Nikah Pastası Yazıları

1 KÜLTÜR EVRENİ ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE Sonbahar/Падать/Autumn 2009 Yıl / Год / Year 1 Sayı / Число / Number 4 ÜÇ AYDA BİR YAYIMLANAN ULUSLARARASI HAKEMLİ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ ЕЖЕКВАРТАЛЬНЫЙ МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ОБЩЕСТВЕННЫХ НАУК QUARTERLY SOCIAL EDUCATION JOURNAL SUBJECT TO INTERNATIONAL PEER REVIEW ISSN: Sahibi / Xозяин / Owner Hayrettin İVGİN Kültür Ajans Tanıtım ve Organizasyon Ltd. Şti. - Konur Sokak 66/9 Bakanlıklar-ANKARA Tel: [email protected] Sorumlu Yazı İşleri Md./Ответственный секретарь/associate Editor Erhan İVGİN Editör Руководитель работы / Editor Ömer ÜNAL Genel Koordinatör / Директор / Director Redaktör/Редакция/Redacteur Erhan İVGİN Doç. Dr. Nezaket HÜSEYNOVA Yayın Kurulu / Редколлегия / Editorial Board Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY Prof. Dr. Mehman MUSAOĞLU Prof. Dr. Taciser ONUK Prof. Dr. İsmail PARLATIR Prof. Dr. Saim SAKAOĞLU Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN Yazışma Adresi / Адрес издательства / Correspondance Addres Kültür Ajans Ltd. Şti. Konur Sokak No: 66/9 Bakanlıklar/ANKARA-TÜRKİYE Tel.: (PBX) - Fax: [email protected] [email protected] Fiyatı / Стоимость / Price Abone Bedeli / Стоимость подписки 10 TL (Yurt içi / для граждан Турции) Subsciption Price 15 $ / 10 Euro (Yurt dışı / для граждан 40 TL (Yurt içi / для граждан Турции) других стран) 60 $ / 50 Euro (Yurt dışı / для граждан других стран) Baskı Tarihi/ Press Date 28 Aralık 2009 Baskı / Типография / Press BRC BASIM Samanyolu Cad. No: 35 İskitler/ANKARA Tel:

2 Temsilcilikler / Представители / Representative AZERBAYCAN Doç. Dr. Nezaket HÜSEYNOVA [email protected] Tel: AZERBAYCAN Dr. Meyser KAYA [email protected] Tel: KKTC Yrd. Doç. Dr. Mehmet DEMİRYÜREK Tel: TÜRKİYE Ömer ÜNAL [email protected] Tel: Kültür Evreni dergisinin yayın ilkelerine göre yazılarını yayımlatmak isteyenler, yazışma adresine veya temsilcilerimize başvurmalıdırlar. Желающим публиковаться в журнале Вселенная Культуры следует оформлять материалы в соответствии с требуемыми правилами и обратиться к указанному адресу или к местным представителям журнала Articles submitted for publication will comply with the Publication Policy and the Submission İnstructions for manuscripts. For publication you can refer to adres or to our representative 2

3 Hakem Kurulu Консультативный совет Редколлегия Editorial Board Akd. Prof. Dr. Bekir NABİYEV (AMEA Nizami Edebiyat Enstitüsü) Akd. Prof. Dr. Ebulfez AMANOĞLU (Nahçıvan AMEA) Akd. Prof. Dr. İsa HABİBBEYLİ (Nahçıvan Devlet Üniversitesi) Akd. Prof. Dr. İsmail HACIYEV (Nahçıvan AMEA) Akd. Prof. Dr. Teymur BÜNYADOV (AMEA Arkeoloji ve Etnografya Enstitüsü) Akd. Prof. Dr. Vasim MEMMEDELİYEV (Bakü Devlet Üniversitesi) Prof. Dr. Abdülkadir GÜRER (Anadolu Üniversitesi) Prof. Dr. Ahmet BURAN (Fırat Üniversitesi) Prof. Dr. Ahmet GÖKBEL (Cumhuriyet Üniversitesi) Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN (Selçuk Üniversitesi) Prof. Dr. Ali Osman ÖZTÜRK (Çanakkale Onsekizmart Üniversitesi) Prof. Dr. Ali UÇAN (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Asker KARTARI (Hacettepe Üniversitesi) Prof. Dr. Atabay KILIÇ (Erciyes Üniversitesi) Prof. Dr. Bilge SEYİDOĞLU (Atatürk Üniversitesi) Prof. Dr. Celil Garipoğlu NAGIYEV (Bakü Asya Üniversitesi) Prof. Dr. Dursun YILDIRIM (Hacettepe Üniversitesi) Prof. Dr. Edip GÜNAY (İstanbul Teknik Üniversitesi) Prof. Dr. Erdoğan BOZ (Osmangazi Üniversitesi) Prof. Dr. Erman ARTUN (Çukurova Üniversitesi) Prof. Dr. Esma ŞİMŞEK (Fırat Üniversitesi) Prof. Dr. Fatih KİRİŞÇİOĞLU (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Fuat BOZKURT (Akdeniz Üniversitesi) Prof. Dr. Gülnaz ABDULLAZADE (Azerbaycan Devlet Konservatuvarı) Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Harun GÜNGÖR (Erciyes Üniversitesi) Prof. Dr. Haşim KARPUZ (Selçuk Üniversitesi) Prof. Dr. Hayrettin RAYMAN (Bozok Üniversitesi) Prof. Dr. İsmail GÖRKEM (Erciyes Üniversitesi) Prof. Dr. İsmail ÖZTÜRK (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. İsmail PARLATIR (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. İsmet ÇETİN (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Kurtuluş KAYALI (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. M. Öcal OĞUZ (Gazi Üniversitesi) 3

4 Prof. Dr. Mehman MUSAOĞLU (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Mehmet AÇA (Balıkesir Üniversitesi) Prof. Dr. Muharrem CAFERLİ (Nahçıvan AMEA) Prof. Dr. Naciye YILDIZ (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Nazım Hikmet POLAT (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Necati DEMİR (Cumhuriyet Üniversitesi) Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN (Erciyes Üniversitesi) Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ (Piriştine Üniversitesi) Prof. Dr. Özkul ÇOBANOĞLU (Hacettepe Üniversitesi) Prof. Dr. Reşat GENÇ (Gazi Üniversitesi-em.) Prof. Dr. Saim SAKAOĞLU (Selçuk Üniversitesi-em.) Prof. Dr. Sevim AKTEN (Erzurum Atatürk Üniversitesi) Prof. Dr. Şuayip KARAKAŞ (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Tacida HAFIZ (Piriştine Üniversitesi) Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY (Erciyes Üniversitesi-em.) Prof. Dr. Tülay UĞUZMAN (Bilkent Üniversitesi) Prof. Dr. Umay GÜNAY (Girne Amerikan Üniversitesi) Prof. Dr. Zafer ÖNLER (Çanakkale Onsekizmart Üniversitesi) Doç. Dr. Çulpan ZARİPOVA ÇETİN (Muğla Üniversitesi) Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK (Giresun Üniversitesi) Doç. Dr. Makbule MUHARREMOVA (Osmangazi Üniversitesi) Doç. Dr. Muhtar KUTLU (Ankara Üniversitesi) Doç. Dr. Nebi ÖZDEMİR (Hacettepe Üniversitesi) Doç. Dr. Nezaket HÜSEYNOVA (Bakü Devlet Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Mehmet DEMİRYÜREK (Lefke Avrupa Üniversitesi) Not: Alfabetik olarak sıralanmıştır. К сведению: Следует в алфавитном порядке Note: it is arranged in accordance with an alphabetical order. 4

5 İÇİNDEKİLER/ СОДЕРЖАНИЕ / CONTENT İncinir Redifli Şiirle İlgili Sorunlar Nail Tan...13 The Problems Related to the Poem Wıth İncinir Rhyme Проблемы, связанные со стихотворениями с редифом "İncinir" H. Aliyev Fonunun Azerbaycan da Sağlık Kültür ve Sosyal Dayanışma Alanındaki Çalışmaları Aynur Ramizkızı Aliyeva...25 Actıvıty of the Fund Named After H.Alıyev in Health Area of Azerbaıjan Деятельность Фонда Имени Г.Алиева В Области Здравоохранения Азербайджана Иран Ганунвериъилийиндя Ишдян Бойун Гачыран Шяхсин Ъяза Ъаваб Дещлийи Шяртляри Шащбази Яли Йусифоьлу...32 The Conditions of Penal Responsibility of the Quitter in Iran's L Условия Уголовной Ответственности Прогульщика Иранском Законодательстве Müasir Memarliq vя Ənənə Aytən Kamandarqızı Şərifova...40 Modern Architecture and the Tradition Современная Архитектура И Традиция The Business Environment in Iran and Its Effect on Poverty Behnam Azadi...45 Iranda Biznesin Teşkili ve Onun Sefil Yaşayanların Hayatına Etkisi Бизнес Среда В Иране И Её Эффективностъ Для Немуших Слоев Насиления. Бядии Ясярлярин Дилиндя Диалектизмлярин Йери vя Мювгейи (С.Рящимовун «Сачлы» Rоманы Ясасында) Чинаря Məhəmmədqızı Гящряманова...52 Тще Дıалеътıъıсм'с Сıте Анд Посıтıон Iн А Лiтерарй Wоркс Ланэуаэе Место И Положение Диалектизмов На Языке Художественных Произведении Genderin Rolünün İnkişafı Cins və Genderin İnkişafı Davud Bəhramoğlu Namazi...61 Development of Gender Rol Sex and Gender Development Ролъ Гендера В Половом Развитии 5

6 Azərbaycan Demokratik Respublikasının Dövrü Mətbuatında İslam Mövzusu Əliqulu Əmiraslanoğlu Qardaşov...67 Islam Theme in Azerbaijan Press During the Democratic Respublic Исламская Тематика В Азербайджанской Прессе Периода Демократической Республики Əlaqələr Meridianında (Filoloji Aspekt) Gülbəniz Sedullakızı Məmmədova...74 Relations in Meridians (The Philological Aspect) В Меридиане Связей (Филологический Аспект) Террор Армянских Организаций Mehriban Faxradinqızı Aliyeva...79 Ermeni Birliklerinin Terörü Armenian Terrorist Organizations U. Folkner in Augustos Işığı Romanı Mənsurə Ağayeva...85 Light in August By U. Faulkner Роман У.Фолкнера «Августовский Свет» Functional Concept and Functional Analysis Masoud Zabardast Baba...91 Fonksiyonal Anlayış ve Fonksiyonal Tahlil Понятие Функции И Функционалъный Анализ Aran Güzellemesi, Ağır Şerili ve Fatma Güzellemesi Âşık Türkülerinin Ezgisel Özellikleri (Âşık Aslan Koşalının Okumasından) Doç. Dr. Naile Rasimkızı Rahimbeyli...98 Melodical Features Ashuq s Music Aran Gozelemesi, Agir Sherili, Fatma Gozellemesi (Executive Is Ashuq Aslan Kosali) Своеобразие Ашугских Песен «Аран Козеллемеси», «Агыр Шерили»(В Исполнении Ашуга Аслана Кошалы) Devletler Özel Hukukunda Düzenleme Yöntemlerinin Birleşmesi (Unification) ve Uyuşması (Harmonisation) Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinin Düzenlenmesinin Zorunlu Şartı Gibi Ofelya Ebülhasankızı Mahmudova Unification and Harmonization of the International Private Law Regula Methods As A Necessary Condition in Regulating Azerbaijan-Turkish Relations Объединение (Unification) и Соответствие (Harmonisation) Методов Регулирования в Частном Праве Государств Как Обязательное Условие Регулирования Турецко- Азербайджанских Взаимоотношений. Stress Management and Its Role in Health and Work Puran Hüseyn Surati Stresin Idare Edilmesi, Onun İşe ve Sağlığa Tesiri Влияние Стресса На Здоровъе И Работу И Управление Им 6

7 İngiliz Dilinde Prefiksler (Önekler) Пянащлы Сура The Prefixes in the English Language Префиксы В Английском Языке К Вопросу Обучения Студентов-Турок Способам Выражения Определительных Отношений В Русском Языке Вефа Феречкызы Алийева Рус Дилинде Ад vе Сыфат Тамламаларыныn Тцрк Юьренжилерине Юьретилмесине Даир About Teaching Turkish Students the Ways of Expressing Attributive Combinations in Russian Bütün Deyilənlərə Rəğmən Vəya Ağa Məhəmmməd Şah Qacar Tarixi Piyesində Gerçəkliyin Bədii İnikası Dr. Yeganə Bilalqızı Mirzəyeva Finnalliy...Or Mahommed Shah Qajar Historical Piese of Artistic Reality «Ко Всему Сказанному Или Ага Магомед Шах Гаджар» Исторической Пъес Художественное Отображение Действительности. Мцяллиф Нитгиндя Персонаjын Ядяби-Бядии Портретинин Тясвири Щаггында Zemfira Şahnezerkızı Мeммeдова On Description of Artistic and Literary Portrait of A Personage in the Author s Speech В Авторской Речи Об Описании Художественно-Литературного Портрета Персонажа M. Ə. Dehxodanın Türkiyədə Jurnalistik Fəaliyyəti Əhmədi Səadətdinqızı Tahirə Journalistic Activity of Ali Akbar Dehkhoda in Turkey Журналисти ческая Деятелъностъ Али Акбар Дехода В Турции Destruktiv Davranışlı Kiçik Yaşlı Şagirdlərin Şəxsi Keyfiyyətlərinin Formalaşmasının Eksperimental Metodikasının Tətbiqi və Hərəkətli Fəaliyyət Proqramı Yulət Yavəroğlu Əliyev The Application of Exptrimental Methods of Building Up Personal Qualities For Juvenile Students With Destructive Behaviours and Operative Activity Program Программа Действий И Состовления Експериментальной Методики Формирования, Личного Качества С Деструктивным Поведекием Учеников Младшего Класса Azərbaycanlıların Soyqırım və Deportasiya Tarixindən Prof. Dr. Həmzə Cəfərov-Doç. Dr. Abdulla Mustafayev From the Hıstory of Deportatıon and Genocıde of Azerbaıjanıs Из Истории Геыощида И Деиортащии Азербайджанщев 7

8 Azərbaycanda Тяртиб Олунан Илк «Türk Dilli» Dərsliklərinин Tarixindən Пяри Шямсяддингызы Пашайева Абоут Тще Щiсторй Оф Тще Фiрст Мануалс Оф «Тще Туркiсщ Ланэуаэе» Ъомпiлед iн Азербаiжан Из Истории Первых Учебников «Турецкого Языка» Составленных В Азербайджане Azerbaıjan and Turkey Are Active Members of the Islam Conference Organization (OIC) Agil Ahmadov Azerbaycan ve Türkiye İslam Konferansı Örgütünün (İKÖ) Aktiv Üyeleridir Азербайджан И Турция Активные Участники Организации Исламская Конференция. Mövlanədə Ürfan və Təsəvvüf Susən Məhəmmədrzaqızı Əsğəri Описание Мистицизма И Гностицизма Мёвланы A Descrıptıon of Molana's Mystıcısm and Gnostıcısm Muğam Skripkanın Dili İlə Məleykə Əhədzadə Muqam in Violin Sound Мугам На Языке Скрипки Makedonya Türk Basınında ve Edebiyatında Atatürk-I Dr. Nazlı Rânâ Gürel-Dr. Zeki Gürel Macedonıan Turkısh Literature and Press Ataturk I Ататюрк в турецкоязычной печати и литературе Македонии - I Azerbaycan Bestekarlarının Eserlerinde Makam Esasının Özellikleri Cemile İsmayılkızı Hasanova Features of Modus Bases of Azerbaijan Composer s Work Особенности Ладовой Основы Произведений Азербайджанских Композиторов Рапсодия На Тему «Джанги» Для Фортепиано С Оркестром Исмаила Гаджибекова Natella İskenderova Исмаил Щаъыбейовун «Ъенэи» Фортепийано Рапсодийасы Rapsodıa Janqı For Fortepıano Wıth Orchestra By Ismaıl Hajıbekov Проблемы Интерпретации Современной Музыки Майа Садыхзадя Мцасыр Мусикиnin Тефсир Проблемлери Problems of Contemporary Music Interpretation 8

9 Песня «Зибейда» Тофика Кулиева Tamilla Kərimqızı Əbdülkərimova Tofik Quliyevin «Zibeyda» Türküsü Tofiq Guliyev s Zibeyda Song Музыкально-Педагогические Традиции Азербайджана Cemile Mammedkızı Cabbarova Azerbaycanın Müzikal- Pedagoji Gelenekleri Musıcal - Pedagogy Tradıtıon of Azerbaıjan Mevlana nın Lirik Şiirlerinde Nur Felsefesi Nüsretullah Kamyab-Noğreh Alioğlu Mevlana`S Light Philosophy in His Poetical Poems Философия Света Моулави В Его Лирических Стихотверениях Ахундовшüнаслыьын Тцркийя Мярщяляси Doç. Dr. Mehemmedeli Bayramoğlu Mustafayev The Turkish Step of Akhundov Study Ахундовская Творчество В Турецко Литературном Ведение ci İllər Ədəbiyyatında Mövzu Axtarışları Doç. Dr. Səidə Faiqqızı Məmmədova Searchıng of Theme in the Lıterature of the th Years Поиск Темы В Литературе Годов Бяхтийар Ващабзадя Ясярляриндя Диля Мцнасибят Хатиря Халиддингызы Вялийева The Language Relations in the Art of Bakhtiyar Vahabzadeh Отношение К Языку В Произведениях Бахтияра Вагабзаде Инэилис Дилиндя Артикл vя Онун Азярбайъан Дилиндя Ифадяси Yeganə Həmdullaqızı Cavadova The Article in the English Language and Its Expression in Azerbaijani Английский Артикль И Его Выражение В Азербайджанском Языке Haydar Aliyev Türkiye-Nahçivan İlişkilerinin Kurucusudur Dr. Adalet Gasimoğlu Gasimov Heydar Aliyev - the Founder of Interrelations of Turkey and Nakhchivan Гейдар Алиев - Основатель Турецко-Нахчыванских Связей Sabiha Gökçen in Eserinde Gazi Mustafa Kemal Atatürk Zeki Ergül Mustafa Kemal Atatürk, As Portrayed in Sabiha Gökçen's Writing" Гази Мустафа Кемаль Ататюрк в произведении Сабихи Гёкчен 9

10 Тядрис Ядябиййатынын Редактясиня Олан Тялябляр Уlduza Ъаныйева Требования К Редактированию Учебных Изданий Demands For the Edition of Educational Literature T.Bakixanov Yaradıcılığında Türk Azerbaycan Müziği İlişkilerinin Özellikleri Hökümə Natiqqızı Əliyeva-Gülzar İbrahimqızı Properties of the Relations of Turkish-Azerbaijan Music with the Creativity of T.Bakixanov Особенности турецко-азербайджанских музыкальных взаимоотношений в творчестве Т.Бакиханова Nəriman Həsənzadənin Poetik Axtarışları Elmira Əlqızı Mustafayeva N. Hassanzade s Poetical Searches Поетический Искания Наримана Гасанзаде Хялил Рза Улутцркцн Тяръцмейи-Щалi vя Бядии Ирсинин Тядгигиня Даир Doç. Dr. Ялизадя Bayramoğlu Ясэярли On the Biography and the Research of Literary Heritage of Khalil Rza Uluturk Автобиография Х.Р.Улутюрка И Об Исследованию Его Художественного Наследства 1990 lı Yıllardan Bugüne Tatar Nesiri Yrd. Doç. Dr. Çulpan Zaripova Çetin Tartar Prose From 1990 s Onwards Татарская Проза С 1990 Года По Сегодняшний День Нахчыван Мухтар Республикасында Торпаг Фондунун Мцасир Вязиййяти Сащиб Щаъыйев Contemporary State of the Soil in Nakhchivan Autonomous Republic Современное Состояние Земельного Фонда Нахчыванской Автономной Республики Regional Mühitdə Aqrar Sahənin Təşkilatı-İqtisadi Mexanizminin Təkmilləşdirilməsi Nuriyyə İbrahimova Improve in the Regional Environment of the Organizatıonal Economical Mechanism of the Agrarian Area Организация Аграрного Сектора В Региональной Среде Совершенствование Экономического Механизма 10

11 Müasir Azərbaycan Poeziyasında Xalq Adət- Ənənələrinin, Mərasimlərinin Təsviri və Vəsfi Əpoş Vəliyev In the Modern Azerbaijan Poetry Descriptive People of the Ceremonies of the Habit Traditions. Изображение И Отражение Национальных Традиций, Обычаев И Обрядов В Современной Азербайджанской Поэзии Xarici İqtisadi Fəaliyyətin Tarif Tənzimlənməsi Metodları Əsgər İbadətoğlu Mirzəyev Tariff Methods On the Regulation of Foreign Economic Activity Методы Тарифного Урегулирования Внешной Экономической Деятельности Azərbaycan və Türk Dili Fonetikasının Əlaqəli Tədrisi İmkanları Elbəyi Sadıqoğlu Maqsudov Connective Teacing Chanees of the Azerbaijani and Turkish Languages. Возможности Связного Преподавания Фонетике Азербайджанской И Тюркской Языков Some Problems in the Projection in the Application of Computer According To Engineer Graphic Art and Their Solution Ways İmash Adishirin Hacıyev Yazılımda Bilgisayarın Uygulamasında Mühendis Tasarımları Üzerine Bazı Problemler, Onları Giderme Yolları Некоторые Проблемы Инженерной Графики В Проектировании С Применением Компьютера И Пути Их Решения Rəng Bildirən Sözlərin Etnoqrafik Səciyyəsi Nailə Əliqızı Mirzəyeva Ethnographic Description of Color Terms Этнографическая Характеристика Лов,Обозначающих Цвета Efficacy of Drama Therapy on The Quality Of Farsi Speech and the Academic Achievement Of Bilingual Students Shokrollah Pouralkhas - Soran Rajabi Tiyatro Terapisinin İki Dil Bilen Öğrencilerin Konuşmasına ve İlmi Gelişmesine Etkisi Влияние Театральной Терапии На Речь Научное Развитие Студентов, Изучающих Два Языка. Nəsiminin Dilində İsmi Frazeoloji Vahidlər Türkan Əsgərova Substantive Phraseological Units in Nasimi s Literary Language Субстантивных Фразеологических Единиц На Литературном Языке Насими İranlı Möcüzşünaslar Fərman Xəlilov Iranian Researches of Mojuz Иранские Исследователи "М.А.Моджус" 11

