+(X)g > +1 geligmesiyle Igl, Ig l seslerinin dugmesi, baglayici unlunijn eklegmesi sonucu olugtugunu; Eski Turkgede boyle bir belirli nesne durumu eki olmadigmi ve bir bakima bu gorevde ekin yalmzca +nl bigiminin oldugunu kabul etmektedir. Bu konu uzerine Mustafa Canpolat’in itirazi ve agiklayici yazisi bilinmektedir (1992, s. 9-11). Bu sorun, 1.2.4. bagligmda tartigilmig, Eski Turkgede teklik kigi ve igaret adillarindan sonra gelen +l ekinin belirli nesne durumu eklerinden biri oldugu ve Eski Anadolu Turkgesi ile gunumuz Turkiye Turkgesinde genel belirtme durumu eki haline geldigi duguncesi farkli aragtirmacilarin gorugleri de goz onune almarak agiklanmigtir. 1.1. Kok-Turkgede yalm durum, bir cumlecigin ya da cumlenin belirsiz nesnesi olabilir, buna eksiz belirtme durumu da denir. Talat Tekin Orhon Turkgesi Grameri'ndeki (2016) “Yalm Durum” bagligmda, bir adin yalm durumunun belirsiz nesne olabileceginden (s. 100); M. Erdal da A Grammar of Old Turkic (2004) adli galigmasinda “The nominative” bagligi altmda belirsiz nesne durumundan (s. 362- 365) bahsetmigtir: Sekiz er olurdum. “Sekiz er(i)/adam(i) oldurdum." (Elegest I) Edgij soz sab elti kelir tir. “iyi soz(leri)/haber(leri) getirerek geliyor der.” (IB 7) Irak erser yablak agi birur yaguk erser edgij agi biriir. “Uzak ise kotij mal verir, yakin ise iyi mal verir.” (KT Guney 7) Bunga bitig bitidim. “Bunca yazi(lar) yazdim.” (KQ Guney 3) 1.2. Kok-Turkgede belirli nesne durumu eki iyelik eksiz govdelerde +g / +g, iyelik ekli govdelerde de +n, gok seyrek olarak da gokluk kigi ve igaret adillarindan sonra +nl ve teklik kigi ve igaret adillarindan sonra +1 bigimindedir. Talat Tekin Orhon Turkgesi Grameri’nde (2016) “Belirli Nesne Durumu” bagligmda, “Orhon Turkgesinde belirli nesne durumu eki iyelik eksiz govdelerde{+(X) g}, iyelik ekli govdelerde de {+(l)n} bigimindedir. Belirli nesne durumu gok seyrek olarak {+nl} eki ile de kurulur.” (s. 102) demektedir. M. Erdal A Grammar of Old Turkic (2004) adli galigmasinda, “The accusative” bagligi altmda belirli nesne durumundan bahsetmig, konuyu ornekler uzerinden incelemigtir (s. 366). Olmez (2017), “Belirtme durumu igin Eski Turkge doneminde iig ayri ek vardir: {+(X)g}, {+(l)n}, {+nl}.” (s. 52) der. Ercilasun (2016), “Kok-Turkgede yukleme hali eksizdir. Ancak nesne belirli hale getirilmek istenirse eklere bagvurulur.” (s. 372) dedikten sonra literaturde kargimiza belirtme durumu ekleri olarak gikan +(X)g, +(l)n, +nl eklerini ve onlarla ilgili ornekleri verir. §irin (2015) ise “Eski Turkgede ytikleme (akkuzatif) durumu ekleri, yalm kok ve govdelerde +G; iyelik ekli govdelerde +n; zamirlerde ve birkag nadir ornekte +nl olmak uzere 3 bigimdedir.” (s. 42) demektedir. Belirli nesne durumu eklerini alan adlar belirli nesneyi gosterir. Agagidaki alt bagliklarda bu ekleri tek tek inceleyecegiz: 1.2.1. +g / +g: Olmez, “Yalm haldeki isimlere, bir iyelik eki almamig isimlere gelen belirtme durumu” (2017, s. 52) olarak agiklamaktadir. Qigan+i+g bay kilti az+i+g uktig knlti. “Yoksulu zengin kildi, azi gok kildi.” (BK Dogu 14) Kagan at+i+g bunta biz birtimiz. “Kagan unvamm burada biz verdik.” (BK Dogu) 108  Kagan at bunta biz birtimiz. (KT Dogu 20) Siglim kunguy+u+g birtimiz. “Kiz kardegim prensesi verdik.” (KT Dogu 20) A gir tag+i+g yogan i+g turuk begier bodun... [kelurjti. “(Babam kagan igin bunca) agir taglari ve kaiin agaglari Turk beyleri ve haiki... [getir]di.” (BK Guney 15) [Sir)]ar siisi eb+i+g bark+i+g yulgali bardi. “Yari ordusu (da bizim) evimizi barkimizi yagmalamak igin gitti." (BK Dogu 32) Az totok+u+g eligin tutdi. “Azlann askeri valisini eliyle tuttu.” (KT Dogu 38) Ol yilki+g alip igi(t)tim. “O at suruierini alip (Turk halkini) besledim.” (BK Dogu 38) Baglig+i+g yukiinturmig tiztig+i+g sokurmig. “Magrurlara bag egdirmigler, guglulere diz gokturmiigler,” (KT Dogu 2) Bunca bedizgi+g tuygun elteber kelu[r]ti. “Bunca sanatgiyi Tuygun Elteber getirdi.” (KT Kuzeydogu) Eiig yil ig+i+g kug+u+g birmig. “Elli yil hizmet etmig." (KT Dogu 8) Kirkiz+i+g uka basdimiz. “Kirgizlari uykuda bastik." (T 27) 1.2.2. +n: iyelik ekli govdelere eklenir. T. Tekin, “Ek ile govde sonu unsuzu arasina giren baglama uniusu genellikie arthk-onluk uyumuna girmez. §u ornekler bu gergegi kamtlamaya yeter: /UGLmn/ ogium+in “oglumu” (Suci 6), /TpLDUKmln/ tapladokum+in “begendigimi” (IB 4), vb.” demektedir (2016, s. 102). M. Olmez de T. Tekin gibi, bu eki {+(l)n} olarak alir ve “iyelik eki almig olan isimlerden sonra gorulur” (2017, s. 52) der. Ekin kullamldigi durum larve ornekler goyledir: 1.2.2.1. Tekii birinci kigi iyelik eki almig sozcuklerde: Bu sabim+i+n edgiiti egid! “Bu sozlerimi iyice igitin!” (KT Guney 2) Sabim+i+n tuketi egidgil! “Sozlerimi tumuyle igitin!” (KT Guney 1) Menig sabim+i+n simadi. “(Qin imparatoru) benim soziim u kirm adi.” (KT Guney 11) Oglum+i+n kizim+i+n kaligsiz b[er]tim. “Oguliarimi (ve) kizlarimi baglik parasiz verdim.” (Suci 6-7) Yegenim+i+n atim+i+n kordum. “Yegenlerimi, torunlarimi gordum.” (Suci 8) Tapladukum+i+n tutar men sebdukiim+i+n yiyur men. “Begendigimi tutuyorum, sevdigimi yiyorum.” (IB 4), vb. 1.2.2.2. Teki! ikinci kigi iyelik eki almig sozcuklerde: Ol bilmedtikug+i+n ugun yablakigin QgCin egim kagan uga bardi. “Q bilmedigin igin, kotulugun igin amcam kagan vefat etti.” (BK Dogu 20) Antagig+i+n ugiin igidmig kagamg+i+n sab+i+n almatin yir sayu bardig. “Oyle oldugun igin (seni) beslemig kaganmi, (onun) sozunu almadan heryere gittin.” (KT Guney 8-9; BK Kuzey 6-7) Тйгйк bodun elig+i+n toror)+i+n kern artati [udagi erti](?) “Tiirk halki, devletini ve