12 Муьан-Лянкяран Бюлэяси cи Иллярдя (Тарихшцнаслыг Мясяляляри) Vüsalə Ялийева Mughan - Lankaran Regions in Years (History Studies Affaires) Мугано-Лекноранский Регион В Годах (Историографические Проблемы) Детские Хоры Хаяма Мирзазаде. Rəna Quliyeva Hayyam Mirzezadenin Çocuk Piyesleri Musical Works Written For Children-By H. Mirzazade. Оркестралаштырма Пренсиплерине Даир Фиренэиз Елизаденин Бакышлары Мещрибан Ялийева Franghiz Alizade s Views of the Principles of Orchestration Взгляды Фирангиз Ализаде На Принципы Оркестрового Мышление Azərbaycan Xalq Mahnı Janrlarının Öyrənilməsi və Təsnifatı Haqqında Meyser KAYA About Studying of Genres of National Songs of Azerbaijan and Their Classification Об Изучении Жанров Народных Песен Азербайджана И Их Классификация Tarihimizi Yaşatan Eserler Doç. Dr. Nezaket Hüseynkızı The Works That Restore Our History Произведения У Вековечивающие Нашу Историю Kültür Evreni Dergisi Sahibi Yazar Hayrettin İvgin Moskova ve Prizren de Ödüllerini Törenle Aldı "Owner of the Kültür Evreni (Culture Universe) Magazine, Hayrettin İvgin received his awards with ceremony in Moscow and Prizren" В Москве И В Призрене Вручены Награды Хозяину Журнала "Вселенная Культуры" Исследователю Хайреттину Ивгину 12

13 İNCİNİR REDİFLİ ŞİİRLE İLGİLİ SORUNLAR THE PROBLEMS RELATED TO THE POEM WITH İN- CİNİR RHYME ПРОБЛЕМЫ, СВЯЗАННЫЕ СО СТИХОТВОРЕНИЯМИ С РЕДИФОМ "İNCİNİR" Nail TAN * Özet Türk âşık edebiyatında şairi karıştırılmış şiirlerden biri de Sevmesem incinir, sevsem incinir. mısrasıyla tanınan şiirdir. Ercişli Emrah ın bu şiiri, Erzurumlu Emrah la Ercişli nin aynı şair sanıldığı dönemde, Erzurumlu Emrah adına da yayımlanmıştır. Ancak, iki halk şairinin varlığı bütün kanıtlarıyla ortaya konulmasına rağmen, Ercişli Emrah ın şiirleri hâlâ Erzurumlu Emrah adına yayımlanıyor. Makalede, şiirin gerçek şairiyle ilgili deliller ortaya konulmakta, ayrıca benzer veya benzek/nazire şiirlerden de önekler verilmektedir. Anahtar Kelimeler: Ercişli Emrah, Erzurumlu Emrah, Âşık Ömer, Gevherî, Seyranî, Seyityar Oğlu, incinir redifli. Summary In the Turkish folk literature one of the poems of which the poet was mixed up is the poem known by the verse Gets hurt if I don t love, gets hurt if I love. ( Sevmesem incinir, sevsem incinir. ) This poem of Emrah (from Erciş) was published -in a time when the two were thought as the same person- under the name of Emrah (from Erzurum), too. Despite the existence of the two folk poets was revealed with all the proof, the poems belong to Emrah of Erciş are still published under the name of Emrah of Erzurum. In the article, the evidence about the real poet of the poem are revealed, moreover examples of benzer (the identical) or benzek/nazire (inspired poem) poems are given. * Kültür ve Turizm Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Emekli Genel Müdürü 13

14 Key words: Emrah of Erciş, Emrah of Erzurum, Folk Poet (Âşık) Ömer, Gevherî, Seyranî, Seyityar Oğlu (Son of Seyityar), Rhyme With İncinir (İncinir Rhyme). Türk âşık edebiyatında şairi karıştırılmış, aynı zamanda birçok değişik şekli yayımlanmış şiirlerden biri de Bir nâzenin bana gel gel eyledi diye başlayan ünlü incinir redifli şiirdir. Şiir, hem Erzurumlu Emrah hem de Ercişli Emrah adına yayımlanmıştır. Söz konusu şiirden bağımsız bazı şiirler söylendiği, yazıldığı gibi benzek/nazirelerine de rastlanmıştır. Bunlar içinde; Âşık Ömer, Gevherî, Seyityar Oğlu ve Develili Seyranî nin şiirleri ilk akla gelenlerdir. Yazımızda, önce Ercişli-Erzurumlu Emrah karışıklığı üzerinde durup şiirin gerçek şairiyle ilgili görüşlerimizi ortaya koyup sonra da incinir redifli diğer şiirleri değerlendirmeye çalışacağız. Ercişli Emrah ( yüzyıl) adına yayımlanan, farklı dörtlük, mısra ve kelimeleri bulunan şiirler aşağıda sıralanmış, birinci şiire göre farklı kelimeler koyu basılarak gösterilmiştir. Ercişli Emrah/a Bir nâzenin bana gel gel eyledi Varmasam incinir, varsam incinir Beyaz gerdanından, ince belinden Sarmasam incinir, sarsam incinir Kaşına çekilmiş kudret kalemi Görmemiş dünyada derd ü elemi Her sabah her akşam verir selamı Almasam incinir, alsam incinir Yine görünüyor yârin illeri Başımızda esen sevda yelleri Yârin bahçesinde gonce gülleri Dermesem incinir, dersem incinir Nereden nereye sevmişim yârı Ateşi koymuyor yakıyor beni Âşık Emrah, sever böyle bir canı Sevmesem incinir, sevsem incinir 1 1 Bezirci, Asım; Türk Halk Şiiri, İstanbul 1993, C. I, s

15III, s Öztelli, Cahit; Ercişli Emrah Üzerine Çalışmalar, TFAY-1976, Ankara 1977, s Recep Oğlu Yahya; Emrah ile Selbi Han Hekâtı, Kağızman 1880, el yazması eser, v.11/b. Okuyan M. Fahrettin Kırzıoğlu, Ali Saraçoğlu, Ercişli Emrah, Ankara 1999, s

16 Kaşları mihraptır, gözler harami Saldı yüreğime derdi, veremi Gelir bin naz ile verir selamı Almasam incinir, alsam incinir Nereden nereye sevdim cânanı Ateşi söndürür nâr-i hicranı Emrah ım der şu gözleri şahani Sevmesem incinir, sevsem incinir 4 Poyrazoğlu, 2006 yılında yayımladığı Ercişli Emrah ile Selbihan Hikâyesi kitabında bazı mısraları farklı yayımlamıştır: 2.1. Kaşları mihraptır, kaşları harami 3.1. Nereden nereye sevdim o yâri Ercişli Emrah/d Bir nâzenin bana gel gel eyledi Varmasam incinir, varsam incinir O nazik elinnen, ince belinnen Sarmasam incinir, sarsam incinir Kaşları mihraptır, gözler harami Lisanından töker Tanrı kelami Gelir bin naz ile verir selamı Almasam incinir, alsam incinir Gine görünüyor yârın elleri Başımızda esen sevda yelleri Yârın bahçasında gonca gülleri Dermesem incinir, dersem incinir Nereden nereye sevmişim yârı Ataşı komayor yakıyor meni Emrah eyder isen giden civanı Sevmesem incinir, sevsem incinir 5 Ercişli Emrah/e Bir nâzenin bana gel gel eyledi Varmasam incinir, varsam incinir Nazik ellerinden, ince belinden Sarmasam incinir, sarsam incinir 4 Poyrazoğlu, Ahmet; Ercişli Emrah Deyişleri, İstanbul 2001, s ; Emrah ile Selbihan Hikâyesi, İstanbul 2006, s Sakaoğlu, Saim; Ercişli Emrah, Ankara 1987, s

17 Kaşına çekilmiş kudret kalemi Görmemiş dünyada derdi, elemi Gelir bin naz ile verir selamı Almasam incinir, alsam incinir Kime söylüyüm bu müşgül halları Bülbül teki öter şirin dilleri Dostun bahçasından gonca gülleri Dermesem incinir, dersem incinir Gördüm yârın yanağından alını Boşa mı savurdum ömür malını Emrah diyer, dudağının balını Sormasam incinir, sorsam incinir (Emmesem incinir, emsem incinir) 6 Erciş çeşitlemelerindeki (Yakup Kuşçuoğlu 7, Celal Gazioğlu 8 ) e şiirine göre farklı mısralar şunlardır: 1/2. Gitmesem incinir, gitsem incinir 2/1. Güzelliğin dört köşeye bela mı? 2/2. Bize gelir oldu tatlı kelamı 3/2. Bülbül teki öter onun dilleri 3/3. Selbi nin bağınnan gonca gülleri 4/3. Emrah, karşısındaki (karşındaki) güzel civanı 9 Ercişli Emrah/f Muhan Bâli nin derlediği Ercişli Emrah ile Selvi Han Hikâyesi anlatmalarına göre, âşığın kendisine küsüp giden sevgilisinin arkasından söylediği şiir şöyledir: Bir nâzenin bana gel gel eyledi Gitmesem incinir, gitsem incinir Nazik ellerinden, ince belinden Sarmasam incinir, sarsam incinir Kaşları mihraptır, gözler harami Saldı yüreğime derd ü veremi Gelir bin naz ile verir selamı Almasam incinir, alsam incinir 6 Saraçoğlu; age. s. 264 ve Kuşçuoğlu, Yakup; Bizim Emrah-Emrah ile Selbi, Van gazetesi, 12 Eylül 1939 ve 15 Eylül Gazioğlu, Celal; Erciş tanıtma broşürü, Erciş 1985, teksir. 9 Saraçoğlu; age., s. 264, 549,

18 Nereden nereye sevdim o yârı Ateş-i hicranı söndürür nârı Emrah hey der isen giden civanı Sevmesem incinir, sevsem incinir 10 Yine aynı bilim adamının derlediği Behçet Mahir anlatmasında ise ilk dörtlük şu şekildedir: Yüz bin mihnetinen bir yâr becerdim Sevmesem incinir, sevsem incinir İki yanağından, bir bukağından Öpmesem incinir, öpsem incinir 11 Erzurumlu Emrah (?-1860/1861) a mal edilerek yayımlanan şiirlerde çeşitleme daha azdır. , s Güney, Eflatun Cem; Erzurumlu Emrah/Hayatı Şahsiyeti Eserleri, Sivas 1928, s. 68. Güney, Eflatun Cem-Güney, Çetin E.; Erzurumlu Emrah/Hayatı ve Şiirleri, İstanbul 1950, s Sevengil, Refik Ahmet; Yüzyıllar Boyunca Halk Şiiri, İstanbul 1965, s Göksel, Necati Turgut; Âşık Emrah, Niğde 1970, s

19 Kaşların mihraptır, gözler harami Sardı yüreğimi derd ü veremi Gelir bin naz ile verir selamı Almasam incinir, alsam incinir Yine N. T. Fuad; Türk Sazşairleri, İstanbul 1940, s , 2. bsl. Ankara 1965, s Köprülü, Orhan F.; Yunus Emre den Âşık Veysel e Türk Klasikleri, İstanbul 1974, C. III, s Ural, Orhan; Erzurumlu Emrah/Yaşamı Şiirleri, İstanbul 1984, s Arısoy, Sunullah; Türk Halk Şiiri Antolojisi, Ankara 1985, s

20Bizi bu kanıya ulaştıran başlıca kanıtları şöyle sıralayabiliriz: a. Erzurumlu Emrah ın dili Arapça ve Farsça kelimelerle donatılmış olup Ercişli ye göre daha ağdalıdır. Ercişli nin dili, daha yalın ve Azerbaycan Türkçesine yakındır. b. Nakşibendî tarikatına mensup bir şairin yoğun aşk şiirleri yazması mümkün değildir. 15 Yener, Cemil; Türk Halk Edebiyatı Antolojisi, İstanbul 1973, s Taş, Fahri-Turhan, Salih; Erzincan Türküleri, Ankara 2004, C. I., s

21 c. Çeşitlemelerinin fazla oluşu şiirin eskiliğini gösterir. 19. yüzyılda söylenmiş bir şiirin çeşitlemeleri daha azdır. ç. Şiirin Emrah ile Selvi Han/Selbihan Hikâyesi nde yer alması, mâşuka bir kadına söylenmiş olması da kuvvetli bir kanıttır. Hikâyeye göre; rüzgâr Selbihan ın saçlarındaki bir demet menekşeyi Emrah a savurmuş. Emrah, menekşe demetini yerden alıp koklamamış. Bu durum karşısında Emrah a küsen sevgilisi, kırk cariyesini arkasına alıp bağ aşağı yürüyüp uzaklaşmış. Emrah da arkasından bu koşmayı söylemiş. 17 Ercişli Emrah la Erzurumlu Emrah, Cumhuriyet in ilk yıllarında aynı şair sanılmış, Ercişli nin sözleri de Erzurumlu ya mal edilmiştir lu yıllardan itibaren Ercişli Emrah ın varlığı ortaya çıkmış, uzun yıllar sonra Ali Saraçoğlu 18 ve Metin Karadağ 19 tarafından iki âşığın şiirleri kesin denilebilecek şekilde birbirinden ayrılmıştır. Bu ayrım sırasında, Eflatun Cem Güney in Erzurumlu Ağa Dayı dan yaptığı Erzurumlu Emrah derlemelerinin yarattığı ve Cahit Öztelli nin kanıtlarıyla ortaya koyduğu 20 çarpıklık da giderilmiştir. İncinir redifli şiirdeki Ercişli-Erzurumlu Emrah karışıklığı ve yayımlanırken ortaya çıkan dörtlük, mısra, kelime değişiklikleri Ali Saraçoğlu tarafından kitabında sekiz sayfa karşılaştırmalı bir biçimde incelenmiştir. 21 Biz bu incelemeyi daha da geliştirdik. Söz konusu şiirdeki farklı dörtlük, mısra ve kelimeler; nakledicinin ezber eksikliğini yakın sözlerle doldurma, kelimeleri ağız özelliğine göre söyleme ve yayımcıların yanlış okuma, sadeleştirme, geçerli yazım kurallarını uygulama çabaları gibi nedenlere bağlanabilir. Ercişli Emrah/b şiirinde, Uraz, 6+5 hece ölçülü şiirde redif öncesi kelimelerin yerlerini varsam-varmasam, sarsam-sarmasam şeklinde değiştirerek önemli bir yanlış yapmıştır. 22 Uraz, sonraki yıllarda bu yanlışlığın farkına vararak kelimelerin yerlerini düzeltmiştir de yayımladığı Hakiki Ercişli Emrah ve Selvi Han Hikâyesi kitabında olduğu gibi. Yayımladığımız Ercişli Emrah şiirleri içinde onun edebî kimliğine en yakışanları a ve e dir diyebiliriz. Yakın yıllarda yayımlanan en yeterli iki Erzurumlu Emrah kitabına (Metin Karadağ 23 ve Ali Berat Alptekin in 24 ) incinir redifli şiir alınmamış, böylece Ercişli Emrah tezinin kabul gördüğü anlaşılmıştır. 17 Uraz; age., s Saraçoğlu; age. 19 Karadağ, Metin; Erzurumlu Emrah/Yaşamı Sanatı Şiirleri, Ankara 1996, 472 s. 20 Öztelli, Cahit; Sahte Şöhret Bir Ozan Erzurumlu Emrah, Ankara 1976, 38 s. 21 Saraçoğlu; age., s Uraz; age., s Karadağ; age. 24 Alptekin, Ali Berat; Palandöken in Zirvesindeki Âşık Erzurumlu Emrah, Ankara 2004, 239 s. 21

22 İncinir redifli diğer şiirler Âşık Ömer ( ) şu şiirini 25 söylerken/yazarken çağdaşı Ercişli Emrah tan ilham almış mıdır, bilinmez. Öztelli ye göre 26 bu şiir Ercişli Emrah ın şiirine benzek/naziredir. Lâl-i nâbın, yârin hokka feminden Almasam incinir, alsam incinir Yıllarca ağlayup hicr ü gamundan Gelmesem incinir, gelsem incinir Bulursam mahfîce yolda giderken Selam vermez ahde ikrâr ederken Görsem adûlarla işret ederken Gülmesem incinir, gülsem incinir Muhabbet herkesin sanma kârıdır Derûnunda göz göz olan nârıdır Yüzün görsem, gözüm kanlar akıdır Silmesem incinir, silsem incinir Zeyn olsa sevdiğim giyse alların Varsam bahçesine dersem güllerin Mâh yüzüne siyah zülf ü tellerin Bölmesem incinir, bölsem incinir Ömer, sabreyle bu rûz-ı müşkilin Gelür râz-ı aşkın sorar müskilin Ne kadar sa yettim bilmem müşkilin Bilmesem incinir, bilsem incinir 17. yüzyıl âşıklarından Gevherî nin de incinir redifli bir şiiri vardır. 27 İncinir redifinin ikili ve tekli kullanılması şiirin benzek olmadığını gösteriyor. Şunda bir dilbere müptelayım kim Ağlasam incinir, gülsem incinir Bir şâh-ı hûbâna ben gedâyım kim Ben medh ü senâlar kılsam incinir Daim artmaktadır derûnum âhı Lûtfun meded kıl sen bana İlahî Kendisi iltifat eylemez gâhi Bir gayriye mâil olsam incinir 25 Ergun, Sadettin Nüzhet; Âşık Ömer/Hayatı ve Şiirleri, İstanbul 1936, s Öztelli; Sahte.., s Elçin, Şükrü; Gevherî Divanı, Ankara 1998, s

23 Hiç bilmezem dostlar, neylesem ana Çaresiz bir derde oldum müptela Gevherî der, ölsem yolunda bana Ölmesem incinir, ölsem incinir Yine 17. yüzyıl âşıklarından Seyityar Oğlu nun incinir redifli bir şiiri, Vahit Lütfi Salcı ya ait bir yazmada Cahit Öztelli tarafından görülüp yayımlanmıştır. 28 Öztelli ye göre, Ercişli nin şiirine benzek/naziredir. Ancak, Gevherî nin şiiriyle birçok mısranın ortak olması, iki şiirin şairlerinin karıştırıldığı kanısını uyandırıyor. Dolayısıyla benzek demek mümkün değildir. Seyityar Oğlu nun kimliği hakkında elimizde kesin bilgiler yoktur. İsmail Özmen, şairin adını Seyit Yâroğlu şeklinde yazmıştır ki, bizce de bu yazış doğrudur. Şairi, 17. yüzyılda yaşamış bir Bektaşî şairi olarak göstermekte ve bir şiirini vermektedir. 29 Bu şiir, yayımladığı şiir değildir. Kanımca Gevherî nin şiirinin geliştirilmiş, mahallîleştirilerek Seyit Yâroğlu na mal edilmiş bir çeşitlemesidir. Şiir şöyle: Şöyle bir dilbere müptelâyım ki Bilmesem ol dilber nemden incinir Ol bir şâh-ı hûbân, ben bir gedâyım Ağlasam incinir, gülsem incinir Ol dilber karşımda dur dese bana Elimden doluyu al dese bana Gel benim yolumda öl dese bana Ölsem incinir, ölmesem incinir Yine dumanlandı dağların başı Ah ile figândır, âşıkın işi Durmaz çağlar, akar gözümün yaşı Silsem incinir, silmesem incinir Seyityar Oğlu der, edeyim âhı Medet senden, medet bana ilâhî Kendisi rahm etmez hiç bize gâhi Gayriye gönlümü versem incinir Develili Seyranî ( ) nin şu şiirinin 30 benzek/nazire olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bir dilberin hânesinde rûz ü şeb Kalmasam incinir, kalsam incinir Ahmer yanağından her dem bûsesin Almasam incinir, alsam incinir Ercişli Emrah ın şiirine 28 Öztelli; Sahte.., s Özmen, İsmail; Alevî-Bektaşî Şiirleri Antolojisi, Ankara 1995, C. III, s Çatak, Ali; Develili Seyranî, Kayseri 1992, s Şiir, H. Nezihi Okay, Hasan Ali Kasır, Muzaffer Uyguner, H. Avni Yüksel ve Mustafa İslamoğlu nun Develili Seyranî kitaplarında yoktur. Bu yüzden, şüpheli bir şiirdir. 23

24 Mail oldum yine ben bir civana Suhanları hayat verir insana Olduğu mecliste derya ummana Dalmasam incinir, dalsam incinir Dilber suhanım yabanda atmaya Ol rakipler sanısına yetmeye Çirk zebanlar ile sohbet etmeye Gelmesem incinir, gelsem incinir Seyranî medh eder, bir hokka dehân Beni bend eylemez derilse cihan Şairlerin üsküfüne bir şahan Salmasam incinir, salsam incinir Sonuç Özellikle, sevmesem incinir, sevsem incinir mısrasıyla tanınan ve bu berceste mısrası âdeta deyimleşen incinir redifli şiir kesinlikle Ercişli Emrah ındır. Ercişli Emrah veya halk şiiri seçkisi/antolojisi hazırlayanların bundan böyle Ali Berat Alptekin ve Metin Karadağ gibi hareket ederek Erzurumlu Emrah a mal edilen Ercişli Emrah şiirleri konusundaki yanlış tutumlarını değiştirmeleri gerekir. Diğer halk şairlerinin incinir redifli, çoğu benzek olan şiirleri de sevgiliye çok yakışan alınma duygusunu bir kez daha yüceleştirerek âşık edebiyatımıza zenginlik katmıştır. 24