toreni kirn bozabilecek idi?” (KT Dogu 22) Turuk bodun elig+i+n torog+i+n kern artati udagi [ert]i(?) (BK Dogu 19) Turuk bodumr] el+i+n toro+si+n tuta birmig iti birmig. “Turk halkmin devletini ve toresini yonetivermig, duzenleyivermigler.” (BK Dogu 1) Kamg+i+n kodup igikdig. “Hamm birakip bagimli oldun.” (T 3) Kuregug+i+n ugun igidmig bilge kagamgin ermig barmig edgu elirje kentu yagiitig yablak kigurtug. “Haatsizligin igin (seni) beslemig bilge kaganm ile bagimsiz ve varlikli olmug devletine (kargi) hata ettin ve kotuluk getirdin.” (KT Dogu 23; BK Dogu 19) 109  Beglik uri oglur)+i+n kuul kiltig. “Bey (olacak) oglunu kole yaptm.” (BK Dogu 20 ) Turuk [bodun ti]rip il tutsikig+i+n bunta urtum yagilip olsikiq+i+n yeme bunta urtum. “Turk halki yagayip yurt tutacagim burada (taga) kazidim, yamlip olecegini de burada (taga) kazidim." (KT Guney 10), vb. 1.2.2.3. Belirtme durumu eki, ugiincu kigi iyelik eki almig sozcuklerde dogal olarak yalnizca +n’dir. Olmez (2017), “ozellikle 3. kigi belirtme iyelik ekinden sonra belirtme durumu eki almig olan kelimeler transkripsiyonlu metinde birliktelik/ beraberlik durumu [vasita/arag durumu] ile sikga karigtirilmaktadir. Runik harfli metinde durum agiktir, iyelik eki almig kelimede i - i yazilir, ancak birliktelik/ beraberlik eki almig kelimede i yazilmaz" (s. 53) demekte ve ornek olarak “elin “ulkesini, memleketini” KT D 1: ilin nili” ve “eligin “eli ile" KT D 38: Ign - ngl” sozciiklerini vermektedir (s. 53). Urur) kumug+i+n kirgaklig kotay+i+n kinlig egg[iti+s]i+n ozluk at+i+n adgir+i+n kara k[igi+n] kokteyeg+i+n turukCime bodunuma kazganu birtim iti birtim."... beyaz gumuglerini, kenarlari iglenmig ipek kumaglarmi, kokulu ipeklilerini, has atlarim, aygirlarmi, kara samurlarim ve mavi renkli sincaplarim Turklerime ve halkima kazamverdim, ediniverdim.” (BK Kuzey 11-12) Kol tiginig altun+i+n kumug+i+n agig+i+n barim+i+n tor[t big] yilk[i+s]i+n ayagma tuygut... “Kol Tigin’in altinmi, gumu§unu, servetini, malmi, dort bin iyi atini koruyan Tuygut...” (KT Giineybati) Eb+i+n barim+i+n kalisiz koop keliirti. “Evini malini eksiksiz hep getirdi.” (KT Kuzey 1) [0]gl+i+n yutuz+i+n anta altim. “Oglunu (ve) karisim orada aldim." (BK Dogu 38) Kagan+i+n tutdumuz yabgu+si+n §ad+i+n anta olurti. “Kagan(lar)im tuttuk, yabgularmi (ve) §adlarmi orada oldurdu(ler).” (T 41-42) Ogl+i+n yutuz+i+n yilki+si+n barim+i+n anta altim. “Ogullarim, karilarmi, iyi atlarim ve mallarim orada aldim.” (BK Dogu 24) 1.2.3. +nl: Olmez (2017), “12-13. yuzyila kadar bu ek esasen zamirlerden ve zamir soylu kelimelerden sonra gorulOr. Yazitlarda zamirlerin di§inda goruldiigu gok az ornek vardir: bini “beni”, sini “seni”, bizni “bizi”, kam “hani? nerede?", bom “bunu”, am “onu" (s. 53)” demektedir. Bu goru§u desteklemesi igin verilen