25 H. ALİYEV FONUNUN AZERBAYCAN DA SAĞLIK KÜLTÜR VE SOSYAL DAYANIŞMA ALANINDAKİ ÇALIŞMALARI ACTIVITY OF THE FUND NAMED AFTER H.ALIYEV IN HEALTH AREA OF AZERBAIJAN ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ФОНДА ИМЕНИ Г.АЛИЕВА В ОБЛАСТИ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА Aynur Ramizkızı ALİYEVA * Özet Ermenistan ın Azerbaycan a askeri saldırışı, ülkemizde yönetimde olan güçlerin siyasal deneyimsizliği ve kişisel çıkarları sosyal-siyasal ortamı daha da gererek devletin bağımsızlığı için tehlike oluşturdu. Ülkemiz için çok ağır olan bu dönemde ikinci kere yönetime dönen Milli Lider Haydar Aliyev in iç ve dış politika alanlarında gerçekleştirdiği önlemler ülkemizi kaçınılmaz felaketin eşiğinden döndürdü. Ülkede sosyal-siyasal istikrar sağlanıldı. Millî devletçilik ilkelerine uygun yeni dış politika rotasının şekillenmesi ve gerçekleştirilmesi sonucu Azerbaycan ın uluslarasası alemde saygınlığı artmış oldu. Düşünülerek yapılan sosyal ekonomik politika sonucu ekonomik kalkınma sağlanıldı, halkın yaşam düzeyi iyileştirildi ve maaşlara zam yapıldı. Bu alanda yapılan çalışmalara devlet ve hükümet kurumlarıyla beraber H.Aliyev Fonu da katkılarda bulunmaktadır. Fonun başkanı M.Aliyeva geniş şekilde yardımseverlik çalışmalarına göre 2007 yılının mayıs ayında Altın Kalp Uluslarası Ödülünü almıştır. Kurulduğu ilk günden başlayarak insanların sağlığına özellikle dikkat eden H.Aliyev Fonu bugün de halka yapılan sağlık hizmetlerinin düzeyinin iyileştirilme- * Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi, Bakıhanov Adına Tarih Enstütüsü 25

26 si, sağlık kurumunun altyapısının yenileştirilmesi alanında çalışmalarını başarıyla sürdürmektedir. İşte bu yazıda biz H.Aliyev Fonunun sağlık sağlık kültürü ve sosyal dayanışma alanında yaptığı çalışmaları anlatmağa çalışacağız. Anahtar kelimeler: Azerbaycan, politika, H.Aliyev Fonu, Altın Kalp, Ödül Abstract Military attack of Armenia against Azerbaijan, political inexperience and personal ambitions of ruling forces of our country more intensified social and political situation and created the danger for state independence. The measures carried out by nation-wide leader H.Aliyev returned to the leadership in Azerbaijan in such a heavy for Azerbaijan period saved our country from inevitable disaster. Social and political stability was provided in the country, as a result of formation and fulfillment of new course of foreign policy according to the principles of national statehood the influence of Azerbaijan in international world increased. Along with state and governmental agencies nongovernmental organizations including the Fund named after H.Aliyev participated in the works realized in this direction. In May 2007 M.Aliyeva was awarded with international prize of Gold Heart for wide-ranging charity. The Fund named after H.Aliyev which paid a special attention to people s physical health since its foundation, successfully continues the works in the area of increase of the level of medical service rendered to the population and renewal of health infrastructure today as well. Key words: Azerbaijan, policy, the Fund named after H.Aliyev, Gold Heart, prize. Çok milletli sömürgeci Sovyet İmparatorluğunun siyasal, sosyal ekonomik ve ideolojik krizin daha da derinleşmesi sürecinde bağımsızlığına kavuşan Azerbaycan ı (ekim 1991) demokratik, laik, hukuk devleti ve sivil toplum kuruculuğu yolunda ciddi sınavlar, çeşitli zorluklar bekliyordu. Ermenistan ın Azerbaycan a askeri saldırısı, ülkemizde yönetimde olan kuvvetlerin siyasal acemiliği ve kişisel kibirleri sosyal siyasal ortamı daha da gererek devlet devletin bağımsızlığı için tehlike oluşturdu. Ülkemiz için çok zor olan böyle bir dönemde Azerbaycan a, ikinci defa yönetime dönen liderimiz H.Aliyev in iç ve dış politika alanında gerçekleştirdiği projeler ülkemizi kaçınılmaz felaketten kurtardı. Ülkede sosyal siyasal istikrar sağlandı, ulusal devlet ülkelerine uygun yeni dış politika kursunun yapılması ve gerçekleştirilmesi sonucu Azerbaycan ın uluslararası düzeyde saygısını artırdı. Zekice yapılan sosyal ekonomik politika sonucu hızlı ekonomik kalkınma sağlandı, halkın yaşam düzeyini sergileyen gelirlere ve maaşlara zam yapıldı. Ulu önderin Azerbaycan ın sosyal ekonomik, kültürel kalkınması, sivil dünya birliğine entegrasyonu, halkın maddi refahının iyileşmesi için gerçekleştirdiği poli- 26

27 tika bugün de başarıyla sürdürülüyor. Bu yönde yapılan çalışmalara devlet ve hükümet kurumları yanında sivil toplum kurumları, o sıradan da H.Aliyev Fonu da katılıyor. Azerbaycan halkının Umummilli Lideri H.Aliyev in anısına saygısını belirtmek arzusu ve isteği, H.Aliyev siyasal dehasının daim yaşar düzeyini yansıtmak zarureti, küreselleşen dünyada H.Aliyev in Azerbaycancılık felsefesinin ülkemiz için önemini vurgulamak amacı ve H.Aliyev in kurduğu ulusal devletçilik idelerini yeni kuşaklara hep benimsetmek (1, s.33) amacıyla Azerbaycan Cumhuriyetinin Cumhurbaşkanı İ.Aliyev in 10Mart 2004 tarihli fermanıyla kurulan H.Aliyev Fonunun çok yönlü çalışmalarında halkın sağlık hizmetinin düzeyinin iyileştirilmesine yönelik çeşitli program ve organizasyonların gerçekleştirilmesine destek vermesi de özel bir yer almaktadır. Bu açıdan fondun Şeker Hastası Çocuklara En Yüksek Şefkat ve Kan Yetmezliği Olmayan Hayat İçin projeleri dikkat çekmektedir. Uluslararası Diyabet Federasyonu ve Dünya Sağlık Kurumu tarafından diyabetle hastalanmaları önlemek amacıyla daha 1991 yılından başlayarak her sene 14 Kasım günü Dünya Diyabet Günü gibi kutlanıyor. Diyabetin hızla yaygınlaşması onun 21.yüzyılın epidemisine dönüşmesinden endişe eden Dünya Diyabet Federasyonu li yılları çocuk ve ergenlerde şekerli diyabetle mücadele yılı ilan etti. Her yıl dünyada 70 bin çocuğun şekerin birinci türüne yakalanması diyabetle mücadelenin güçlendirilmesini gerektirir, aksi halde bugünkü hasta çocuk ve ergenler yaşlarına ulaştıklarında dünya nüfusunun 380 milyonunu oluşturacaklar (2, s.5). Azerbaycan da da şekerli diyabet hastalarına yardım amacıyla önemli organizasyonlar gerçekleştiriyor yılında ülkemizde kabul edilmiş Şekerli Diyabet Hastalığına Yakalanmış Kişilere Devlet Şefkati Hakkında yasa Bağımsız Devletler Birliği mekanında bu yönde ilk yasadır. Bu yasa BDB Parlamentolar Arası A- samblesinin önerisiyle birlik ülkelerinin parlamentolar için model olarak önerilmişti. UNESCO ve İSESCO nun elçisi olan M.Aliyeva nın başkanlığını yaptığı H.Aliyev Fonu diyabetli çocukların sorunlarının çözümüne toplumun, yerli ve yabancı şirketlerin dikkatini çekmek, Uluslararası Diyabet Federasyonunun bu alanda katılımını aktifleştirmek amacıyla 4 Aralık 2004 yılda Diyabetli Çocuklara En Yüksek Şefkat projesinin tanıtım törenini düzenledi. H.Aliyev Fonunda yapılan tanıtım töreninde Uluslararası Diyabet Federasyonunun Başkanı, Azerbaycan Diyabet Derneğinin, Danimarka nın Novo Nordisk Şirketinin, UNICEF in Azerbaycan Temsilciliğinin, o sıradan da diğer hükümet ve uluslararası kurumların temsilcileri katılıyordu. Tanıtım töreninde konuşma yapan M.Aliyeva belirtti ki, Azerbaycan da diyabet hastalarına yakalananların 310 kişisi 14 yaşına kadar çocuklardır, önceleri onların ensülinle donatımında zorluklar olmuş, bizim görevimiz onlara yardım etmektir. Diyabetli Çocuklara Devlet Şefkati projesinin tanıtımından sonra H.Aliyev Fonu Azerbaycan Diyabet Derneği ve Danimarka nın çok kaliteli ensülin üretimi alanında dünyada lider olan Novo Nordisk Şirketiyle beraber projeyi gerçekleştirmeğe başladılar. Proje kapsamında 2005 yılından başlayarak diyabetli çocuklara sürekli olarak ensülin ilaçları, kalem şırıngalarla donatılıyorlar. Diyabetli çocuklara 27

28 28 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE yardım eden H.Aliyev Fondu Fransa nın Servey Şirketiyle de ilişkilere sahiptir. Bu şirket ilaçların buluşu ve üretimi alanında ikinci en büyük ünlü kuruluştur. Adı geçen şirkette hazırlanan ilaçların diyabetli hastalara, onların ailelerine, yakınlarına ulaştırılması H.Aliyev Fonunun çalışmalarının bir parçasıdır. H.Aliyev Fonunun sağlık alanında gerçekleştirdiği diğer bir projeyse çok endişe edilen, özel bir dikkat isteyen kan yetmezliğine karşı mücadele konusuyla ilgilidir. Ülkemizin her 12 vatandaşından birinin bu patoloji genin taşıyıcısı olması her sene 200 e kadar büyük BETA lösemi hasta çocuğun doğması, hastalığın bazı bölgelerde hızla yayılması özel bir endişe yapar. Dünya Sağlık Kurumunun tahminlerine bakılırsa, Azerbaycan da kan yetmezliğine karşısı gerekir düzeyde alınmazsa bu hastalığa yakalananların sayısı 45 yıl içinde 16 bine ulaşabilir (3, s.98). Böyle bir durum H.Aliyev Fonunun da bu hastalığa karşı mücadelede özel bir projeyle katılmaya şevketti. Kan yetmezliği hastalarının sayısı, onların durumu ve tedavi olanakları hakkında bilgi toplayan H.Aliyev Fonu 8 Şubat 2005 yılında Kan Yetmemezliği Olmayan Hayat Uğruna konulu açık oturum yapıldı. Burada hastalığa karşı mücadelede toplum, uluslararası kurumla, o sıradan da Uluslararası Yetmemezliği Federasyonuyla işbirliği konusu görüşüldü. H.Aliyev Fonunun Başkanı M.Aliyeva belirtti ki, Kan yetmemezliğinden en fazla çocuklar zarar görüyor. Hastalık büyük küçük ayrımı yapmasa da, çocukların acısı dayanılmazdır. Bu yüzden de çok iş yapmak gerekir ve bunun üstesinden yalnız beraber gelinebilir. Hem devlet, hem de toplum, vakıflar, durumu iyi olan insanlar berabercesine bu belayı engelleyebilirler (3, s.100). Görüşmeler zamanı çağdaş gereçlerle donatılmış uzman Kan Yetmezliği Merkezinin ve Kan Bankasının kurulması, hastalık yüzünden acı çekenlerin güvenli ve kaliteli kanla donatımı için gönüllü bağışçı servisinin geliştirilmesi, kan yetmezliğinin yaygınlaşmasını önlemek için halkın eğitilmesi çalışmalarının yapılması, prenatal teşhis yöntemiyle hastalığın bulunması, kan yetmezliğiyle mücadele yapan bazı devletlerin deneyimini öğrenmek ve onlarla işbirliğini genişlendirmek, çok iyi uzmanlar hazırlamak için anlaşıldı. Kan yetmezliğine karşı mücadelenin daha da organize özellik kazandırmak ve tasarlanan projeleri planlı olarak gerçekleştirmek amacıyla Danışma Kurulu oluşturdu. İtalya, İsrail devletlerinin kan yetmezliğine karşı mücadele deneyimi araştırılıyor, bu ülkelerin uygun kurumlarıyla işbirliği genişletiliyor. Bazı ülkelerin kan yetmezliğiyle mücadele alanında büyük deneyim kazanmış uzmanlarının Azerbaycan a gelişleri düzenleniyor, onlarla açık oturumlar yapılıyor. Ülkemizde halka hizmetin kalitesinin yükseltilmesi alanında önemli çalışmalar yapılmaktadır. Şöyle ki, ülkemizde hastanelerin sayısı 2003 yılındaki 738 den (4, s.240) 2009 yılının başlarında 756 ya (5, s.5) tüm uzmanlık alanlarından olan doktorların sayısıysa 29.5 binden 33 bine ulaştı. Hastanelerin modern gereçlerle donatılmasında, sağlık kurumlarında tam tadilatın yapılmasında H.Aliyev Fonu da aktif katılıyor. Şöyle ki, Fonun girişimiyle Ezizbeyov ilçesinin Türkan kasabasında poliklinik, acil servis, Şüvelan kasabasında hastane, İsmailli ilinin İvanovka köyünde onarılarak modern gereçlerle donatılmıştır (6, s.3). H.Aliyev Fonu çeşitli hastalıklar yüzünden acı çeken ve yardım için başvuran vatandaşlara da yardım ediyor. Sağlık konularıyla ilgili li yıllarda

29 Fona 5 binden fazla başvuru yapılmıştır. Bu insanlara yardım amacıyla Fon ülkenin çeşitli sağlık kurumlarıyla ilişkiler kurmuş ve onlara yardım etmiştir li yıllarda 134 hastaya ülkenin çeşitli sağlık kurumlarında ameliyatlar yaptırılmış, 13 hastanınsa ameliyat ve tedavisi yurtdışında yapılmıştır (7, s.22) yılında Bakü de metronun Bakü Sovyet i (şimdiki İçeri Şehir) istasyonundaki kaza zamanı yaralanmış insanların tedavi olunmasını da H.Aliyev Fonu üstlenmiş, ölen insanların ailelerine yardım etmiştir. Dünyanın bazı ülkelerinin saygın sağlık kurumlarıyla işbirliği yapan H.Aliyev Fonu bu kurumlar tarafından Fona hediye edilmiş tıp gereçlerini ve araçlarını Azerbaycan ın sağlık kurumlarına vererek onların teknik donatımlarının yenileştirilmesine de yardım ediyor. Almanya nın hatırı sayılır Fresenius Medical Jare ve Kare Stozz şirketlerinin Fona hediye ettikleri 10 homodializ ve endeskopik araçları uygun görülen sağlık kurumlarına verilmiştir. Homodializ aygıtı kronik böbrek yetmemezliği hastalarının tedavisi zamanı kullanılıyor. Fransa nın Seruier şirketinin Fona hediye ettiği Diabeton MP ilaçları da diyabet hastalarına verilmiştir. Sağlık alanında uluslararası işbirliği düzeyinde H.Aliyev Fonu aynı zamanda yardıma muhtaç olan bazı bölge devletlerine de yardım ediyor. Şöyle ki, Gürcistan Cumhuriyetinin Hematoloji ve Tranfizioloji Enstitüsünün başvurusuyla ilgili H.Aliyev Fonu bu kuruma Desferal ilacını hediye etmiştir. H.Aliyev Fonu sağlıkla ilgili forumların düzenlenmesi alanında da aktiflik sergiliyor yılının haziran ayında Bakü de Orta Çağ El Yazılarında Tıp ve Eczacılık konusunda yapılan 1.Uluslararası Sempozyum H.Aliyev Fonu ve Washington Bilimler Akademisi tarafından düzenlenmişti. Daha sempozyumdan bir sene önce, 2005 yılının haziranında Azerbaycan Milli Bilimler Akademisinin Elyazmaları Enstitüsünde korunan ve tıpa ait olan 3 ender elyazması H.Aliyev Fonunun desteğiyle UNESCO nun Dünya Hafızası Programının Uluslararası Listesine alınmıştı. Bunlar 11.yüzyılda yaşamış Abdülgasim Zehrevi nin El Megalet es Selasın (Serrahiye ve Aletler Hakkında) çok ciltli eserinin 13.hissesi, Abu Ali Sina nın 12.yüzyılda Bağdat ta kopyalanan El Kanun fit Tıp (Tıp Kanunları) kitabının 2.cildi ve Rütem Jurcani nin 12.yüzyılda yazdığı, 17.yüzyılda kopyalanmış Zahire-yi Nizamşah (Nizamşahların rezervleri) elyazmalarıdır (8, s.2). Sempozyumda açılış konuşması yapan M.Aliyeva Azerbaycan da korunan tıpa ait 3 ender elyazmasının UNESCO nun Dünya Hafızası Programının Uluslararası Listesine alınmasının, uluslararası sempozyumların düzenlenmesinin önemini vurgulayarak belitti: Eminim ki sempozyum verimli olacak ve gelecekteki işbirliğimize kuvvetli destek olacaktır. Dünya Hafızası Programına bir tek değişik devletler ve halklar için değil, genellikle insanlık için önem taşıyan yazılı anıtlar da alınır ve toplam 120 ender elyazmasının alındığı bu programda şimdi Azerbaycan a ait 3 elyazması var 3 ender elyazmamıza.. böylesine yüksek değer verilmesi, onların eski yazılı anıt olması yanında, hem de orta çağlarda Azerbaycan da tıp biliminin yüksek gelişme aşamasına ulaşmasının göstergesidir bilim ve özellikle tıp bilimi 20 yüzyılda akıl almaz zaferler kazanmış bazı yeni alanlar ortaya çıkmış ve bu da insan hayatının uzatılmasına hizmet veriyor. Bilim kanıtlamış ki, tüm 29

30 buluşların ve yeniliklerin özünde yüzyıllarca denenmiş ve onaylanmış gerçekler toplusu durmaktadır. Bu toplunun temelini de yüzyıldan yüzyıla, kuşaktan kuşağa geçerek bize ulaşmış eski elyazmaları oluşturmakta. Bu el yazmaların her biri değişik devletlerin, bizim genel tarihimizin ve kültürümüzün ürünüdür. Bu yüzden de korunması ve gelecek kuşaklara ulaştırılmasında biz sorumluyuz. Bu açıdan da bizim H.Aliyev Fonu ve Washington BA Bakü şehrinde 1.Uluslararası sempozyumun düzenlenmesi kararı aldı (9, s.44-46). H.Aliyev Fonunun Başkanı M.Aliyeva nın halka, özellikle de çocuklara ve erginlere sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi alanında yaptığı işler uluslararası sağlık kurumları, çeşitli ülkelerin yardım fonları tarafından yüksek değerlendirilmiştir. Dünya Sağlık Kurumu İcra Komitesinin 29 Ocak 2007 tarihinde Cenevre de yapılan 120. dönem toplantısının kararıyla M.Aliyeva anne, çocuk ve aile sağlığının korunması işinde hizmetleri için İhsan Doğramacı Aile Sağlığı Fonunun ödülünü almıştır (6, s.2). Aynı yılın mayısında Dünya Sağlık Asamblesinin 60. dönem toplantısında ödülün sunum töreninden sonra konuşma yapan M.Aliyeva Dünya Sağlık Kurumuna ve İhsan Doğramacı Aile Sağlığı Fonuna teşekkürünü belirterek demiş: Dünyaca ünlü çocuk doktoru ve yardımsever, profesör İhsan Doğramacı bütün hayatını çocukların sağlığı ve eğitimi gibi yüce amaçlara adamıştır. Dünya Sağlık Kurumunun kurucularından birisi, onun tüzüğünü imzalamış, bu kurumun canlı tarihi sayılan böylesine büyük bir kişilik tarafından ödül almak benim için büyük şeref Dünya Sağlık Kurumuyla Azerbaycan arasındaki işbirliği olunca verimlidir. Bu kurum Azerbaycan da tıp eğitimi, güvenli aşı, anne ve çocukların sağlığının korunması gibi alanlarda bazı projeler gerçekleştirilir (10, s ). M.Aliyeva geniş kapsamlı çalışmalarına göre mayıs 2007 de Altın Kalp uluslar arası ödül almıştır. 27 Mayısta Moskova da gerçekleştirilen ödül töreninde ünlü İtalyan oyuncusu, törenin patroniçesi Sofi Loren, Rusya Federasyonu Federal Meclisin Federasyon Şurasının Başkanı, Rusya federasyonu Güvenlik Şurasının Sekreteri, o sıradan da Rusya siyasal sosyetesinin, iş çevrelerinin, bilim ve kültür adamlarının diğer temsilcileri, Azerbaycan ın Moskova daki Büyükelçisi, H.Aliyev Fonunun Moskova daki temsilcisi L.Aliyeva ve diğerleri katılmışlar. Törende konuşma yapan M.Aliyeva: Düşünüyorum ki, hem ödül sahiplerinizin ve hem de adaylarınızın yardım işleri şefkate, merhamete, başkasının üzüntüsünü paylaşmaya, çevredekilerin ve bizim yardımımıza ihtiyacı olanların acısını duymağa ve paylaşmağa seslemiş. Dilerim ki, bu ödülün sahiplerinin sayısı her yıl daha artsın ve şöylece, dünyada iyilik ve şefkat daha çok olsun, acı ve hüzünse azacık da olsa, azalıversin. Altın Kalp çeşitli ülkelerden olan insanları, değişik meslek ve görevler sahiplerini üniversal ve sonsuz ide yardımseverlik idesi çevresinde birleştiriyor dedi. (11, s.1). Törenin düzenleyicisi Altın Kalp Yardım Fonunun Düzenleme Kurulunun Başkanı İ.Brand kitle iletişim temsilcilerine bildirmiş ki, M.Aliyeva nın bu ödülü alması onun başkanlığını yaptığı H.Aliyev Fonunun diyabet, kan yetmezliği, veremle mücadele programı kapsamında, o sıradan da sağlık durumları kısıtlı olan çocuklara yardım alanında yaptığı çalışmalar için verilmiş. Belirtmemiz gerek ki, beşeri idelere özel hizmet vermiş insanların ödüllendirilmesi töreni her sene Rusya Federasyonunun UNESCO nun Çalışmaları Üzere 30

31 Komisyonunun, Rusya Kızıl Haçının, Federasyon Şurasının Altın Kalp Yardım Fonunun, UTAT Tass Ajansının ve bazı diğer kurumların desteğiyle düzenleniyor. Kurulduğu günden başlayarak insanların sağlığına özel dikkat eden H.Aliyev Fonu bugün de halka yapılan sağlık hizmetinin düzeyinin iyileştirilmesi, sağlık kurumunun altyapısının yenileştirilmesi alanında işini başarıyla sürdürüyor. KAYNAKLAR 1. Prezident İ.Eliyev ve medeniyet ( ). 2 ciltte, 1.cilt, Bakü, Dünya Diyabet Federasyonu yılları çocuk ve erginlerde şekerli diyabetle mücadele Yılı İlan Edildi. Halk Gazetesi, 15 Kasım Hoşmeramlı Sefir. 1.cilt, Bakü, Azerbaycan ın İstatistik Verileri 2008, BAkü, Ülkenin Ekonomik ve Sosyal Gelişmesi. Devlet İstatistik Komitesinin Bilgisi. Respublika gazetesi. 14 Şubat www. heydar-aliyev-foundation.orgi. 7. H.Aliyev Fonu Bakü. 8. Bakü de Orta Çağ El Yazmalarında Tıp ve Eczacılık konusunda 1.Uluslararası Sempozyumu başladı. Halk Gazetesi, 13 temmuz Hoşmeramlı Sefir. 4.cilt, Bakü, Hoşmeramlı Sefir. 5.cilt, Bakü, Hacızade A. Azerbaycan ın Birinci Hanımı M.Aliyeva ya Uluslararası Altın Kalp Ödülü Takdim Edildi. Azerbaycan Muallimi, 1 Temmuz

32 ИРАН ГАНУНВЕРИЪИЛИЙИНДЯ ИШДЯН БОЙУН ГАЧЫРАН ШЯХСИН ЪЯЗА ЪАВАБ ДЕЩЛИЙИ ШЯРТЛЯРИ THE CONDITIONS OF PENAL RESPONSIBILITY OF THE QUITTER IN IRAN'S L УСЛОВИЯ УГОЛОВНОЙ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ПРОГУЛЬЩИКА ИРАНСКОМ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ Шащбази Яли ЙУСИФОЬЛУ * Özet Bilerekden insan ölümü töretmek emelinin analizi ve tahkikatı onunla sonuçlanabiler ki, mevcut olan yasalardaki şartları nazarda tutmadan işden boyun kaçırana cinayetlerde hiç bir beraat kazandırılabilmez. Yazıda İran yasalarındaki bu şartlar tasvir ve izah edilmektedir. Şartlar bunlardan ibaretdir: Hukuku vazifesi olmak, akrabalık alakaları olmak, işden boyun kaçıranın labüd hereketi yerinə yetirmek emellerinin olması ve işden boyun kaçıranın gereken psikolojik durumda olması. Anahtar kelimeler: Analiz, yasa, bildiri, İran, labüd. Abstract For analysis and investigation of ability to commit the intentional murder with quit, it can conclude that according to exist law, without considering conditions the quit can not occur in the base of warrant in crimes. Author tried in this article to prove that with describing and explaining these conditions in Iran's law the quitter is engaged on his own penal responsibility. * Бакü Дeвлeт Üниверситетинин ъинайят щцгугу факüлтясинин диссертанты вя Азад Ислам Университетинин Ряшт филиалынын елми щейят цзвц 32

33 These conditions briefly consist: having the legal duty, having causality relative, the ability of quitter to do the necessary action and having necessary mental element in the quitter. Key words: Analysis, law, article, Iran, relativ. Гятл вя ъинайят ясасян щяр щансы бир ямялин тюрядилмясиля баш верир вя щяр щансы бир шяхсин яхлаги бахымдан вя йа ганунлара эюря ямял едилмяси ваъиб сайылан щяр щансы бир ишдян бойун гачырма мясяляси ъинайятин мадди дялили щесаб едиля билмяз. Чцнкц ъинайят характерли нятиъяни щямин мясяляйя аид едяряк ону ъинайятин сябяби щесаб етмяк олмаз. Щяр-щансы ишдян бойун гачырылма мясялясинин сябяб олаъаьынын ящямиййятсиз олдуьуну истинад едилян факторлар арасындакы ялагянин зяиф олмасы иля изащ едяряк билдирилир ки, гятл щадисяси юзюзлцйцндя вар олан бир щадися олдуьундан йалныз вар олан бир амил тяряфиндян тюрядиля биляр вя вар олан бир шей щеч бир заман йохлугдан тюряня билмяз. [Хои, 1995:6] Демяли ишдян бойун гачырмаг, юз-юзлцйцндя ня иштирак бахымындан, ня сябябкарлыг бахымындан, ня дя ки, шярият ганунларына эюря ъавабдещлик дашынан ямялляр бахымындан тюрядилмиш ъинайятин баш вермясини зярури едя билмяз. Одур ки, тящлцкялярин гаршысыны алмаг ишиндян бойун гачырмаг, шярият бахымындан щямин ишин эюрцлмяси ваъиб буйурулмуш олса беля ъавабдещлийя сябяб олмур. Амма буна бахмайараг щямин тядбирин щяйата кечирилмясиндян бойун гачыран шяхс эцнащкар щесаб едилир. Буна эюря ъинайятя эюря ъавабдещлик ишин юзцня аид едилир вя ишдян бойун гачыран шяхсин ъавабдещсизлийи ясас эютцрцлцр. Бу цздян щяр щансы бир шяхс, диэяр шяхси щялак олан вязиййятдя эюрярся вя ону хилас етмяк имканына малик олдуьу щалда, щялак олан шяхсдян узаглашарса щеч бир ъавабдещлик дашымайаъагдыр. Демяли яэяр кимся гятл щадисясини изляйирся вя имканы олдуту щалда юлдцрцлян шяхся щяр щансы бир йардым етмякдян имтина едирся, онун бу щярякяти, даща доьрусу десяк щярякятсизлийиндян мягсяди гятл олса беля щямин шяхс йалныз цзрхащлыг етмяйя мящкум едилир. Амма гануни бахымдан, ислам ъяза ганунларынын икинъи маддяси ачыг шякилдя ъинайятин мадди тяркиб яламятляринин ишдян бойун гачырмаг формасында бцрузя вермясинин мцмкцнлцйцнц гябул едир. «Ганунвериъиликдя щяр щансы бир ямялин щяйата кечирилмяси вя йа ондан бойун гачырылмасындан ютрц ютрц ъяза мцяййян едилмишдирся, щямин ямял ъинайят щесаб олунур» Эюрцндцйц кими бу маддядя, ямялин тюрядилмясиля ондан бойун гачырылмасы арасында щеч бир фярг гейд едилмямишдир ки, бири гайда олараг, о бириси ися истисна олараг гябул олунсун. Амма мювзу иля баьлы мясяляляря диггят йетирдикдя мялум олар ки, ямялдян бойун гачырмаг мясяляси йалныз бир сыра шяртляр олдугда ъинайятин мадди дялил вя ясасы щесаб олуна биляр. Мцяллиф щазырки мягалядя Иран Ислам Республикасынын ганунвериъилийиндя ишдян бойун гачыран шяхсин ъинайят мясулиййятиня ъялб едилмясини шяртляндирян факторлары изащ етмяйя чалышыр. Ишдян бойун гачырмаг мцсбят бир ямялин гаршысында дурур, йяни хариъи алямдя щяр щансы бир цзвцн щярякяти мцшащидя олунмур вя мювъуд вязиййятдя щеч бир дяйишиклик баш вермир. Мисал олараг ярин юз щяйат йолдашына йашайыш 33

34 34 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE тяминатыны вя йа алименти вермямяси вя йа щякимин хястяни мцалиъя етмямяси вя йа бир шяхсин диэяринин гярг олдуьуну эюрдцйц щалда, онун хилас олунмасы цчцн щяр щансы бир тядбирин щяйата кечирмямяси вя йа бир шяхсин диэяриня олан боръуну гайтармамасы вя.с гейд етмяк олар. Рома вя килсянин кечмиш щцгуг ганунвериъилийиндя дя бу ъцр мясяляляр ъинайят щесаб едилирди. Чцнки кимин имкан вя эцъц олдуьу щалда щадисянин гаршысыны алмырса хятакар щесаб олунурду. Ъинайят щаггында бу ъцр тясяввцр ганунлара да сираят етмишдир. Мисал олараг, Чинин 1935-ъи илдя гябул олунмуш ъяза ганунун 15-ъи маддясиндя беля эюстярилир ки, «ганунвериъиликдя гаршысынын алмасы ваъиб вя зярури щесаб едилян щяр щансы бир нятиъянин гаршысыны алмамаг, щямин нятиъяни тюрятмяк кими гябул едилир.» [.Зераят, 2006:14] Йаралылара йардым етмякдян бойун гачырмаг вя щяйаты тящдид едян тящлцкянин арадан галдырылмасы барядя 1975-ъи илдя тясдиг едилмиш ислам ъяза мяъяллясинин ващид маддясиня ясасян «Щяр щансы бир шяхс, бир вя йа бир нечя шяхсин щяйатынын тящлцкядя олдуьуну мцшащидя едярся вя юзц дярщал тядбир эюрмякля вя йа башгаларындан йардым истямякля вя йа дярщал аидиййатлы органлара хябяр вермякля щямин тящлцкянин баш вермяси вя йа онун нятиъясинин даща да аьырлашмасынын гаршысыны ала билярся вя эюряъяйи щямин тядбир нятиъясиндя онун юзцня вя йа башгаларына щеч бир тящлцкя йаранмайаъагса, щямчинин кюмяйин олдуьу вя йа йардымын едилмясини зярури едян факторларын мювъуд олдуьу щалда щеч бир тядбир эюрмязся, щямин шяхс тягсирли билиняряк бир илядяк щябс ъязасына вя йа ялли мин риала гядяр нягд ъяримя юдянишиня мящкум едиляъякдир.» Щямин шяраитдя йардым етмякдян чякинян шяхс яэяр юз пешясиня эюря даща тясирли вя йеринядцшян йардымдан бойун гачырыбса, о заман цч айдан ики илядяк щябс ъязасына вя йа он миндян йцз мин риала гядяр нягд ъяримя юдянишиня мящкум едиляъякдир. Щямин маддянин онунъу бяндиндя эюстярилир: Гануна эюря вя йа вязифя боръу олдуьундан йараланмыш вя йа щяйатлары тящлцкядя олан шяхсляря йардым етмяли олан шяхсляр, щеч бир тядбир эюрмядян бу йардымдан бойун гачырарса, щямин шяхс тягсирли билиняряк алты айдан цч илядяк щябс ъязасына мящкум едиляъякдир. Гейд олунан ганунун иъра тялиматы 1985-ъи илдя Назирляр кабинетиндя тясдиглянмишдир. Мцхтялиф юлкялярин щцгуг мяъялясиндя бу хцсусла баьлы йекдил фикир мювъуд дейил. Италийанын ъяза ганунвериъилийиня ясасян шяхсин гануна эюря щяйата кечирмяси ваъиб сайылан ишдян бойун гачырараг гятля сябяб олмасы мясялясини гясдян тюрядилмиш гятл щадисяси кими ъязаландырылмасы нязярдя тутулмуш вя гятл щадисясинин гаршысынын алынмамасыны, гятли тюрятмяк щадисясиля ейни щесаб етмишдир. 19 октйабр 1951-ъи илдя тясдиглянмиш Италийа ъяза ганунларынын 40-ъы маддясиндя ачыгъа эюстярилир ки: яэяр инсан гаршысыны алынмасы онун цчцн вязифя боръу олан бир щадисянин гаршысыны алмагдан бойун гачырырса, еля биl ки, щямин щадисяни юзц тяшкил етмишдир ъц илдя тясдиглянмиш Франса ъяза ганунунун 63-ъц маддяси йардым принсипи тясири алтында вя инсанларын иътимаи ядалят вя тящлцкясизлийин эенишляндирилмяси просесиндя иштирак етмясини нязяря алараг беля бир гярара эялир ки: яэяр щяр щансы бир шяхс юзцня вя диэяр цчцнъц шяхся тящлцкя йаратмадан тяъили тядбири васитясиля ъинайят характерли бир щадисянин вя йа

35 инсанларын там физики вцъудуна гаршы йонялмиг бир тягсирли ямялин гаршысыны ала билдийи щалда, бу ишдян ямялян бойун гачырарса, цч айдан беш айадяк щябс ъязасына вя ийирми дюрд мин вя йа бир милйон франк ъяримя юдямяйя вя йа бу ики ъязанын бириня мящкум олунаъагдыр. [Садиги.2008:63] Ишдян бойун гачыран шяхс цчцн ъязаландырма мясулиййяти нязярдя тутулмушдур бязи щцгуг системлярини арашдырмадан юнъя гейд етмяк лазымдыр ки, бязи юлкялярин, о ъцмлядян Инэилтяря, Алманийа, Франса вя Американын бязи штатларынын щцгуги ъяза мяъяллясиндя нядянся щятта йардыма ещтийаъы олан шяхсляря йардымын эюстярилмямяси барядя, йяни Иранда 1975-ъи илдя тясдиг олунмуш ганун мяъяллясиндя мювъуд олан гануна охшар бир хцсуси ъинайят нювц беля прогнозлашдырылараг нязярдя тутулмамышдыр вя щятта йардым етмякдян бойун гачыран шяхсляр бу ад алтында тягиб олунмурлар. Бязи нязяр сащибляринин фикиринъя, о ъцмлядян фярдин цстцнлцйцнц гябул едян нязяриййя тяряфдары «Проф.Вилйамс» фикриня эюря беля бир ъинайятин нязярдя тутулмасы яслиндя вятяндашын яхлаги боръунун гануни вязифя боръуна чеврилмяси щесаб олунур. Бу мясяля полис мямурлары вя мящкямя ишчиляринин иш щяъминин шиддятли шякилдя армасындан ялавя вятяндашларын азадлыьына олан йерсиз мцдахиля нювляринин йаранмасына да сябяб олур. Чцнки беля олдуьу щалда вятяндашлардан тяляб олунаъаг ки, юз ращатлыгларыны унудараг щансы йердя йардыма ещтийаъы олан шяхсляри эюрдцлярся онун имдадына йетишмяйя тяляссинляр йохса якс щалда няинки яхлагы ъящятдян данлаьа мяруз галаъаглар, бялкя ъинайят мясулиййятиня ъялб едилмя тящлцксиля дя гаршылаша билярляр. «Проф.Вилйамс»-ын фикир вя нязяринин яксиня олараг беля бир ъинайят нювцнцн Инэилтяря щцгуг мяъяллясиндя нязярдя тутулмасынын тяряфдары олан диэяр нязяр сащибляри, о ъцмлядян «Роф.Ршурс» вя диэяр щцгугшцнасларын фикиринъя вятяндашлардан ян ади щяддя вя онларын эцъц чатдыьы сявиййядя йардым эюстярмяляри эюзлянилир вя бундан артыг онлардан щеч бир шей тяляб олунмур. [Садиги,2007:29] Нящайятян ишдян бойун гачырмагла баьлы ганунлары нязяря алсаг эюрярик ки, ъинайятлярдя бяраят ясасы верилмир, йалныз ашаьыда гейд едилян шяртлярин дя мювъуд олмасындан башга: Бахмайараг ки, ишдян бойун гачырмаг юз-юзлцйцндя ъинайятя сябя ола билмяз, амма хцсуси шяраит заманы вя кечмишдя баш вермиш бязи ямяллярин баш вердийи щалда, гери-долайы йолла гятл вя йа физики хясарятля нятиъяляня биляр. Ислам ъяза ганунларынын 316-ъи маддясиня ясасян бир ъинайят ола биляр ки, иштиракла вя йахуд сябябкарлыгла баш веря биляр. Щямин ганунун 318-ъи маддясиндя сябябкарлыг ашаьыдакы формада тяриф едилир: «ъинайятдя сябябкарлыг о демякдир ки, бир шяхс диэяр бир шяхсин тяляф олмасысябяб олан вя йа онун ялейщиня ъинайятин баш вермясиня шяраит йаратмыш, амма юзц бир баша ъинайят тюртмямиш ола.» Демяли яэяр ишдян бойун гачырмаг еля бир шяраитдя баш верся ки, бурада ъинайяткар ъинайятин сябябкары кими эюрцнмцш олсун, бахмайараг ки, бир баша ъинайятя сябя олан амил кими олмаса беля ишдян бойун гачырмаьа истинадларын ялагялярины ашкар етмякля ортайа чыхмыш нятиъяйя ъавабдещлик дашыйаъагдыр. Цмумиййятля ишдян бойун гачырмаьын мясулиййяти ондан иряли эялир ки, бир шяхс тядбир эюрмяйя вязифяляндирилдийи щалда, цзяриня дцшян бу вязифяни йериня йетирмямиш олсун. Щямин вязифянин щарадан иряли эялдийи ящямиййят кясб етмир. 35

36 36 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE Беля ки, бу ола биляр ганун, мцгавиля, гощумлуг ялагяси, лазым олан йардымын эюстярилмяси имканын мювъуд олмасы вя йа ишдян бойун гачыран шяхсин лазыми психоложи дурумда олмасындан иряли эялмиш олсун. Индися гейд олунан мясялялярин щр бирини айрылыгда изащ етмяйя чалышаъаьыг. Биринъи шярт сырф яхлаг дейил, бялкя ганундан иряли эялян бир вязифя боръунун мювъуд олмасыдан ибарятдир. Амма бурада ганун дедикдя сырф ъязаландырма гануну нязярдя тутулмур, бялкя иъра едилмяси ваъиб сайылан диэяр ганунлары да ящатя едир. Мисал олараг ашаьыдакы гануну гейд етмяк олар: «мцлкц мяъяллянин» 168-ъи маддясиня ясасян ушагларын сахланылмасы валидейнлярин щям щцгугу сайылыр вя щям дя вязифя боръудур.» Щямчинин мцлки мяъяллянин 1176-ъы маддясиня ясасян «Бахмайараг ки, ана ушаьына сцд вермяк мяъбуриййятиндя дейил, амма ушаьын гидаландырылмасы ана сцдцндян башга бир гида васитясиля мцмкцн олмадыгда, артыг о, бу вязифяни дашымалы олаъагдыр.» Бязи щалларда ися дювлят вя йа щцгуги вя физики шяхсляр хцсуси бир вязифянин щяйата кечирилмясиля баьлы диэяр бир шяхсля мцгавиля баьлыйыр, о ъцмлядян щяким, тибб баъысы, гатар кондцктору, щябсхана гапычысы вя йа боьуланларын хиласедиъиси иля. Демяк олар ки, бу мцгавиля мцлкц мяъяллянин 10-ъу маддясиня ясасян гейд олунан мцгавилялярдян иряли эялян ющдяликлярин иъра едилмясини ваъиб сайыр вя нятъядя щямин «гануни» вязифя боръларына ямял етмяйянляр цчцн ющдялик мясулиййяти щесаб едиляъякдир. Беляликля Инэилтярянин яксиня олараг, Иран ганунвериъилийиндя бир отагда йашайанлар вя йа бир идман командасында чалышан идманчылар кими шяхслярин ишдян бойун гачырмасы нятиъясиндя иряли эялмиш юлцм вя йа физики хясарятляря эюря щямин шяхс мясулиййят дашымайаъагдыр.» «Гануни вязифя боръу» сюзцнцн мянасыны эенишляндирмякля беля демяк олар ки, «зяряр йохду гайдасы» вя диэяр охшар гайдалары нязяря алсаг, демяли диэярляриня зяряр вермямяк вя юз ямялляриндян доьан тящлцкнян арадан галдырылмасы, вятяндашларын вязифя боръу кими гябул едилмялидир вя она риайят вя ямял етмямяк онларын мясулиййятя ъялб едилмяляриня сябяб олаъагдыр. Беляликля щяр щансы бир шяхс, ев сащибиня хясарят йетирмяк цчцн онун евиня од вурарса вя сонра баша дцшя ки, ев сащиби евдя йатмышдыр, амма оду сюндцрмяк вя оун хилас етмяк явязиня юз-юзцня дйя ки, «ня йахшы тясадцф! еля йахшы олду онун юлцмц иля шярдян дя хилас оларам» вя беляликля дя йаньыны сюндцрмяк имканына малик олдуьу щалда ев сащибинин аловда йанараг ъаныны тапшырмасына тамаша едир. Ола билсин ки, щямин шяхси гясдя тюрядилян гатил щесаб етмяк олар. Шцбщясиз ки, яэяр бурада гясдян тюрядилмиш ъинайятин тяркиб яламятляри мювъуд олмамазса, о заман едилмиш иттищам гясдян тюрядилмямиш щесаб едиляъякдир. [Садиги, 2007:38] Йа да фярз едяк ки, сцрцъц йцксяк сцрят вя йа ещтийатсызлыг вя йа сящлянкарлыг цзцндян пийаданы вурур вя йараланмыш шяхся йардым мягсядиля тялясик автомобилдяндцшцр, амма йараламыш адамы эюрдцкдя анлайыр ки, айлардыр щямин шяхся пул борълудур вердийи вядини позмуш вя боръцнц гайтармамышдыр. Сцрцъц йараланмыш шяхсин юлмяси вя онун ялиндян хилас олмасы мягсядиля ону бу щалда гойур вя щямин сящнядян гачыр, йаралы ися (вурулдуьундан дейил) чохлу ган итирдийиндян дцнйасыны дяйишир. Ола биляр ки,