orneklerden bazilari tartigilabilir (Bu konuya 1.2.4. bagligmdaki tartigma igerisinde deginilecektir). Bu ek birkag ornekte gorulur: Yog+u+rj korag+i+g+ni “cenaze torenini” (O 12) Ku+m segun+u+g idmig "General Ku'yu gondermig” (T 9) Ayrica gokluk kigi ve igaret zamirlerinden sonra gorulur: Biz+ni erklig adirti. “Bizi (yer alti tanrisi) Erklig ayirdi” (Altinkol I sag 2) 1.2.4. +l: Teklik kigi ve igaret adillarindan sonra kullamlir: sin+i Tabgagig... bin+i Oguzug “seni, (yani) Qinlileri... beni, (yani) Oguzlari” (T 10). T. Tekin, Orhon Turkgesi Grameri’nde +l ekine yer vermemektedir. Agikga belirtmese de teklik kigi ve igaret adillarina da tipki gokluk kigi ve igaret adillarina oldugu gibi +nl ekinin geldigini dugunmektedir (2016, s. 102-104). M. Olmez (2017) de hocasi T. Tekin gibi, yukanda soz edildigi gekilde, “12-13. yuzyila kadar bu ek esasen zamirlerden ve zamir soylu kelimelerden sonra gorulur. Yazitlarda zamirlerin digmda goruldugu gok az ornek vardir: bini “beni”, sini “seni”, bizni “bizi”, kam “hani? nerede?", bom “bunu”, am “onu” (s. 53)” demekte; teklik kigi ve 110 igaret adillarma da +nl ekinin geldigini dugunmektedir. H. §irin (2015) yukarida bahsedilen bilgileri verdikten sonra (s. 42), devaminda not olarak “Gunumuzde genel yukleme (akkuzatif) durumu eki Bati Turkgesinde -I; diger Turk lehgelerinin tamaminda -nl’dir. Kesigme durumundaki lehgelerde ise (Turkmence gibi) her iki akkuzatif eki de kullanilmaktadir." bilgisini vermektedir (s. 44). Burada ifade edilen ve bu goruglerin siralanmasimn ana nedeni olan sorun, tam da bu bilgi notunda deginilen durumdur. Kok-Turkgede belirtme durumunu anlatirken, bugun Bati Turkgesinde genel belirtme durumu eki +l, +U uzerine dugunmemek olasi degildir. Qunku aym sorunun yamti bizi, Kok-Turkgede teklik kigi ve igaret adillarindan sonra bir +l belirli nesne durumu eki olup olmadigi konusunda bir yere goturecektir. A. B. Ercilasun (2016), “Yukleme hali eki” bagligmda, ’’igaret ve gahis zamir- lerinden sonra +nl bigimindedir: bu+m, *a+m, biz+ni. Ben ve sen zamirlerinde n’nin biri dugmugtur: bini, sini.” (s. 372) demektedir. Bir bakima Kok-Turkgede teklik kigi ve igaret adillarindan sonra +l gibi bir ek gelmedigini soylemekte ve bu ekin yalmzca +nl olduguna igaret etmektedir. F. K. Timurtag Eski Turkiye Turkgesi’nde (1994), “Eski TQrkgede gorulen ug tCirlCi akkuzativ ekinin metinlerimizde ikisi mevcuttur. ismin yalin haline getirilen -i, -i akkuzativ eki, Eski Turkgedeki -(i)g, -(i)g ekinden -g ve -g’lerin dugmesiyle meydana gelmigtir.” (s. 70) diyerek ekin Ig l ve Ig l seslerinin dugmesi sonucu bu bigimi aldigim soylemektedir. M. Ozkan (2013) bu eki, “Eski Turkgede unlu uyumuna bagli olarak -i-g, -i-g/-u-g, -u-g gekilleri bulunan ekin Bati Turkgesine gegince g ve g’leri dugiince geriye