37 бурада сцрцъцнцн гяза тюрятдикдян сонра гачмасы иля баьлы «Ислам ъяза ганунлары»-нын 719-ъу маддясиня истинад етмякля щямин маддядя нязярдя тутулмуш ъязаландырма тядбирлярини тяйин етмяк явязиня, яэяр сцрцъцнцн суйгясди (гярязли ниййяти) ашкар едилярся, щямин шяхс гясдян адамюлдцрмя ъинайятиля мящкум едилсин. [5,S.38] Бу барядя Инэилтярянин щцгуг ганунвериъилийиндя дя, о йердя ки, шяхсин тюрятдийи ямял диэяри цчцн тящдцкя йарадыбса, щямин мювге иряли сцрцлмцшдцр. Нятиъянин, йяни юлцм вя йа вурулан бядян хясарятинин ишдян бойун гачыран шяхся аид едилмясинин икинъи шярти, онлар арасында гощумлуг ялагясинин олмасыдыр. Ишдян бойун гачыран шяхси, диэяринин юлцмц вя йа алдыьы бядян хясарятиня эюря о заман мясулиййятя ъялб етмяк олар ки, щямин нятиъя онун ишдян бойун гачырмасы нятиъясиндя баш вермиш олсун. Одур ки, яэяр юлцмц мцстягил шякилдя шяртляндиря билян диэяр бир истинадедиъи амил мювъуддурса, ортайа чыхмыш нятиъянин мясулиййятини ишдян бойун гачыран шяхсин цзяриня атмаг оламз. Биринъи шярти изащ едяркян хцсуси шяхсляр, о ъцмлядян щяким, тибб баъысы, боьуланлары хилас едян вя.с чякилян мисаллар, гануни вязифя боръунун мювъуд олдуьундан ялавя, бурада ишдян бойун гачырмагла ондан доьан нятиъя арасында бир нюв сябябкарлыг ялагяси дя мювъуддур. Мясялян, тязя дцнйайа эялмиш ушаьындан хилас олмаг ниййятиля ушаьын аьламаларына ящямиййят вермяйиб аълыгдан вя сусузлугдан юлмцш ушаьын анасы барядя щагг олараг щамы дейяъякдир ки, «анна юз ушаьыны юлдцрдц» Амма яэяр бир шяхс башгасынын вуруб гачдыьы шяхсин йанындан етинасыз шякилдя кечиб эедирся вя йараланмыш инсан юлцрся, няинки щямин шяхси щеч ким бу юлцмцн сябябкары щесаб етмир, бялкя бу юлцмя сябяб олан вя ону вурараг гойуд гачмыш сцрцъцнц эцнащландырыр. Бу сябябдян гануна эюря вязифя боръу олдуьуна ряьмян, хястя вя йа йаралыны хястяханада гябул етмякдян бойун гачыран вя нятиъядя йаралы дцнйасыны дяйишдийиня юэря щяким вя йа тибб баъысыны гатил (истяр гясдян истярся дя сящвян тюрядилмиш) щесаб етмяк олмаз. Бу она эюрядир ки, гейд олунан юлцм щадисяси хястяханайа гябул едилмямяси цзцндян дейил, бялкя хястялик вя йа йаралма нятиъясиндя баш вермишдир. Амма яэяр хястяханада йатан хястя саьалма дюврцнц кечирирся вя бу щалда хястянин сцни тяняффцся ещтийаъ олдуьу ортайа чыхарса вя щяким вя йа тибб баъысы сцни тяняффцс вермя вязифясини йетирмякдян бойун гачырарса, йа хястянин бядяниня гошулмуш вя онун щяйатта галмысы цчцн зярури щесаб олунан дязэащы йенидян йандырмазса, щямин щяким вя йа тибб баъысы щямин мясяляйя эюря вя психоложи яламятя ясасян гясдян вя йа сящвян гятл тюрядмиш, йяни гатил щесаб едиляъякдир. Чцнки юлцмя сябяб мящз щяким вя йа тибб баъысынын ишдян бойун гачырмасы олмушдур. Беляликля, гейд едилян мисаллар арасында олан инъя фярг барядя демялийик ки, бу фярг гейд олунан икинъи мисалда ишдян бойун гачырмаг ямялиля юлцм арасында олан тясирли сябябкарлыг ялагясинин олмасы, биринъи мисалда ися бу ялагянин олмамасындан ибарятдир. Мцяллифин фикринъя, шярт олараг щямин сябябкарлыг ялагясинин зярурилийи, ананын сцдямяр ушаьына гида вермямяси вя ушаьын юлцмцня эюря мясулиййятя ъялб едиляъякдир. Амма яэяр щяддибулуьа вя йеткин йаша чатмыш ушаг йемяк алмаг цчцн ата вя анасындан пул истяйя, амма валидейнляр ушаьа пул вя йа гида вермякдян имтина едяляр вя нятиъядя ушаг 37

38 дцнйасыны дяйишя бахмайараг ки, алимент вермяк онларын борълудур, ата вя йа ананы гатил (истяр гясдян истярся дя сящвян тюрядилмиш) щесаб етмяк олмаз. Чцнки адят цзря евладын бу вязиййятля юлмяси аълыгдан иряли эялдийи кими гябул олунур ки, буна да сябяб валидейнлярин тядбирсизлийи олмамышдыр, бялкя онларын бу щярякяти йалныз онун тясириня мане олмушдур вя маниянин йарадылмамасы шяхсин ортайа чыхмыш нятиъя мцгабилиндя мясулиййятя ъялб олунмасы цчцн кифайят етмир. Бу цздяндир ки, Сащиби-Ъяващирин сюйлядийи кими «ишдян бойун гачырмалар яэяр онлардан гейрисинин тяляф олмасына сябяб оларса мясулиййятя ъялб етмяк мясяляси ортайа гойулмамалыдыр.» [Няъяфи.1988:153] Ишдян бойун гачырмагдан иряли эялян юлцм вя йа бядян хясарятиня эюря ишдян бойун гачыран шяхсин мясулиййятя ъялб едилмясиня сбяб олан шяртлярдян цчцнъцсц, щямин шяхсин лазыми тядбирин эюрцлмяси имканына маликл олмасыдыр. Одур ки, щовуза дцшяряк гярг олмагда олан кичик йашлы ушаьын имдадына йетишмяйян ата, о заман гатил щесаб едиля биляр ки, она ниъат вермяйя гадир олдуьу щалда бу йардымдан имтина етмиш олсун. Бу мясулиййят цмумиййятля цзмяйи вя ушаьына йардым етмяйи баъармайан атайа шамил едилмир. [Няъяфи,1988:50] Щямчинин 1975-ъи илдя тясдиглянмиш «йаралылара йардым вя инсан щяйатына йюнялмиш тящдцкянин арадан галдырылмасы барядя олан ислам ъяза гануну» йардымдан бойун гачыран шяхсин ъязаландырма мясулиййятиня ъялб едилмясини «эюряъяйи тядбирдян щямин шяхсин юзцня вя йа диэярляриня щеч бир тящлцкянин йюнялмямяси» -иля шяртляндирир. Еляъя дя, яэяр юлмяк арзусунда олан бир хястя, щяким вя йа тибб баъысы тяряфиндян сцни тяняффцс апаратынын гошулмасынын гаршысыны аларса хястянин юлцмцня эюря онлардан щеч бир мясулиййят дашымайаъагдыр. [Садиги, 2007:45] Ишдян бойун гачыран шяхсин мясулиййятя ъялб олунмасынын дюрдцнъц шярти, щямин шяхсдя лазыми психоложи цнсцрцн мювъуд олмасындан ибарятдир. Башга ифадяйля десяк, ишдян бойун гачыран шяхсин гясдян тюрядилмиш гятл вя йа бядян хясаряти щадисясиндя мясулиййятя ъялб олунмасы цчцн эяряк щямин нятиъя онун истяйиля щяйата кечирилмиш олсун, йяни о, бу нятиъяни билярякдян тюрятмиш олсун. Одур ки, яэяр ишдян бойун гачырма ямяли сырф сящлянкарлыг вя йа шяхсин хябярсизлийи цзцндян баш верярся, о, йалныз гясдян дейил, бялкя сящвян тюрядилмиш гятл вя йа дядян хясарятиня эюря мясулиййят дашыйаъагдыр. [.Садиги.2007:44] Бир чоху Имамиййя щцгугшцнаслары бу мясяляйя даир баьлы бир йердя сахланмыш вя гида вя судан мящрум едилмиш шяхси мисал чякяряк, щябс едян шяхси гатил щесаб етмишляр. Шцбщясиз ки, беля бир дурумда гятлин гясдян вя йа сящвян тюрядилян гятл щадисяси кими гябул едилиб-едилмямяси, щябс едян шяхсин ниййят вя фикриндян асылы олаъагдыр ки, бу да йухарыда гейд етдийимиз психоложи цнсцря аид олан бир мясялядир. Бу барядя «Тящрир цл-вясиля» китабында, гятля йетирилмиш шяхсин гапалы йердя сахланылмасына ишаря едилмядян, онун бу мцддят ярзиндя щяр бир инсан евлады кими бу мцддят ярзиндя йемяк вя ичмякдян мящрум едилмяси нятиъясиндя юлмяси мясялясиня ишаря едилмишдир вя бу ъцр гятл щадисяси, щятта гатилин юлдцрмя гясди олмадыьы щалда беля, гясдян тюрядилмиш гятл щадисяси щесаб едилмишдир. [8,S.51] Ялбяття гейд олунан ямялин гясдян тюрядилмиш гятл щадисяси щесаб едилмяси танынмыш ислам щцгугшцнасларынын фикри вя нязярляри ясасындадыр ки, 1991-ъи илдя тясдиг олунмуш ислам ъяза ганунунун 296-ъы 38

39 маддясинин Б вя Ъ бяндляриндя дя, юз яксини тапмышдыр. Бу бяндляря ясасян, нювъя юлдцрцъц ямялдян ( истяр мцтляг формада инсанлар вя истярся хцсуси шякилдя цзяриндя ъинайят тюрядилмиш бир шяхсин ялейщиня йюнялмиш олсун) иряли эялян гятл щадисяси, гятли тюрядян шяхсин фикир вя ниййяти нязяря алынмадан, гясдян тюрядилмиш гятл щадисяси щесаб едилир. Ишдян бойун гачырмаг цзцндян хцсуси шяраитдя баш вермиш бязи ъинайят субйектлярини ашаьыдакы шярщлярля садаламаг олар: А) Яэяр щяр щансы бир бина сащибинин, бинанын инсанларын кечдийи йола даьылараг тюкцлмясиндян вя тяляфолма ещтималындан хябярдар ола вя тямиря имканы олдуьу щалда бу ишдян бойун гачыра, даьынты нятиъясиндя щяр щансы бир шяхсин тяляф олмасына эюря ъавабдещлик дашыйаъагдыр.( Ислам ъяза ганунун 350- ъи маддяси ) Б) Щеванлара бахымсызлыг вя нязарятсизлик нятиъясиндя баш вермиш ъинайятляря эюря, щямин щеванларын сащиби ъавабдещлик дашыйыр. Бу шяртля ки, о, юз щейванынын тящлцкяли олдуьундан хябярдар вя буна ряьмян сящлянкарлыг етмиш ола. ( Ислам ъяза ганунун 357-ъи маддяси ) [Мянсур.2008:106] Ъ) Яэяр бир шяхс юз евладыны цзэцчцлцйц юйрянмяк цчцн цзэцъц мцяллиминя тапшыпа вя мцяллимин сящлянкарлыьы цзцндян ушаг боьула. Щямин мцяллим бу ямяля эюря ъавабдещлик дашыйаъагдыр. Чцнки онун буя мяли ушаьын юлцмцня сябяб олмушдур. Щалбу ки, мцяллимин вязифя боръудур ки, цзмяйи ушаьа юйрятмяк цчцн лазыми васитялярин кюмяйиля онун тящлцкясизлийини тямин етсин. О, бу вязифяйя сящлянкар йанашарса, ишдян бойун гачырараг сырф сящлянкарлыг цзцндян тюрянмиш ъинайятя эюря ъавабдещлик дашыйаъагдыр. Ч) Яэяр ъинайяткар башга бир шяхси щябс едиб, она гида вермякдян имтина едярс вя бу мцддят о гядяр давам едярся ки, адят цзря бу мцддят ярзиндя онун саь галмасы мцмкцн олмазса, щямин шяхс юлдцкдя бу щадися гясдян тюрядилмиш гятл щадисяси щесаб едиляъякдир. ƏDƏBİYYAT 1. А.Хои, Мябани тякмилят цл-минщаъ, Тещран, А.Зераят, Цмуми ъяза мяъялляси, Тещран, Садиги.М, Шяхсляр ялейщиня олан ъинайятляр, Тещран, Садиги.Щ, Шяхсляр ялейщиня олан ъинайятляр, Тещран, Агаи Ниа.Щ, Шяхсляр ялейщиня олан ъинайятляр, Тещран, Няъяфи.М, Ъяващир цл-кялам, Тещран, Williams. W.Criminal Low. London Мусяви Хомейни.Р, Тящрил цл-вясиля, Тещран, Мянсур.Ъ, Ислам cяза ганунлары, Тещран,

40 MÜASIR MEMARLIQ ВЯ ƏNƏNƏ MODERN ARCHITECTURE AND THE TRADITION СОВРЕМЕННАЯ АРХИТЕКТУРА И ТРАДИЦИЯ Aytən Kamandarqızı ŞƏRİFOVA * Özet Orta asır mimarlık abideleri, kendilerinin formal kuruluş hususiyetlerinde esaslı ilmi mahiyet kesbeden değerlerle zengindir. Böyle değerlerin öğrenilmesi mimarlığın tedrisinin ve inşaat tecrübesinin inkişafına, gelişmesine yol açabilir. Böyle ki, orta asır ananevi mimarlığın zengin geometri-riyazi prensipleri ve bu esaslarda kurulmuş ahekli prensipleri çağdaş mimarlık inşaat tecrübesinin talepleri ile uygun oluyor. Bugün mevcut inşaat tecrübesi son derece değişmiş, kullanılan inşaat malzemeleri yeteri kadar artmış, inşaatın teşkili ve teknolojisi ise tekmilleşmiştir. Bütün bu değişiklikler, aynı zamanda inşaat malzemelerinin daha geniş çerçevede kullanılan diyapazonu imkan veriyor ki, çağdaş mimarlıkta milli mimarlık ananelerini devam ve geliştirerek standartsız konstruksiyalı hacim-feza sistemleri yaratılmıştır. Anahtar kelimeler: yenilik, kümbez, dekorativ oymalar, bionik forma, polat. Summary The architectural monuments of the Middle ages are of great fundamental scientific importance in terms of formal structural features. The study of these monuments may lead to the improvement of architectural education and to the development of construction experience. The geometric-mathematic principles of the traditional medieval architecture and the principles of harmony formed on these basis may meet the requirements of modern architectural construction experience. Nowadays the present construction experience has dramatically 40 * Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Mimarlık Enstitüsünün Doktora Öğrencisi.

41 changed, the range of construction materials used has considerably increased, and the construction technology has improved. All these innovations as well as a wider range of usage of construction materials make it possible to create capaciousspacious systems with non-standard design, by maintaining and developing national architectural traditions in modern architecture. Key words: innovations, dome, decorative carving, bionic form, steel. Bədii-estetik forma yaratma müasir memarlığın ən vacib problemi olaraq qalır. Bütün dövrlərdə olduğu kimi indi də memarlar qarşılarında duran bu problemi görür və onun həllinin müxtəlif yollarını yeni prinsiplər əsasında arayıb araşdırır, yeni memarlıq obrazları yaradırlar. Nəticədə daim qeyri-adi formalar və konsepsiyalar yaranır, inşaatda yeni istiqamətlər və üsullar meydana gəlir. Bu gün bütün dünyanı demək olar ki, Norman Foster, Riçard Rocerd, Zaha Xədid, Kristian Portzampark, Jan Nuvel, Santyaqa Kalatrava kimi məşhur memarların yüksək səviyyəli texnologiya və memarlıq formalarını birləşdirən dahiyanə tikililər şəbəkəsi ilə örtmülmüşdür. Norman Foster şüşə və poladdan istifadə edərək ultramüasir tikililər ucaldır və bu tikililərə yeni texnologiyalar tətbiq edir. Zaha Xədid isə heyrət doğuran bə ağla sığmayan qəribə layihələri ilə bütün dünyada tanınır. Santyaqa Kalatrava isə beton və poladdan analoqu olmayan bionik formalar yaradır. Ümumiyyətlə memarlığın bütün dövrlərində bütün dahi memarlıq əsərləri sənət mədəniyyətində öz yerini məhz zəngin obrazları ilə tapmışdır. Bu baxımdan obraz memarlığın əsas mahiyyəti sayılır və müasur memarlıqda obraz həm də aktual olaraq qalır (1, сящ.67). Məlum olduğu kimi hər bir dövrün öz memarlıq üslubu, obrazı olmuşdur. Memarlıq üslubu isə dövrünün sosial inkişafı, yerli şərait, inşаat texnologiyasının səviyyəsi ilə müəyyən olunurdu.avropa memarlığı ilə yanaşı, Yaxın Şərq memarlığı da özünəməxsus obrazınа, klassik işlənmə prinsiplərinə məxsusdur. Minarələr, günbəzlər, tağ və tağbəndlər, dekorativ oyma elementləri, zəngin bədii-ifadə vasitələri müsəlman memarlığının səciyyəvi xüsusiyyətləridir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, orta əsr müsəlman memarlığını araşdırarkən görünür ki, memarlıq hər zaman öz dövrünün bütün elmləri иля бир говшагда duрурдu. Memarlar isə dərin riyazi, həndəsi və fəlsəfi biliklərə malik идиляр. Məhz bu səbəbdən orta əsr memarlıq abidələri özlərinin formal quruluş xüsusiyyətlərində fundamental elmi mahiyyət kəsb edən dəyərlərlə zəngindir (5, сящ.162). Bu cür dəyərlərin öyrənilməsi memarlıьын tədrisinin və inşaat təcrübəsinin inkişafına, təkmilləşməsinə yol aça bilər. Fikrimizcə, orta əsr ənənяvi memarlığın zəngin həndəsi-riyazi prinsipləri və bu əsaslarda qurulmuş harmoniya prinsipləri müasir memarlıq tikinti təcrübəsinin tələbləri ilə səsləşə bilər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu gün mövcud inşaat təcrübəsi son dərəcə dəyişilmiş, istifadə olunan 41

42 inşaat materialları kifayət qədər çoxalmış, иншаатын təşkili və texnologiyası ися təkmilləşərək müxtəlif yönlü olmuşdur. Bütün bu yeniliklər, həmçinin tikinti materiallarının daha geniş çərçivədə istifadə diapazonu imkan verir ki, müasir memarlıqda milli memarlıq ənənələrini davam və inkişaf etdirərək qeyri-standart konstruksiyalı həcmi-fəza системляри yaransın. Əslində ənənəvi memarlığın mövcud nümunələrinə əsaslanan yeni memarlıq obrazının yaranması çox böyük nəticələr verə bilər. Sadəcə bu nümunələr mexaniki şəkildə seçilməməli və ən əsası riyazi bilgilər müstəvisində formalaşmalıdır. Əfsusлar olsun ki, mövcud memarlıq-tikinti təcrübəmizdə elmin çəkisinin kifayət qədər olmaması və memarlıq sahəsində nəzəri tədqiqatların azlığı memarlığın bu istiqamətdə inkişafına əngəllər yaradır. Tətbiqi nöqteyi-nəzərdən bu gün müasir memarlıqda elmi yanaşma memarların yaradıcılığına tam əsaslarla hopmayıb. Yalnız tarixi bilgilər əsasında qurulan memarlığın müasir dilindən, obrazlılığından isə tam dolğunluğu ilə danışmaq mümkün deyil. Bunun üçün isə memarlar memarlıq formayaranışının yeni prinsiplərini, yeni işlənmə metodlarını və memarlığın müasir fərqli həllini tapmalıdır (3, сящ.20).yeni memarlıq obrazı isə mövcud prinsiplər deyil, fundamental əsaslar üzərində qurulan elmi-konseptual yanaşma nəticəsində yarana bilər. Müasir elmi-texniki tərəqqiyə söykənən dövrümüz memarlıq yaradıcılığının, inşaat təcrübəsinin tədricən riyazi təfəkkürə əsaslanmasını tələb edir. Bizə miras qalan memarlıq irsimiz ölü bir daş səlnaməsi kimi qalmamalıdır. Əksinə, memarlıq ənənəmizin əsasları, formayaratma prinsipləri araşdırilmalı və müasir memarlıqda tətbiqi imkanları müəyyənləşdirilməlidir. Sadəcə hər şey ənənəyə yanaşma tərzindən asılıdır: 1. Faydalı bir kataloq kimi sadəcə vərəqləmək və uyğun gələn forma və elementləri seçərək olduğu kimi köçürərək təqlid etmək. Müasir dövrümüzdə isə, adətən, bu cür yanaşma üstünkük təşkil edir. Giriş portalları, minarə və günbəz kimi memarlıq formaları, bəzək və dekorativ elementlər bəzi dəyişiliklərə uğrayaraq müxtəlif yerlərdə tətbiq edilir. Bu isə milli memarlığın inkişafında heç bir rol oynamır. 2. Milli memarlıq nümunələrinin daxili quruluş mahiyyətini açaraq müasir memarlığın tələblərinə uyğun şəkildə tətbiqi imkanları müəyyənləşdirilir və realizə olunur. Nəticədə keçmiş ilə gələcək bir həcmdə qovuşur. Bu cür yanaşma bir sıra memarların yaradıcılığında vacib yer tutur. Bu baxımdan orta əsr Yaxın Şərq memarılğının əsasını təşkil edən və bir az da elmi araşdırmalardan kənarda qalan stalaktit sistemlərinin memarlıq yaradıcılığında tətbiqi ciddi nəticələr verə bilər. Bu, ilk növbədə stalaktitlərin elmi-metodoloji mahiyyəti ilə bağlıdır. Belə ki, stalaktitlərin memarlıq yaradıcılığında tətbiqi ən əvvəl bu nümunələrin həndəsi həcmi-fəza sistemi olaraq, sonra isə bədii-estetik bütövlük və konstruktiv sistem olaraq tədqiq olunmalıdır. Yalnız sonra, alınmış nəticələr əsasında, stalaktit sistemləri təkmilləşdirilərək müasir memarlığa inteqrasiya imkanları müəyyənləşməlidir. 42

43 Bu həcmi-fəza nümunələrinin elmi araşdırılması və dəyərləndirilməsi iki əsas problemin açılışına təkan verərdi: 1. Ənənəvi milli memarlığın özünəməxsus xüsusiyyətlərinin daha dərindən öyrənilməsinə müsbət təsir göstərərdi. 2. Müasir memarlığımızın ənənəvi kökləri üzərində inkişafına geniş yol aça bilərdi. 3. Stalaktit sistemlərinin yeni yanaşmalar nəticəsində təkmilləşərək müasir memarlıqdakı yerinin müəyyən edilməsinə kömək edərdi. Sual yaran bilər ki, niyə məhz stalaktit sistemləri memarlıq yaradıcılığına tətbiq edilsin? Bu suala stalaktitlərin malik olduğu bir sıra xüsusiyyətlər cavab verə bilər. Bu, ilk növbədə stalaktit sistemlərinin konstruktiv möhkəmliyi ilə bağlıdır. Stalaktitlərin daxili quruluş xüsusiyyətlərini araşdıraq. Zahirən mürəkkəb və qarışıq görünən stalaktit sistemlərinin daxili strukturu üçbucaq birləşmə prinsipinə əsaslanır və kompozisiya daxilində elementlərin birləşməsi piramidal şəkildə gedir. Həndəsə fənnindən məlum olduğu kimi, üçbucaq ən möhkəm həndəsi fiqurdur. Belə ki, əgər ucları mıxla bərkidilmiş iki taxta parçası götürsək görərik ki, taxtalar arasındakı bucağı istədiyimiz kimi böyüdüb-kiçildə bilərik. Üçüncü bir taxta ilə əvvəlki taxtaların sərbəst ucların birləşdirək. Nəticədə üçbucaq şəklində alınan formanın heç bir tərəfini hərəkət etdirib bucağı dəyişmək mümkün olmaz. Məlum olduğu kimi, üçbucağın möhkəmliyi adlanan bu xassədən təcrübədə çox istifadə olunur (4, сящ.47). Stalaktit sistemləri həm də çox dəyərli bədii-estetik bütövlük olaraq ənənəvi memarlığın ən gözəl nailiyyətidir. Bu sistemlər demək olar ki, istənilən tarixi tikilinin tamamlayıcısı, onuн effektini ikiqat artıran bir element kimi iştirak edir. İşıq və kölgənin maraqlı növbələşməsi yaranır ki, bu da stalaktit sistemi tətbiq olunan fasada yüngüllük, zəriflik və plastika verir. Müstəvi səthlərini dolduran dekorativ naxış və elementlərdən fərqli olaraq stalaktitlər istənilən fəza mühitini doldurmaq xüsusiyyətinə malikdir. Belə ki, hamar müstəvidə quraşdırılmış stalaktit sistemi öz plastik relyefli forması ilə bu səthi canlandırır. Bu da onun həm estetik keyfiyyətlərindən, həm də malik olduğu daxili həcmi-fəza mühitindən xəbər verir. Əgər stalaktitlərin fəzayaratmaq imkanı varsa, nədən onu miqyasca böyüdüb daha iri miqyaslara keçirdərək dekorativ forma kimi yox, məhz funksional məzmunu olan, arxitektonik həcmi-fəza sistemi səviyyəsində tədqiq və tətbiq etməyək. Müasir dövrümüzdə memarlıq tikintilərinin estetik tərəfləri müxtəlif üsullarla əldə edilir: bəzi tikililərdə bu bədii tərtibatın zənginliyi ilə, digərlərində isə, əksinə, emosional təsir dekorativ yapışdırma elementləri ilə deyil, həndəsi formaya malik olan həcmi elementlərin qruplaşması nəticəsində alınan plastikası hesabına yaranır. Ümumiyyətlə, bədii ifadəlik səviyyəsi onu təşkil edən elementlərin zənginliyi və dekorativ əsasın mürəkkəbliyi ilə müəyyən oluna bilməz. Belə ki, düzgün 43

44 seçilmiş rəng həlli və material tətbiqi ilə konstruktiv quruluşun bədii ifadəliyini artıraraq, fərqli memarlıq obrazı almaq olar. Burada plastika konstruktiv formanın özü ilə bağlı olduğu üçün heç bir yapışdırma elementinə ehtiyac qalmır. Stalaktit sistemləri də məhz bu yöndən maraq doğurur. Nəticə etibarı ilə stalaktit sistemləri də bütün bu tələblərə cavab verdiyi üçün konstruktiv bir sistem kimi qəbul olunmalı, onun həcmi və bədii-estetik imkanlarından istifadə olunmaqla memarlıq yaradıcılığında tətbiq edilməlidir. İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan Milli Еlmlər Akadеmiyası, mеmarlıq və incəsənət institutu. İncəsənət və mədəniyyətin problеmləri, X Rеspublika еlmi konfransının matеrialları/ Bakı: 1999, Çaşıoğlu, s Əlizadə Q.M. Mеmarlıq nəzəriyyəsi və Azərbaycanda tikinti təcrübəsi /Bakı: Maarif nəşriyyatı, 1986, s Аль-Султани Халед Национальные элементы арабской атхитектуры в современном строительстве общественных зданий /Автореф. дис. канд. арх. М. 1973, с M.Mərdanov, S.S. Mirzəyеv, S.S. Sadıxov. Həndəsə. 6-cı sinif dərsliyi / Bakı: 2003 Çaşıoğlu, səh Актуальные проблемы использования исторического наследия в современной архитектурной практике. Тезисы докладов Респуб. Научно практич. Конференции Сам ГАСИ, Самарканд, 1990, с

45 THE BUSINESS ENVIRONMENT IN IRAN AND ITS EFFECT ON POVERTY İRANDA BİZNESİN TEŞKİLİ VE ONUN SEFİL YAŞAYANLARIN HAYATINA ETKİSİ БИЗНЕС СРЕДА В ИРАНЕ И ЕЁ ЭФФЕКТИВНОСТЪ ДЛЯ НЕМУШИХ СЛОЕВ НАСИЛЕНИЯ. Behnam AZADİ * Abstract Poverty is an event which exists in most countries and regarding economy depends on the level of national production (GNP) and income per head as well as income distribution among families. It is hoped that if government helps to fair income distribution using appropriate tax policies, supporting covers (e.g., unemployment insurance, social securing and pension...) and educational, hygienic and medical support, the continuous increase in national production and income per head can reduce poverty gradually and put an end to many people's difficulty. In addition to providing essential factors like electricity, water, fuel, informing system, roads national production increase needs appropriate atmosphere of business so that investors and people will be encouraged to change their savings and properties into producing goods and investment on services presentation. This paper investigates the business environment in Iran and has benefitted the latest formal statistical reports. Key words: Proverty, Busines cnvironmcnt, political ris, social. Özet Muhtaçlık tüm ülkelerde mevcut olan olaydır. Muhtaçlık ve dilencilik her bir devletin milli ekonomi gelirinin her kişiye bölünmesi ve paylaşılması ile ilgilidir. * Islamic Azad University Ardabil Branch 45

46 Eğer devlet vergi siyasetini sosyal, sağlık ve okul programlarına adaletli yapılaştırırsa o zaman yoksulluk ve dilencilik azalabilir. Bu yazıda İran devletinin iş peşe durumu incelenir ve araştırmada istatistikî bilgilere dayanılır. Anahtar kelimeler: Muhtaçlık, iş-peşe, vergi siyaseti, devlet, sosyal What is business environment? The business environment is defined as a condition which in producer does different economic activities. These activities include discovery of new ideas, starting investment, starting producing institute, applying producing factors such as workforce, management, land, capital and production as well as offering to markets. The conditions - which are located in this process -are called business environment. So business environment involves a series of conditions which are chained to each other and are continued until offering goods or services in the market. At the Islamic Azad University Ardabil branch first part of this chain, there is production unit. In next stage, there are different organizations and related regulations. The business group of World Bank has divided the necessary exchanges for undertaking every activity into ten areas. These areas are: starting business, getting authorization from governmental organizations, staff employment, property registrations, getting necessary credits, supporting investors, tax payment, foreign trades, the guarantee of contract execution, and putting an end to business. All of these ten domains indicate a country's condition regarding ease of business. World Bank has collected indices to estimate these ten domains and has investigated its changes in 178 countries since In Iran, 20-year-old perspective document has been approved in formal places and the general course of economic, social, cultural, and political programs have been determined until According to this perspective, Iran must be number one regarding science, technology, and national production in the region in It means that Iran must enjoy best condition in 2025 in comparison to Middle Eastern countries and northern Africa. This purpose, however, is great and tempting, it needs providing necessary grounds and making capacity. An appropriate business environment and removing production barriers are necessary ground works to be successful in economic area. While Iran's rank among Middle Eastern countries and northern Africa isn't hopeful regarding business environment, policy makers and rule setters must propose a remedy as soon as possible. Pay attention to the table: 46

47 Table 1. Ranking Middle Eastern countries and northern Africa in different sections of business Putting an end to business Guarantee of contract execution Foreign trades Tax payment Supporting investors Getting credit Property registration Staff employment Getting authorizations Starting business Rank of business ease country Saudi Arabia Zionist Kuwait Oman United Arab Emirates Jordan Lebanon Tunisia Yemen Palestine Algeria Egypt Morocco Iran Syria Iraq Djibouti Source: The research centre of Iran Islamic consultative Assembly - Specialized publication of Iran economy p. 5 Among seventeen countries under investigation, 14th rank for Iran's business ease can't be considered promising to have superior rank regarding science, technology and economy. Iran's best ranks are belonged to guarantee of contract execution (2nd rank) and getting credit (4th rank). But it has last rank in getting authorization and 16th rank in staff employment. Of course, it must be noted that we shouldn't try to improve these ranks just in appearance. Behind these rankings, there are many practical actions to be taken and knowledge of weak points and a will to remove the barriers can improve business environment and would be a step to eliminate production barriers. That is clear that if there are more production barriers, people's properties and savings will be led to informal sections of economy instead of activities in formal and productive parts. Low dedication of tax from government budget, low desire to 47

48 48 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE productive activities, workers who aren't supported by labor law, productions without name & authorization, files related to trade unit's violations in law courts, lack of standard contracts in business, lack of trust among economic active people indicate problems in Iran's formal markets and it is a warning for authorities to think of a remedy as soon as possible. It seems that economic policies of Iran are just related to governmental companies and great producers that belong to formal economy domain. Considering numerous informal economy and mutual effect of economic factors (formal & informal), government shouldn't ignore any part of economy. A little desire to production activity and excessive tendency to act as middleman are the most important signs of barriers in formal part of economy and it is a reason for people's avoidance from investment. When the majority of people are interested in acting as middleman, foreign exchange transactions and gold, land, and housing trade, government must notice that Iran's production part has serious problems and this will make people poor and they will rely just on oil-based income which leads to economic weakness. One main reason for this condition is expensive production activities in Iran's economy. Among 178 countries, Iran's rank in business has fallen from 119 to 135. According to a report from world business group, Iran's general rank has been worse for 16 steps from 2007 to 2008 (just within one year). It must be realized that 135 rank isn't appropriate for Iran. It means that business environment in Iran is worse than 134 countries. However, three development programs have been performed after Islamic revolution and we are in final stages of fourth program. As it is clear in Table 2, getting authorization is worse than 163 countries and supporting investors is worse than 157 countries. Iran's best rank is related to law execution injudicial system (57). The growth of investment, absorbing capitals of Iranians resident in other countries, preventing capital escape to outside of Iran and absorbing capitals of foreign people in order to reduce dependency on oilbased income, economic independence, fixed jobs for youth, increasing income per head, promoting economic power, progressing in technology and superior power in non-oil exports all depend on appropriate business environment. Table 2. The comparison between business barriers in Iran and 178 countries Business ranks Iran's rank Iran's rank Change in rank in 2007 in 2008 Business general rank Ease of starting business Ease of getting authorizations Ease of interaction with staff Ease of property registration Ease of getting credit Supporting investors Ease of tax payment

49 Ease of trade with foreign countries Law execution injudicial system Putting an end to business Source: measurement and improvement of business; Tehran: Jihad-e- Daneshgahi, 1387, p We must note that business group of World Bank views the problem from the perspective of lawful environment proportion and asks whether a country's regulations allow informal part of economy to be entered into formal part of economy and form new business. That is why these ranking just makes some part of reality clear. World Bank indices don't consider following cases: being near to big markets, the quality of basic services, property security against robbery and plunder, general condition of economy, or power of economic groups. Although Jamaica's rank is 43 and is near to France's rank (44), it doesn't mean that Jamaican producers can have better economic activities than France. Crime and lack of balance in huge economy (which are not investigated directly in business index) make Jamaica an unsuitable place for investment. So World Bank categorizes the opinions of international institutes - which estimate business environment - and presents them for every country in separate way and comparably. Table 3 is a report of business in Iran from some international institutes' perspectives. Every institute investigates economic environment from a special aspect so that their reports can be complementary. Table 3. The business condition in Iran from international institutes' point of view index Business environm ent Corrupti on control Credit score Economi c freedom Political risk Business risk Source EIU World Bank Group Institutional Investor Heritage Foundation and The Wall Street Journal PRS Group World Bank Group Doing Business Rank scope score out 81 out - ltolo of 82 of out of out of out of out of out of out of out 97 out of 140 of out of out of out of out of out of out of to 2.5 Oto 100 Oto 100 Oto to Source: 49

50 50 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE Iran's score isn't satisfactory in any index. Iran's score is less than 50% in business environment, corruption control and credit score as well as economic freedom and this is unacceptable. The score of political risk is higher than 50% but 108th rank among 104 countries under investigation needs hesitation. Political risk's rank has been worse after new government (since 2006). Although activation and supporting private sections were emphasized after eight-year-old war with Iraq (1988) and it has been a law in annual budget and development programs, it seems that, in practice, there is no desire to reduce government charge-taking and to transfer productive institutes to nongovernmental sections and to decrease government's interferences in economy so that Iran's rank in economic freedom is 151 out of 157 in Such condition really seems worrying. In Iran, governmental authorities enjoy a big will to fight with corruption and the files in law courts can be a big reason for this claim but Iran doesn't have an acceptable score in corruption control. 123 countries have been better than Iran in To estimate the quality of courts in 157 countries, World Bank investigated the files related to an imaginary debtor who owes the half of country's income in capital court. The criteria of this estimation is the number of legal stages, needed time to pass this stages and expenses of litigating and lawyer's fee. In 2006, litigating for 1250$ in Tehran needs 23 office stages in court, 520 days, 12% of 1250 dollars as expense1. When this money is spent by producers for 520 days, other exchanges will be disordered and this shock will be transferred to other activities of productive institutes. On the other hand, you need to refer law court for many times and you are unlikely to achieve your purpose. Meantime, 1250$ will be reduced for 40% because of inflation (20% per year). Also, the expenses of pursuit opportunity should be added to the total. It seems that it can't be totally acceptable if it is believed that the poverty in developing countries is due to natural sources shortage and weakness in abilities of work force. The research done by Dotousou in developing countries suggests that these countries enjoy fairly appropriate properties and facilities. But problem lies in changing these properties into capital. Formal structure which in exchanges are done is so expensive that economic active people give it up unwillingly. Instead, they do economic activity in another system which is beyond government's supervision. This not only makes the citizens poor but also disorders interactions between incomes and governmental expenses resulting from tax escape. (Nasiri_Agdam,2008-P-107) It doesn't mean that citizens of poor countries like Iran are not respectful to law and economy ethic. Economic structure and business environment have hindered safe economic activity and formal production to extent that another part named informal part has been strongly formed. If the legislative power, administration parts, and supervision offices remove business barriers through flexibility and political perseverance, many agencies which are active in different

51 economic parts (such as acting as middle man in land, gold, building and currency business) will enter into formal part and will be a big help to increase production, employment, and tax. This issue has many benefits which involve: 1. Increasing citizens' welfare, 2. Increasing governmental tax incomes and interactions in income and government expenses to reduce trust on oil-based incomes and to prevent deducing government budget, 3. Reducing economic violations and bringing confidence to society's business environment, 4. Increasing the effectiveness of government's economic policies - (Dotousou,2006-P-85) REFERENCES 1. The research centre of Iran Islamic consultative assembly - Specialized publication of Iran economy Jihad Daneshgahi - The estimation and improvement of business environment - Tehran World Bank - The report of business group and 2008 ( 4. Ali Nasiri-Agdam - The role of judicial system in the improvement of business environment - Tehran Dotousou, Hernando: The secret of capital, translated by Feridoun Tafazoli, Nei publication - Tehran

52 БЯДИИ ЯСЯРЛЯРИН ДИЛИНДЯ ДИАЛЕКТИЗМЛЯРИН ЙЕРИ ВЯ МЮВГЕЙИ (С.Рящимовун «Сачлы» Rоманы Ясасында) ТЩЕ ДIАЛЕЪТIЪIСМ'С СIТЕ АНД ПОСIТIОН IН А ЛIТЕРАРЙ WОРКС ЛАНЭУАЭЕ МЕСТО И ПОЛОЖЕНИЕ ДИАЛЕКТИЗМОВ НА ЯЗЫКЕ ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ПРОИЗВЕДЕНИИ Чинаря Məhəmmədqızı ГЯЩРЯМАНОВА * Özet Halk yazarı S.Rahimov un Saçlı romanı Azerbaycan dilinin dialekt ve şivelerini öğrenmek yönünde değerli leksik terkibe malikdir. Yazarın bu romanınında olan dialektizmler tarihi dil ile ilgili bilgi almağa büyük yardımcı oluyor. Anahtar kelimeler: S.Rahimov, roman, Saçlı, Azerbaycan, dil. Суммарй Тще Реопрле'с wритер С.Ращимов'с новел «Саъщли» эивес мост валуабле фаътс то ресеаръщ оф диалеътиъисмс wщиъщ форм тще партиъулар лайер оф лекиъад ъомпоситион оф Азербаижан ланэуаэе. Диалеътиъисмс усинэ ехтенсивелй ин тщис повел опен ъомпрещенсиве фаъилитиес ин эетинэ тще информатион авоут тще щисториъал проэресс оф Азербаижан ланэуаэе. Тщесе проблемс аре фоллоwед Анд ресеаръщид ин тщис артиъле. Key words: С.Ращимов, новел, Саъщли, Азербаижан, ланэуаэе. 52 * Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Üniversitetinin Aspirantı

53 Мящдуд даирядя, яразидя ишлядилян диалект вя шивя сюзляри - диалектизмляр гейри-ядяби дил цнсцрляри щесаб олунур [Xəlilov 2008:97]. Ядяби дилин лцьятъя зянэинляшмясиндя диалектлярин дя мцяййян ролу вардыр. Диалектлярдя олан бир чох сюзляр ядяби диля дахил олур, цмумишляк сюзляря чеврилир. Инди ядяби дилимиздя ишлятдийимиз чохлу сайда сюзляр вахты иля мцяййян диалект вя шивяйя аид олмушдур. Сонралар ися мятбуат вя бядии ясярляр васитясиля ядяби диля дахил олмушдур. Бядии ясярлярдя ися бир чох диалект сюзляри ишлядилир ки, бунлар ядяби дилимизя дахил олмамышдыр [Очеркляр, 1970:61]. Мящдуд даирядя фяалиййят эюстярян диалектизмляри мцяййян яразидя йашайанлар, диалект сащибляри даща йахшы баша дцшцрляр. Бурасы да бяллидир ки, щяр щансы бир йазычы ядяби дилимизи йени сюз вя ифадялярля зянэинляшдирмяк, сурятляринин щаралы олдуьуну билдирмяк, образларын дилини фярдиляшдирмяк, зянэин синоним ъярэяляр васитяси иля фикри даща образлы ифадя етмяк, бир сюзля, бядиилик принсипляринин тялябляриня эюря диалектизмлярдян истифадя едирляр. Диалект вя шивялярин бядии диля тясири тябии бир просесдир. Бу просес тарихян дя мювъуд олмуш, бу эцн дя давам етмякдядир. Г.Хялилов щаглы олараг эюстярир ки, щяля дя елми шякилдя ядяби-бядии дил иля диалект-шивя арасындакы щцдудун щарадан башлайыб щарада гуртармасы сцбут едилмямишдир. Она эюря дя бу барядя бящс едянлярин чоху мясяляйя щеч дя ващид елми принсипляр ъящятдян дейил, мцхтялиф мювгедян йанашырлар. Мясялян, проф.я.дямирчизадя «Азярбайъан дилинин цслубиййаты» китабында чох ютяри щалда диалектлярдя, шивялярдя олан бир сыра сюзлярин щесабына ядяби дилин зянэинляшмясини эюстярир. Лакин беля бир фикри даща чох тягдир едир: «Цслубиййатын вязифяляриндян бириси одур ки, ядяби дил нормаларыны мцщафизя цчцн диалектизмя гаршы мцбаризя апарсын». Эуйа диалектизм миллятин вя халгын ващидлийиня, онун ващид дил нормаларына мане олур. «Йяни халг ващид миллят олдугда, диалект вя шивяляр мящдудлашыр вя мящв олур. Буна эюря дя цмумхалг цчцн айдын, дягиг, дцрцст бир цнсиййят васитяси уьрунда ващидлик, цмумилик уьрунда мцбаризя етмяк кими мягсяди олан цслубиййят тябии олараг шивячилийя, диалектизмя гаршы мцбаризя апармалыдыр» [Дямирчизадя, 1962:14]. Г.Хялилов Я.Дямирчизадянин бу нязяри мцлащизяляринин дягиг елми принсипляря зидд олдуьуну гейд едир вя йазыр ки, бизъя, профессорун бу нязяри мцлащизяляри дягиг елми принсипляря мцьайирдир. Беля ки, о, бир тяряфдян диалектизмин ролуну юзц дя истямядян щяддян артыг шиширдиб ону миллятин, халгын бирлийиня Мане олан сябяб дяряъясинягалдырыр, диэяр тяряфдян ядяби дили онун юзцнцн зянэинляшмяси цчцн мцщцм амиллярдян, мянбялярдян бириня гаршы мцбаризяйя чаьырмагла зянэин бир хязинянин гапысыны ябяди баьламыш олур [Хялилов, 1977:301]. Йахуд, Я.Мирящмядов «Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти» китабынын биринъи вя щямин китабын тякмилляшдирилмиш икинъи няшриндя йазыр ки, бу сюзляр цмумхалг дилини вя ядяби дили зибилляйир [Xəlilov,1977:48], [Mirəhmədov,1965:77]. 53