kalan yardimci unlu, ekin gorevini ustlenerek asil ek durumuna gegmigtir. Eski Anadolu Turkgesi doneminde daima duz unlulu olmugtur. Dugen g ve g’lerin etkisiyle yuvarlaklagmamig olmasi, herhalde 3. gahis iyelik ekleri gibi yazilmasindan ileri geimektedir.” (s. 115) bigiminde agiklamaktadir. G. Gulsevin ve E. Boz da Eski Anadolu Turkgesi (2010) adli galigmalarinda yaygin gorug ile M. Canpolat’m itirazindan kisaca bahsetmekte ve belirtme eki +l’yi anlattiklari alt bagliga “+(y)l2 [ « (l)G]nyazarak aslinda yaygin goruge katildiklarim belirtmektedirler (s. 52). M. Canpolat’in yaygin gorUge olan itirazi; Eski Anadolu Turkgesindeki belirtme durumu ekinin +lg > +lg > +l geligiminde ortaya gikmadigi, boyle birgeligimin ortaya gikmasi igin mutlaka ekin +U bigimli kullanimlarinin olmasi gerektigi yonundedir. Bu yamyla tarihi metinlerde +lg ~ +Ag kaynakli ekin +A veya +U bigimlerini de metinlerde gormemiz gerektigini (1992, s. 9-12) ifade etmektedir. Gronbech, Eski Turkgede belirtme durumunun; genelde adlarin kullandigi +ig/+ig (sabig, kigig vb.), kokleri n ile sona eren adillara getirilen +i/+i (am, bum vb.), iyelik eklerinin uzerine getirilen +in/+in, +m/+ni (sabimin, koglumin, kizimizm vb.) ve In i unsuzuyle bitmeyen turn adillara getirilen +m/+ni (bizni, sizni, bularni, sizlerni vb.) olmak uzere 4 bigiminin oldugunu soylemektedir (1995, s. 123-125). Kononov, ekin geligimini -(n)i < -n (adil kokenli ek/iyelik eki) + g (TUrk ve Mogol dilleri igin genel belirtme (yukleme) durumu eki) bigiminde gostermektedir (1980, s. 151). P. Kuznetsov, /+1/ekinin kokeninin an (teklik 3. kigi adili) ve ok (kuvvetlendirme edati) sozcuklerinin birlegimine kadar uzanacagini ileri surmektedir: Bir er an ok kordu. (Bir eri gordu.). Adillardan sonra kullamlan belirtme durumu eklerinin geligimini an ok > an+ok > +anuk > +amg > +(an)ig > +ig > +i(g) > +i I +amg > +(a) mg > +m(g) > +m bigiminde tasarlamaktadir (Kuznetsov, 1997, s. 233). UstUnova, Turkiye Turkgesindeki +l genel belirtme durumu ekinin kokeninden soz ettigi “Birincil nesne durumu” bagligmda, Kononov ve Kuznetsov ile Gronbech’in goruglerinin ardmdan gunlari soylemektedir: “Bati Oguzcasinda, hece sonundaki 111 g seslerinin dugiime ugramasi, -ig/-ig ekinin n tinsuzuyle biten zamirlere gelen -i/-i ekiyle butunlegmesine yol agar. Diger yandan zamir gekiminde kullamlan -m/-ni, -in/-in eklerinden higbir iz kalmaz, bunlar, kullamm digi birakilirlar. Iyelikli adlarin uzerine de aym ek getirilir. (halumi, gonluni vb.) Sonugta Turkiye Turkgesinde her turlu ad ve zamir, {-I}/{-0} ekleriyle birincil nesne durumu gekimine girmeye baglar." (2008, s. 184). Yukarida soz edilen gorugleri ve Tiirkgenin tarihi metinlerini goz onune alarak baktigimizda, gerek Eski Turkge doneminde gerek Orta Turkge doneminde gerekse