54 54 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE Эюрцндцйц кими, эюркямли тядгигатчы дилин зянэин мянбяляриндян бири олан диалектизмя мцнасибятдя сящв мювгедя дурмушду. Лакин мцяллиф сюзцэедян бу китабын 1978-ъи ил няшриндя сящвини ислащ едяряк йазырды ки, диалектизм щяр щансы дилин мцхтялиф нювляриндян бири олуб, дар ярази, пешя вя сосиал цмумиликля бирляшмиш, билаваситя вя даими тямасда олан адамларын мцяййян дяряъядя мящдуд даиряси тяряфиндян ишлянян сюзляря диалект, ядяби ясярдя истифадя едилян беля сюзляря ися диалектизмляр дейилир. Диалектизмляря йазычы тясвир етдийи характери даща дяриндян вя айдын шякилдя ачмаг, ясяриндя цслуб рянэарянэлийи йаратмаг вя бядии сурятдя онун нитги васитясиля габарыг сяъиййяляндирмяк мягсядиля мцраъият едир. Диалектизмляр сурятин синфи симасыны, ярази вя етник мянсубиййятини (щаралы олдуьуну, юлкянин щансы вилайят, йа яйалятиндян чыхдыьыны вя с.) эюстярмяйя кюмяк едян бядии ифадя васитяляриндян биридир. Ясярдя диалектизмляр анъаг зярури щалларда ишлядилмяли, бу мясялядя мцтляг юлчц-бичи, бядии зювгцн тялябляри, нящайят, цслуб айдынлыьы принсипи эюзлянилмялидир. Якс тягдирдя ясярин дили аьыр, дцйцнлц, анлашылмаз олар ки, щягиги сянятя йад олан беля бир щал онун охунмасы вя гавранмасыны чох чятинляшдиряр [Mirəhmədov,1978:51]. М.Ариф доьру гейд едир ки, яйалят сюзляриндян вя ифадяляриндян истифадя едян йазычыларын ясярляриндя йалныз бядии дил дейил, цмумиййятля, дил ъящятдян чох гиймятли сюзляря вя истилащлара раст эялирик [Ариф. 1961:234]. С.Рящимовун ясярляриндян нцмуняляр эятирян М.Ариф давам едяряк йазыр ки, ялбяття, йазычы зярури щалларда, персонажларын дилиндя вя йа щадисяляри тясвирдя бу вя йа башга истилащ вя яйалят сюзляриндян дя истифадя едя биляр. Щеч бир йазычыйа буну гадаьа етмяк олмаз. Бу шяртля ки, беля сюзлярин мянасы ъцмля ичярисиндя тяхмини дя олса, айдын олсун, ифадя едилян фикри айдынлашдырсын, дилин бядии гурулушуну позмасын. Чятин анлашылан сюзляр бир-биринин далынъа ишлядилдикдя вя охуъу щяр ъцмлянин сонунда бир суал гаршысында дайандыгда буна анъаг тяяссцф етмяк олар [Ариф. 1961:234]. Проф.Гулу Хялилов бцтцн бу елми фикирлярин там дцрцстлцйцнц тясдигляйяряк йазыр ки, нязяря алмаг лазымдыр ки, ядяби-бядии дил диалект вя шивялярин щесабына хейли эенишлянир, зянэинляшир вя халг щяйатында, тяфяккцрцндя мювъуд олан бу сюзляри шцурлу сурятдя сечиб дилин лцьят фондуна эятирян йеэаня хейирхащ адамлар йазычылардыр. Буну да гейд едяк ки, щеч кяс цмумхалг дилиндяки сюзлярин щамысыны билмир вя щяр кяс гулаьы биринъи дяфя ешитдийи вя билмядийи сюзя дамьа басыб эеъя ки, «бу диалектдир, лящъядир, дилимизя йаддыр» вя с. щямин шяхс юз «алимнцмалыьыны», ейни заманда наданлыьыны сцбут етмиш олар. Мцхтялиф пешя вя сянят щадисяляри иля ялагядар (мясялян, балыгчылыг, баьчылыг, щейвандарлыг вя с.) еля сюз вя истилащлар вар ки, бунлардан сяняткары мящрум етмяк ону щяйат фактларыны реалист тясвирдян узаглашдырмаг демяк оларды [Хялилов, 1977:302]. Бядии ясярлярин дилиндя диалектизмлярин йери вя мювгейи мясяляси Азярбайъан дилчилийиндя дяфялярля мцщцм бир проблем кими гойулмушдур. Бир груп дилчиляр бу фикирдядирляр ки, диалектизмляр, ясасян, персонажларын дилиндя олур. Йазычынын юз мящкийя дилиндя диалект сюзляринин ишлядилмяси бир нюгсан кими

55 эюстярилмялидир. М.Ширялийев вя З.Будагова нюгсан кими гейд едирляр ки, С.Рящимовун демяк олар ки, бцтцн ясярляриндя щям персонажларын, щям дя мцяллифин дилиндя бир чох диалект сюзляри ишлядилмякдядир. Бу танынмыш дилчиалимляр С.Рящимовун мцхтялиф ясярляриндя ишлядилмиш гызыхмаг, хяшя, нями, гырчынлы, ярямик, гаьазланмаг кими диалектизмляри мисал эятирирляр. Бу диалектизмлярин ясасян йазычынын юз дилиндя ишлятдийиня эюря гцсур щесаб едирляр [Ocerklər,1970:61]. Бизъя, бу дилчи-алимляр щаглы дейилляр. Чцнки бир насир кими С.Рящимовун ясярляринин дилинин лцьят тяркиби зянэинлийи иля фярглянир. М.Адилов да щаглы олараг йазыр ки, истяр классик, истярся дя мцасир ядябиййатымызда диалект сюзлярдян истифадяйя эюря С.Рящимов биринъи йери тутур. Диалектлярин чохлуьу халг йазычысынын цслубунун сяъиййяви яламятляриндян биридир [Adilov1965:167]. Диэяр тяряфдян, М.Ширялийев вя З.Будагованын йухарыда нцмуня эятирдикляри диалетизмлярин ядяби-бядии дилдя ишлянмясинин гцсурлу олмасы, беля ифадялярин охуъуларын бюйцк яксяриййяти тяряфиндян баша дцшцлмяйян, анъаг дар мигйасда ишлянян диалектизм саймагда ися тамамиля сящв едирляр, йанылырлар. Она эюря ки, щяр шейдян яввял, бу диалектизмляр мятн, ъцмля дахилиндя анлашыландыр, баша дцшцляндир. Диэяр бир тяряфдян ися С.Рящимов бу сюзлярин ядяби дилдяки гаршылыьы, йяни синоними иля бирликдя вермишдир. Мясялян, ярямик диалект сюзцнц эютцряк. Йазычы бу диалектизми ядяби дилимиздя ишлянян гысыр сюзцнцн синонимии кими ишлятмишдир ки, бу да асанлыгла баша дцшцляндир: - О гысыр арвадлынынмы? дейя Сцбщанвердизадя алныны гашыды. О ярямик арвадлынынмы? - Бяли, онун, о гысыр, ярямик арвадлынын! [Рящимов. 1959:369]. Вя йахуд, диэяр бир нцмуняйя нязяр салаг: Щесабдар Вялиящдя тяряф дюндц: - Бир кися, бир хяшя олармы сянин бу ишлярини йыьаг? дейя ялини ойнадаойнада гышгырды. Кися, кися! Хяшя, хяшя!! [Рящимов. 1959:322]. Биз бу фикирдяйик ки, ядяби-бядии дилдя бу типли сюзлярин ялейщиня чыхмаг, дили касыблашдырмаг, бяситляшдирмяк демякдир. «Бядии дилдя диалектлярин ялейщиня чыханлар бир шейи нязяря алмырлар ки, халгын лцьят ещтийатындакы бу типли сюзляр онун бядии тяфяккцрцнцн образлы иникасы олан дилдя истифадя олунмайаъагса, бяс щарада ишляняъяк? Диалект анлайышы ядяби дилин тарихи иля сых баьлыдыр вя Азярбайъан ядяби дили мцкяммял формайа дцшяндян бяри бир чох эюркямли сяняткарларымыз мцхтялиф мцнасибят вя вязиййятлярдя диалектдян баъарыгла истифадя етмишляр [Хялилов, 1977:305]. Бир даща гейд едя билярик ки, бунун эюзял нцмунясини ян чох С.Рящимовда эюря билярик. Бу барядя С.Рящимов юзц беля йазырды: «Сюзцн щарадан эялдийини ахтармагдан артыг, щямин сюзцн Азярбайъан сюзляри ичярисиндя неъя йарарлы олдуьуну; артыг гайнайыб-говушдуьуну эюрмяк, гиймятляндирмяк файдалы оларды. Анъаг мян дилин ъанлы халг дили ещтийаты щесабына зянэинляшмясиня тамам тяряфдарам. Она эюря, мян ядябиййатда ишлянмяйян, йахуд аз-аз ишлянян сюзляри бядии ясярляримя эятирмякдян чякинмирям Мян билирям ки, бу сюзлярин бир чоху бядии ядябиййат дилиня дахил олмайаъагдыр, анъаг мцяййян гисми мцтляг галаъагдыр. Мян бу просеся тяряфдарам, гой беля бир инкишаф давам етсин, дил юзц, ахар су кими, хылты 55

56 тямизляйяъяк, зибиллянмяйя йол вермяйяъяк, аха-аха дурулаъаг, щей дурулаъагдыр!.. Щяр халгын юз дилинин беля хцсусиййяти вардыр Йарадыъылыьынын мянбяйи хялги олдуьу цчцн, йарадыъылыгла доьуб эялян дил юзц дя ъанлы халг дилиндян гопарыла билмяз, юзцнцн зянэинляшмяси, инкишафы цчцн арасы кясилмядян ахан щяйат чешмясиндян гача билмяз. Сярф-нящв ещкамынын юзц дя донуг щалда бир нюгтядя дайаныб дура билмяз [Rəhimov,1961: ]. Диалектизмляри бядии ясярлярдя ишлятмяк ян чох цслуби-семантик характер дашыйыр. Бурасы да бяллидир ки, щяр бир йазычынын юзцнямяхсус цслуб дясти-хятти мювъуддур. ХХ ясрин 30-ъу илляриндя юзцнцн йцксяк инкишаф сявиййясиня чатан Азярбайъан нясринин дил вя цслуб хцсусиййятляри мцряккяб вя кешмякешли йарадыъылыг ахтарышларынын мящсулудур. Азярбайъан йазычыларынын ясярляринин дилиня бир чох хялги ифадялярля йанашы, чохлу сайда диалектизмляр дя сяпялянмишдир ки, бу да сяняткарын фярди цслубу иля баьлы мясяля щесаб олунур. Щазырда Азярбайъан нясринин дили юзцнцн ян йцксяк инкишаф сявиййясиндядир. «Аз мцддят ярзиндя бу дил еля сцрятля инкишаф етмишдир ки, тарихин щеч бир дюврцндя беля ирялиляйиши тясяввцря эятирмяк мцмкцн дейилдир. Щям дя мараглыдыр ки, бу романын йарадыъылары дил вя цслуб ъящятдян бирбириндян нязяря чарпаъаг дяряъядя фярглянирляр. Беля цслуб рянэарянэлийинин юзц дя бу романын мязиййятляриндяндир. Бязян биз дя бцтцн йазычыларын ейни цслубда йазмаларыны арзу едян мцлащизяляр олур, беля ки, филан йазычы, мясялян, дейяк ки, С.Рящимов вя йа Я.Вялийев дилиндя диалект вя лящъяйя чох йер верир, М.Щцсейн сырф ядяби дилдя йазырды вя с. Бизя эюря, бу рянэарянэлик нюгсан дейил, мязиййятдир. Бу о демякдир ки, щяр бир йазычынын юз цслуб хцсусиййятляри вардыр. Яэяр С.Рящимов вя башга йазычылар М.Ибращимов кими вя йа яксиня йазсайдылар, онда цслубда бир йекнясяглик, мящдудлуг йаранарды. Бурада щяр сяняткарын сюз хязинясиндян неъя бящрялянмяси, «фикри, щягигяти ифадя едян, рущун тязащцрц олан сюзя» (Л.Толстой) гиймяти мейдана чыхыр, онун истедадынын, бядии тяфяккцрцнцн дяряъяси мцяййян едилир. Сяняткарын гцдряти, эцъц дя ян чох онун «сюз фатещлийин»дя, ядябиййатын ясас материалы олан дилдян неъя истифадя етмясиндядир. Биръя анлыг Азярбайъан романыны рянэарянэ вя мцхтялиф ятирли бир эцлцстана охшатсаг, бурада щяр йазычынын юз дясти-хятти, эцлцчичяйи олдуьуну айдын эюрмяк олар [Хялилов, 1977: 253]. Бу бахымдан С.Рящимов дилин тикинти материалы олан сюздян юз баъарыьына уйьун олараг истифадя едян, фикрини вя гаршысына гойдуьу мягсяди тябии шякилдя охуъуйа чатдыран, бядии сюзцн эцъц иля эениш епик лювщяляр йарадан, сянятдя ян чох ъанлы, унудулмаз характерляри цстцн тутан, бядии дилин бцтцн инъяликляриндян мящарятля истифадя едян сяняткарларымыздандыр. «Бу сяняткардан бящс едянлярин щамысы беля бир йекдил ряйдя олмушлар ки, о, халг дилиня, психолоэийасына там щаким йазычыдыр. Азярбайъан ядябиййаты тарихиндя щеч бир сяняткарымызын дили онун ясярляриндяки гядяр рянэарянэ, ялван, зянэин ифадя васитяляриня, лцьят тяркибиня малик олмамышдыр. Онун цслубу ядяби-бядии дил нормаларына ясасланыр вя бязян мяктяб сярф-нящв гайдаларына сыьмыр. Онун цслубунда классик ядябиййатымыза мяхсус бядии дилин ян йахшы яняняляри йашайыр» [Хялилов, 1977:254]. 56

57 Бядии ясярин гида мянбяйини щяйатын юзц, ъанлы щяйат дили щесаб едян ядиб юзц йазырды ки, мян бядии нясрдя бядии дилин эетдикъя ъилаланмасы, бцллурлашмасы, зянэинляшмяси тяряфдарыйам. Мянъя, бядии нясрдя, хцсусян, роман кими бир жанрда, бир ещкам кими сярф-нящв ганун-гайдаларыны эцдян, онун цстцндя тиртир титряйян бир дилдян чох, ъанлы щяйат дили, щяйатын юзц кими шящдли-ширяли бир дил эярякдир вя зяруридир. Бу мянада щяр йени няср ясяри эяряк дилимизя дя йени-йени материал версин Мяня эюря, бядии нясрдя сабит, дяйишилмяз дил ещкамы олмамалыдыр. Щяр бир бядии ясярин юз гурулушуна, йазылыш тярзиня эюря дилдян истифадя принсипи олмалыдыр Дил бядии ясярин мязиййят вя хцсусиййяти иля тябии йолла баьланмалыдыр [Rəhimov,1961:125]. С.Рящимовун персонажларынын дили, данышыьы образлыдыр. Йазычынын «Сачлы» романында йаратдыьы Сцбщанвердизадянин, Косанын, Сачлынын, Тамаранын, Ризванын, Эцлюйшянин, Балаъайевин, Зцлмятин, Мешиновун, Даьбашйевин, Замановун, Ябишин, Мядядин, Яфрузун, Ялисанын, Тел Ясэярин, Гоъа кишинин, Нянягызын, Гулам мцяллимин вя диэяр типлярин, сурятлярин щамысынын юзцнямяхсус данышыг тярзи, яда, щярякят, давраныш гайдасы вар. Охуъу бу тип вя сурятляри данышыьындан таныйыр, онлары бир-бириндян нитгляриндя ишлятдикляри диалектизмляр васитясиля дя айырд едя билир. Йазычы диалектизмляри бу персонажларын дилиня чох усталыгла дахил едир. мясялян, ирищяъмли ясярдя Тамара суряти ъями 3 дяфя эюрцнцр. Ядиб романын ЫЫ ъилдинин 13-ъц сящифясиндя кичик бир мятн дахилиндя рус дили васитясиля данышыг дилимизя дахил олан «нервинни» сюзцнц Тамаранын нитгиндя 10 дяфя ишлядяряк бу суряти мящарятля фярдиляшдирир: Дейир ки, почту танымырам. Тамара чийинлярини атараг додагларыны бцздц. Беля бир прастой, авам адам юзц дя кимнян мяктуб эюндярир Йяни мяктубу веряндя гой таныш олсунлар. Бахырсан беля простой Эюрцрсян ишини, олурсан нервинни. Мамама наьыл елядим, гуруйуб галыб. О да о эцнляри нервинчат еляйиб, эялиб шякля бахыб ки, беля оьландан щейф дейилми?.. Ахыр йалварыб-йапышмышам, сакит елямишям, сабащлары анамы профессора апармышам. Дейир беля олса нервинни олаъагсыныз щяр икиниз. Дейир ки, эяряк цч-дюрд ил далбадал курорта эедярсиниз. Мамам дейир ки, икимиз дя бирликдя эедяк, нервиляримизи дцзялдяк. Сюзцм ондадыр ки, биз мамамла бу оьландан ютрц нервинчат еляйирик, бу да ки, бах беля гарадинмяз дурубдур. Тамара чарпайы цстцндя отуруб фикря эедян, щалы юзцндя олмайан Ризванын биляйиндян йапышыб нябзиня бахды. - Ганын гаралыб, бялкя сян дя нервинчат еляйирсян? - Мян нервинчат елямирям! - Ялбяття, сяндя нерв олмаз. Дяниз нервиляри бяркидиб дямиря дюндярир. Амма мянля мамам йаманъа нервинчат еляйирик, икимиз дя йата билмирик сабаща кими [[Рящимов. 1968:13]. Эюрцндцйц кими, йазычы «нервинчат» диалектизмини Тамара сурятинин характериня уйьун олараг сечмишдир. Беля ки, ясярдя Тамара мязмунсуз, дахилян чцрцк, мешан, шылтаг тябиятя малик олдуьуна эюря онун нитги дя хасиййятиня уйьун гурулмушдур. 57

58 Вя йахуд, диэяр бир нцмуняйя нязяр салаг: Йеня Тамаранын нитгиндя «оггартана» диалектизми хцсуси мараг доьурур: «Бир эцнляри бир йоьун адам, адыны демяйяъяйям, лап йоьун, мян демяйяъяйям, щя, о да, адыны демяйяъяйям, хцсуси сурятдя машыны гапыда дайандырыб чыхыб ки, лап йоьун ща! Ана, мцряббяйя эялмишям. Дедим йох! Нюш мцряббясини она верир, машыны оланда ня олар ки, вишня сиздя,мцряббя биздя Биз дя оггартана эцлмцшцк кц, даща ня дейим? О юзц дя эцлцб, кютцк кими эцлцб. Валлащ, мамама лап мятялям, билмирям, дцзц, бу ил мамам оггартана мцряббя щазырлайыб ки, ъцрбяъцр [Рящимов. 1968:6]. Мараглыдыр ки, йазычы гясдян беля типин нитгиня «нюш», «вишня», «мама» сюзлярини дахил едяряк данышыьы мязмунсузлашдырыр. С.Рящимов «Сачлы» романынын дилиндя рус вя рус дили васитясиля Авропа дилляриндян алынан сюзлярин диалект шяклиндян даща чох истифадя едир. М.Ширялийев йазыр ки, ХХ ясрин яввялляриндян башлайараг ядяби дилдя олдуьу кими Азярбайъан диалект вя шивяляринин дя лцьят тяркиби рус дили вя рус дили васитясиля дилимизя дахил олан Авропа сюзляри иля зянэинляшир. Бу сюзлярин Совет щакимиййятиндян яввял вя сонра диалект вя шивялярдя эениш ишляклик газанмасы биринъи щалда ящалинин савадсызлыьынын нятиъяси олараг гябул едилирдися, икинъи бир тяряфдян, йяни Совет щакимиййятиндян сонра тясяррцфат, елм, техниканын инкишафы сявиййяси иля мцяййянляшдирилирди [Şirəliyev,1962:350]. Бу бахымдан С.Рящимовун сюзцэедян ясярляриндя сюзлярин бюйцк бир гисми диалект дейиминдя мцяййян тящриф о шякиллярдя верилир. Мясялян, йазычы романда Мяъидля Намазгулунун мцкалимясиндя Намазгулунун сявиййясиня уйьун олараг онун нитгиня «щобшум» (обшим) сюзцнц дахил едир: - Гялят еляйир, гоймарыг - дейя, йеня данышмаьа башлады. Анъаг ъящд елямяк лазымдыр ки, щамы бирдян йериндян ойнамасын. Йохса, бирдян ки, щобшум дурурлар айаьа, ондан сонра эюйдян фяляк дя эялся, габаьыны сахлайа билмир! - Биз дя еля щобшум гоймарыг!... [[Рящимов. 1968:77]. Тящриф олунмуш алынма сюзляр диалектизмляр демяк олар ки, йазычынын «Сачлы» романында чохлуг тяшкил едир. Ону да гейд едяк ки, «аформут, линийа, трубка, кнопка, щобшум, бамошник, гямсиййя, гямядийя, йурист, пошт, уштел, гандидат, гямяндир, нервинни, Фителбюрк, Урисет, яйрипалан вя с. йцзлярля беля алынмалар садя мяишят адамларынын нитгиндя верилир: - Йохса, бу ящвалаты ешится йаманъа периживат еляйяр [[Рящимов. 1968:15]. О да бу даь-дашда! Бакыйа, Шякийя, Москвайа, Фитилбюркя щя, орада машын олар [[Рящимов. 1968: 25]. Прокурор Даьбашев юзц юз дакладында бизя йцрцст дярси дейиб [[Рящимов. 1968:32]. Сцбщанвердизадя бу зяиф сяси батырмаг цчцн Даьбашевыин цстцня баьырды: - Аформит етмяк лазымдыр! [[Рящимов. 1968:37]. Еля орада да забастовка заманы гурбан эедибдир [[Рящимов. 1968:43]. 58