de guniimiiz Turkiye Turkgesinde belirli nesne eki gorevini yerine getiren bir +l ekinin yazili metinlerde oldugu gorulmektedir. Bu ekin, gunumuze gelene kadar Eski Turkge yazitlar diginda bu donemdeki konugma dilinde yayginligim ve kullamm alanini tarn olarak bilemesek de yazili metinler baglammda kullamm alanini ve kabiliyetini geligtirerek bugun Turkiye Turkgesinde yaygin hale geldigini ve ekin geligimine uygun olarak +U bigiminde turevinin ortaya giktigim soyleyebiliriz. 2. Kok-Turkgede Ardigik Beiirtme Durumu Eklerinin Agiklama iglevi Bu baglik altinda, Kok-Turkgede ardigik beiirtme durumu eklerinin kullammimn belli bir amaca yonelik olduguyla ilgili duguncemizi orneklerle destekleyecegiz. Bu tur bir egilimin ozellikle bir bilgiyi verirken “genelden ozele" dogru gitmek ve soylenmek isteneni agiklamak amaglandiginda ortaya giktigim gormekteyiz. 2.1. KT Guney 8-9; BK Kuzey 6-7: GDRB:UYSriy:niTmL:niBS:NHGX:Jmdgi:n6 go:Nl]GTT Antagin+i+n ugun igidmig kagamg+i+n sab+i+n almatin yir sayu bardig. “Oyle oldugun igin (seni) beslemig kaganim, (onun) sozunu almadan her yere gittin.” bigiminde anlamlandirmak gerekir. Gunumuze kadar farkli aragtirmacilar tarafmdan yapilan bazi anlamlandirmalar ise goyledir: Orkun (1994): “Andan dolayi belini dogrultmug olan hakamn sozunu [nazari dikkate] almadin. Yerden yere vardin.” (s. 26). Ergin (1996): “Oyle oldugun igin, beslemig olan kagammn sozunu almadan her yere gittin.” (s. 19). Tekin (2006): “Boyle oldugun igin, (seni) besleyip doyurmug olan hakanlarimn sozlerini (dinlemeden ve rizalarim) almadan her yere gittin.” (s. 23). Recebov-Memmedov (1993): “Oyle oldugun igin (seni) yukseltmig kagamn sozune kulak asmadan yer boyu gittin.” (s. 77). Berta (2010): “Boyle oldugun igin seni besleyen kagammn sozunu tutmadin, her yere gittin (dagildin).” (s. 191). Aydin (2014): “Oyle oldugun igin (seni) beslemig kagammn sozlerini (dikkate) almadan her yere gittin.” (s. 53-54; 83-84). §irin (2015): “Oyle oldugun igin himaye etmig kaganim (ve (onun) sozunu dinlemeden her yere gittin.” (s. 114). Ercilasun (2016): “Bu huyun yuzunden19 {seni} beslemig olan kagammn sozlerini dinlemeden20 her yere gittin.” (s. 505) geklinde anlamlandirmig. Ancak “Notlar” bolumunde kelimesi kelimesine [Kk./kk.] goyle vermigtir: “19. [not] Kk. (harfiyen): boyle oldugun igin; 20. [not] Kk.: kaganim, sozlerini almadan" (s. 634). 2.2. T9: smDi: gnosiNUce: URG CG BT Tabgaggaru kuu+m ser)un+Ci+g idmig. “Qin’e Ku’yu, (yani) generali gondermig.” bigiminde anlamlandirmak gerekir. Gunumuze kadar farkli aragtirmacilar tarafindan yapilan bazi okuma ve anlamlandirmalar ise goyledir: Radloff, ilk 1899’da yayimlanan Die altturkischen Inschriften der 112 Mongolei’nin 2. cildinde (Zweite Foige] (Band 2) goyle okuyup anlamlandirmigtir: smDi:gZ61