59 - Дцзц, Тащир, моллалар мяним эюзцмцн габаьында сарьымы ачыб, саггалымы гырхыб, мяктябдя уштел оландан сонра бойнума дцшдц [[Рящимов. 1968:303]. С.Рящимовун ясярляриндя рус вя Авропа дилляриндян алынмыш сюзлярин тящриф олунмуш шякилдя ишлядилмясиндя вариантлылыг да мцшащидя едилир. Мясялян, «айроплан» сюзцнцн фонетик вариантларыны мисаллар ясасында нязярдян кечиряк: - Инди, йолдаш Мяъид, аерополан ганаддыр, ат йох! [Рящимов. 1968:49]. - Мян юлцм, яйриблан нядян ютрц эялир, Коса!.. [[Рящимов, 1970:172]. - Бяс бу айроплан индии эялся щара дцшяъяк? [Рящимов, 1970:173]. Тящриф олунмуш алынма сюзлярин диалекутизмлярин бу шякилдя ифадя олунмасы онунла ялагядардыр ки, «рус сюзляри бир гайда олараг ана дилинин фонетик принсипляри ясасында (цзяриндя мцяййян ямялиййат апармаьа мейл олмагла) гябул едилир [Cəfərov1995: 64]. Беляликля, халг йазычысы С.Рящимовун «Сачлы» романы Азярбайъан дилинин лексик тяркибинин хцсуси лайыны тяшкил едян диалектизмлярин тядгигиндя чох гиймятли фактлар верир. Йазычынын бу романынын дилиндя кцлли мигдарда ишлянмиш диалектизмляр Азярбайъан халгынын формалашмасы вя сойкюкц, халгын йашанмыш улу тарихи, ядяби дилин кечдийи тарихи инкишаф йолу щаггында вя бунлары излямяйя вя арашдырмаьа эениш имканлар ачыр. Зянэин дил елементлярини юзцндя якс етдирян диалепктизмляр диэяр дил васитяляри иля бирэя поетик мяна йцкц, мцхтялиф бядии мягсяд вя цслуби мягамларын дашыйыъысы кими дя С.Рящимовун «Сачлы» романынын дилиндя чох мцщцм ящямиййятя маликдир. Йазычы диэяр ясярляриндя олдуьу кими «Сачлы» романында да диалектизмляри юз мягсяд вя мярамына уйьун олараг сечмиш, онларын персонажларын нитг актына уйьун олараг ялагяляндирмишдир. ЯДЯБИЙЙАТ 1. Б.Хялилов. Мцасир Азярбайъан дилинин лексиколоэийасы. Бакы 2008, 441 с. 2. Азярбайъан бядии дилинин цслубиййяти. Очеркляр. Бакы 1970, «Елм» няшриййаты, 357 с. 3. Я.Дямирчизадя. Азярбайъан дилинин цслубиййаты. Бакы Г.Хялилов.Азярбайъан романынын инкишаф тарихиндян. Бакы 1977, 277 с. 5. Я.Мирящмядов. Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти. Бакы-1957, 132 с. 6. Я. Мирящмядов. Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти. ЫЫ няшри, Бакы-1965, 140 с. 7. Я. Мирящмядов. Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти. Бакы, «Маариф», 1978, 200 с. 8. М.Ариф. Ядяби-тянгиди мягаляляр. Бакы, 1961, 301 с. 9. М.Адилов. С.Рящимовун бядии цслубу вя «Шамо»нун дили щаггында. «Азярбайъан» журналы, 1965, 7, с

60 10. С.Рящимов. Сечилмиш ясярляри. Ы ъилд, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы 1959, 585 с. 11. С.Рящимов. Йазычы вя щяйат. Бакы 1961, 451 с. 12. С.Рящимов. Сечилмиш ясярляри. ЫЫ ъилд, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы 1968, 358 с. 13. М.Ширялийев. Азярбайъан диалектолоэийасынын ясаслары. Бакы 1962, 415 с. 14. С.Рящимов. Сечилмиш ясярляри. ЫЫЫ ъилд, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы 1970, 413 с. 15. Н.Ъяфяров. Азярбайъан тцркъясинин миллиляшмяси тарихи. Азярбайъан Дювлят Китаб Палатасы. Бакы

61 GENDERİN ROLÜNÜN İNKIŞAFI CİNS VƏ GENDERİN İNKIŞAFI DEVELOPMENT OF GENDER ROL SEX AND GENDER DEVELOPMENT РОЛЪ ГЕНДЕРА В ПОЛОВОМ РАЗВИТИИ Davud Bəhramoğlu NAMAZİ * Özet Gender rolünün gelişmesi insan hayatının en mühim sahalarından biridir. Gender yeni doğmuş çocuğun cinsi yetişkinliği ile ilgili tecrübelerin insanı tüm hayatı boyu etkileyecek cihetleri muayyenleşdirir. Gender rolünün gelişmesi mayalanmadan başlanır ve ihtiyarlaşana kadar devam eder. İnsan hayatının ilk yılında oğlan çocuklarla kızlar arasında cinsi farklar çok azdır, ergenlik dönemində o, artmağa başlıyor. Çocukları yaşca çok küçük olan veliler, genderin sosyallaşmasında veliler mühim rola malikdirler. Anahtar kelimeler: Gender, gelişmesi, ergenlik, ihtiyar, oğlan ve kızlar. Abstract Gender role development is one of the most important areas of human developments. In fact the sex a newborn sets the agenda for whole array of developmental experiences that will influence the person throughout his order life. Every child with the different sex show different roles. Gender role development begins at conception and continues until adulthood. The sex differences between boys and girls in the first year of life are minimal and then it is increase in adolescence. Parents play significant role in gender socialization when their children are very young. Key words: Gender, development, different sex, adulthood, boys and girls * Bakü Devlet Üniversitesi Psikoloji Bölümü Doktora Öğrencisi 61

62 62 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE Şəxsiyyət konsepsiyası xüsusi bir cəmiyyətdə yaşayan uşaqlar arasında fərqlənən sabit inam, əhval-ruhiyə və davranış kimi profilləri əhatə edir. Uşaqları müxtəlif tarixi dövrlərin mədəniyyəti ilə fərqləndirən profillər eyni deyildir, çünki ən məqbul profillər cəmiyyətin və tarixi dövrün dəyərləri baxımından fərqlənir. Genderin oynadığı rolun inkişafı insanın inkişafının ən mühüm sahələrindən biridir. Faktiki olaraq, yeni doğulan uşağın cinsi şəxsə (insana) bütün həyatı boyu təsir göstərəcək inkişaf təcrübəsinin bütün perspektivi üçün gündəm yaradır. Genderin inkişafı ilə bağlı vaxtaşırı olaraq aparılan mübahisəli araşdırma mahiyyəti etibarı ilə valideynlər, tələbələr, tədqiqatçılar və alimlər üçün bir neçə səbəbə görə maraqlı olan bir mövzudur. Hər şeydən öncə, bir şəxsin cinsi digər şəxslərə təqdim edilən ən səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biridir. İkincisi, kişi, yaxud qadın cinsinə mənsub olan şəxs onun tam eyniləşdirməsinin mühüm hissəsinə çevrilir; bu, onlarla əlaqədar ilk deskriptorların istifadə etdiyi faktordur. Kiməsə oğlan, yaxud qız sözü ilə adlanması ən tezi on səkkiz aylıqdan başlana bilər. Üçüncüsü, gender insan təcrübəsini ötürən ən vacib vasitəçi və fərdlərin bir-biri və fiziki mühitlə qarşılıqlı əlaqədə olduğu üsuldur. Fərdlərin özlərinə orta məktəbdə dost, oyuncaq, sinif və istiqamət seçməsinə - bütün bunların hamısına məhz cins faktoru təsir edir. Nəhayət, cinsin, genderin inkişafının və cinsi fərqlərin öyrənilməsi inkişaf psixologiyası sahəsinə təsir göstərən yaş ixtilaflarının fokus nöqtəsinə çevrilir: təbiət-tərbiyə mübahisəsi. Gender rolları və cinsi fərqlər bioloji baxımdan müəyyənləşibmi? Cəmiyyət və mədəniyyətin gender və cinsə hansı təsiri mövcuddur? Bioloji (təbiət) və ətraf mühit (tərbiyə) bir-birinə insan inkişafının bu səviyyəsində necə təsir göstərir? Gender rolunun inkişafı məsələsini müzakirə edərkən, cins və gender terminləri mükəmməl şəkildə şərh edilməlidir. Təbiət-tərbiyə mübahisəsinə istinad etməklə, alimlər kişi və qadınların bioloji aspektə aid olan cəhətlərini və sosial təsirlə bağlı cəhətləri fərqləndirməyi vacib hesab etmişlər. Cins termini fərdlərin onları kişi, yaxud qadın kimi müəyyənləşdirən faktiki fiziki cəhəti göstərir. Cins genetik tərkib, daxili cinsiyyət orqanları, beynin təşkili (hormon istehsalına nəzarət) və xarici cinsiyyət orqanları ilə müəyyənləşir. Bunun əksinə olaraq, fərdlərin kişi, yaxud qadın kimi davranışı, onların üzərinə götürdükləri rol tipi və onların şəxsi xüsusiyyətləri sosial gözlənti funksiyasından və onların bioloji tərkiblərindən irəli gələ bilər. Məsələn, Amerika mədəniyyətində, qadınlar öyrədən, tərbiyə edən, kişilər isə aqressivdir. Bu davranışlar və xüsusiyyətlər sosial kontekstdən asılıdır. Sosial rolları və davranışları bioloji funksiyalardan fərqləndirmək üçün, alimlər gender və gender rolları kimi terminlərə istinad edirlər. Aydındır ki, cins və gender bir-biri ilə çulğaşıb. Sosial gözləntilər adətən bədən hissələrinin fərdin bioloji quruluşunu aşkara çıxardıqda yaranır. Həm cins, həm də gender doğuşdan qabaq (prenatal) başlayan və bütün ömrü boyu davam edən inkişaf tarixinə malikdir. Mühüm inkişaf dəyişiklikləri mayalanmadan start götürür, yeniyetməlik cağından meydana gəlir və bu inkişaf hadisələrinin üzərinə işıq salmaq üçün mühüm nəzəri və təcrübi araşdırmalar mövcuddur. (26. s. 193)

63 Genderin rolunun inkişafı mayalanmadan başlanır. Mayalanmış hüceyrələrdə XY xromosom varsa, körpə genetik erkək olacaqdır; XX xromosom genetik dişi meydana gətirir. Y xromosomu olmadan genetik erkək meydana gələ bilməz. Bəzən bu saydan kənaraçıxma (aberrrasiya) meydana gəlir ki, bu da bir sıra sindromlara gətirib çıxara bilər, buraya yalnız bir X xromosomlu dişilər (Turner sindromu), yaxud iki X s və bir Y xromosomlu erkəkləri (Klinefelter sindromu) aid edilə bilər. Vaxtaşırı olaraq bu sindromlar əqli və fiziki qüsurların meydana çıxması ilə nəticələnir. Hamiləliyin təxminən altı həftəliyində testosteron (kişi cinsiyyət hormonu) hormonu kişinin daxili cinsiyyət orqanlarında toxumaların inkişafına stimul verəcək; əks halda, orqanlar qadının cinsiyyət sisteminin bir hissəsinə çevriləcəklər. Sonra, təxminən üç və ya dörd ay ərzində xarici cinsiyyət orqanları formalaşır. Yenə də erkən prenatal inkişaf dövründə kişi, yaxud qadın hormonlarında yuyulan beyin qadın, yaxud kişi beyni arasında differensasiya edə bilər (məsələn, qadın beyinləri daha simmetrik təşkil edilir), ancaq bütün bu araşdırmalar hələ ki, qəti nəticə verməyib. Prenatal cinsi differensasiya beyində kulminasiya nöqtəsini tapır. Oğlan oldu!, yaxud qız doğuldu qışqırdıqda sosiallaşdırmanın bütün mürəkkəb prosesinə start verilir. Etiraf etmək lazımdır ki, prenatal inkişaf yolu bəzi, hətta nəzərəçarpan kənaraçıxmalarla müşayiət edilə bilər. Artıq haqqında bəhs etdiyimiz xromosom anormallığı ilə bərabər, prenatal inkişaf dövründə qadın xromosomların kişi xromosomları ilə yuyulduğu (androgen kişi hormonu) məqamlar və kişi cinsi toxumaların kişi hormonların funksiyasını fərqləndirməyə həssas olmadığı vəziyyətlər meydana çıxa bilər. Hər iki vəziyyət körpənin şübhəli cinsiyyət orqanları ilə doğulması ilə nəticələnə bilər. Bu kimi vəziyyətlərdə valideynlər əzablı, insana işgəncə verən yol ayrıcında qalırlar: vəziyyəti cərrahi yolla aradan qaldırmaqmı, yaxud körpəni qadın və ya kişi olaraq tərbiyə etmək? (36, s. 445) Ümumən, ömrün birinci ilində oğlanlar və qızlar arasında cinsi fərqlər o qədər də böyük olmur. Oğlanlar nisbətən daha fəal, qızlar isə fiziki cəhətdən daha yetkin, fiziki problemlərə daha meylli ola bilərlər, ancaq bu, nəzərəçarpan fərqlərin ölçüsünə çevrilə bilər. Analar körpə oğlan uşaqlarının emosional ifadələrinə məhəl qoymur, atalar isə qız uşaqları ilə müqayisədə oğlan uşaqları ilə daha çox vaxt keçirməyə meylli olurlar. Hətta körpəlik dövründə, onların adları, geyindikləri paltar körpənin təbrik kartındakı şəkər və ədviyyə mesajları və onların otaqlarındakı mebellər qız və oğlanları formalaşdırır. Marilin Stern və Katerina H. Karrakerin rəyinə uyğun olaraq, yaşlılar eyni körpəni kişi hesab etdikləri zaman güclü, qadın hesab etdikləri zaman isə zərif və incə saya bilərlər. Bu və ya digər yolla, genderin rolunun ictimailəşdirilməsi prosesinə birdəfəlik start verilir (465, s. 317). İki yaşdan altı yaşa qədər müddət gender rollarının inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bu illərdə uşaqlar aşağıdakılardan xəbərdar olurlar: 63

64 İki yaşdan altı yaşa qədər müddət Gender rollarının inkişafında mühümdür. Bu illər ərzində Uşaqlar öz cinslərini öyrənir, Bu zaman üslublar oynanılır və davranışlar mən qızam, yaxud mən oğlanam kimi əsas Cəhətlər üzrə möhkəmlənir. (Reflection Photolibrary / Corbis) Və ailə, məktəb, eyni yaşa aid qrup və media ekspertinin stereotip yolla çatdırılan mesajları onlara bildirilir. Bu yaş həddində gender rolunun inkişafı sayəsində sosial və şəxsiyyətin inkişafı ilə bağlı bir sıra nəzəriyyələr erkən uşaqlıq illərinə işıq salır. Məsələn, Ziqmund Freydin psixoanalitik nəzəriyyəsində, psixocinsi inkişafın üçüncü mərhələsində erkək uşaq Edip Kompleksi böhranı ilə üzləşir, bu elə bir dönəmdir ki, o, anasına meylinin öhdəsindən gələ bilər və atası qarşısında qorxu özündə atasının xarakter və xasiyyətini tam hiss etmək üçün kifayətdir. Freyd qız uşaqlarının da atalarına meyl etmələri ilə bağlı eyni prosesi müəyyənləşdirir (Elektra kompleksi). Bir sıra müasir psixoloqların bu nəzəriyyə ilə ümumən razı olmadıqlarına rəğmən, Freyd genderin inkişafının qabardılmasına xüsusi diqqət yetirmiş və gender rolu ilə əlaqəli davranışlar erkən uşaqlıqdan özünü göstərməyə başlayır. Albert Banduranın işləyib-hazırladığı sosial öyrənmə nəzəriyyəsində əsas vurğu uşaqların digər şəxslərin davranışlarını təqlid etmələrinin vacibliyinin (modellər) üzərinə salınır. Nəzəriyyədə oğlan uşaqlarının kişilərin davranışlarını müşahidə və təqlid etməklə necə hərəkət etmələri, qızların isə qadınları, xüsusən öz analarını müşahidə və təqlid etməklə necə davranmalı olmaları açıqlanır. Uşaqlar eyni cinsin davranışlarını təqlid edəndə onlar təqdir edilirlər, ancaq digər cinsin hərəkətlərini təkrar etdikdə isə bu, cəzalanma hədəsi ilə nəticələnə bilər. Tədqiqatların əksər valideynlərin oğlan və qızlarının bəzi davranışlarını dəyərləndirməsini göstərdiyinə baxmayaraq, bəzi təqdir və cəzalar, xüsusən də oyun zamanı gender tipi əsasında verilə bilər. Bu hal qızlarla müqayisədə daha çox oğlanlar üçün özünü doğruldur, yəni, məsələn uşağın atası oğlunun Barbi kuklası ilə oynadığını, yaxud qırmızı dırnaq lakı ilə oynadığını gördükdə, uşağa cəza kəsir. Nəhayət, əqli inkişaf nəzəriyyəsi gender rollarının inkişafında oğlan və qız uşağının nə demək olduğunu anlamağın əhəmiyyətini xüsusi olaraq qeyd edir cı ildə Lorens Kohlberq genderin inkişafını üç mərhələli bir proses kimi şərh etmişdir ki, uşaqlar hər şeydən öncə identifikasiyalarını öyrənirlər ( mən oğlanam ), sonra gender sabitliyi ( oğlanam və kişi kimi böyüyəcəyəm ) və nəhayət gender dəyişməzliyindən ( qadın paltarı geyinsəm də oğlanam ) xəbər tutur, bu yaşı təxminən altıya qədər olan bütün oğlanlara aiddir. Bu yanaşmanın nisbətən yeni versiyası 1981-ci ildə Karol Martin və Çarl Halverson tərəfindən işlənib hazırlanmışdır, burada əsas vurğu gender cədvəllərinin inkişafı üzərinə 64

65 salınır uşaqların onlara bu və ya digər cinsə müvafiq olan təcrübəni çeşidləməkdə kömək edən ideyaları. Gender rollarını hansı nəzəri izahatın açıqlamasına baxmayaraq, bu kimi ideya və davranışların qavranılması gənc və oğlan və qızlar üçün stereotiplər yaradır. Gənclərin dünyanı ağ və qara rənglərin fonunda gördükləri üçün, uşaq həkimlərinin qadın olmasına baxmayaraq, onlar hətta belə düşünə bilərlər ki, yalnız kişilər həkim ola bilərlər. (5. s.82) Valideynlər, uşaqları çox gənc olduqda, əksər Qərbdə oğlan və qızların məktəbə getdiyi bir zamanda genderin ictimailəşməsində mühüm rol oynamasına baxmayaraq, onlar gender əsasında qruplara ayrılırlar, bu qruplar həmin valideynlərin müəyyənləşdirdikləri rola tabe olurlar. Genderin ayrılması elə bir geniş yayılmış fenomendir ki, oğlan və qızlar yalnız yaşlı şəxs onların yanında olduqda işləyə və oynaya bilərlər. Asudə vaxtda, uşaqlığın iki cür yetişməsi (Maccoby 1998, s. 32) səhvi aşıq-aydın görünür digər cinsi təmsil edən uşaq artıq ziyanlıdır. Tipik oğlanlar qrupu genişdir, rəqabətə meyllidir, iyerarxiyanın zivəsində bir və ya iki oğlan uşağı olmaqla iyerarxikdir və idman kimi çöl oyunlarında daha geniş şəkildə təşkil oluna bilir. Bunun əksinə olaraq, qızlardan ibarət olan qrup daha kiçik olur, intim söhbətlərə meylli olur və bu zaman daha çox qrupun sıx şəkildə ünsiyyətdə olmasına diqqət yetirilir. Qızlar, hətta gizlin şəkildə öz istədiklərini sübut etməyə çalışdıqları zaman belə, bir-birləri ilə münasibətlərdə incə hərəkət etməyə cəhd göstərirlər. Eleanor Maccoby özünün 1998-ci ildə nəşr edilən İki cins adlı kitabında belə bir inamını ifadə edib ki, ehkamları erkən çağlarda dörd və ya beş yaşında görünməyə başlayan bu təcrid halı qızların fəal oyundaşlarından qaçdıqları məqamlarda başlayır. Oğlanlardan ibarət olan qrup son nəticədə elə bir dəqiq ardıcıllıq daxilində təkamül edir ki, amerikan cəmiyyətində daha böyük azadlığa malik olması qavranılan şeyləri istisna edir. (365. s. 451). Erik H. Erikson inanır ki, yeniyetməlik şəxsiyyət hissinin inkişafında ən əsas dönüş məqamıdır. Bu yaş həddinin bütün fiziki, sosial və əqli dəyişiklikləri mən kiməm? şəkilində təzahür edən axtarışlarla nəticələnir. Belə bir qeyri-müəyyənlik və şübhə daha sonralar müvafiq şəxsin müəyyən gender roluna uyğunlaşmasına, yaxud gender güclənməsinə səbəb ola bilər. Erkən yeniyetməlikdə oğlan uşaqları sərt model rolunu təqlid edə bilər və kifayət qədər homofobik ola bilər; qız uşaqları isə dəqiq geyim əlamətlərinə riayət edir və malik olduqları intellektual istedad və yetənəklərini kiçildirlər. Cinsi yetkinlik dövrünün də yeniyetmələrin gender inkişafına mühüm təsirə malik ola bilər. Qız uşaqları erkən yetkinlik keçirdikdə daha çox sosial problemlərlə üzləşirlər, oğlanlar üçün bu hal tam əksinədir. Bir çox yeniyetmələr üçün, qeyri-müəyyənlik, ziddiyyətli tələblər və yaşlı şəxslərdən və icmanın dəstəyindən imtina edilməsi əsaslı problemləri yaradan cəhətlərdir. Yeniyetməlik dövrünün qızlar üçün nə qədər çətin olması haqqında bir sıra əsərlər yazılmışdır, çünki oğlanlarla müqayisədə onlar depressiya, yeməklə bağlı narahatlıqları və özünəinamın az olması hallarını daha yaxşı keçirirlər. Ancaq bu, qızın etnik mənşəyinə uyğun olaraq dəyişə bilər, məsələn, Afrika-Amerika 65

66 yeniyetmələri özləri haqqında belə neqativ ifadələrin işlədilməsinə yol vermirlər. Uilyam Pollak 1998-ci ildə nəşr etdiyi kitabında belə bir cəhəti vurğulayıb ki, gender rollarının ictimailəşməsi oğlanlar üçün həyatı cəhənnəmə döndərir. Çünki, Qərb mədəniyyəti oğlan uşaqlarına özlərini ifadə baxımından cüzi imkanlar verir, qızlarla müqayisədə emosional hərarət, intihar halları və zorakılıq hallarına daha çox rast gəlinir. Yetkinlik dövrü başa çatdıqda, hər iki cins özləri və digər şəxslərlə münasibətlərdə genderlə bağlı davranışlar baxımından daha tolerant olurlar. Fərdlərin kişi və qadın kimi təkamülü bütün ömürləri boyu davam edir, ancaq hər bir şəxs nikah, valideynlik, orta yaş həddi and qocalıq kimi müxtəlif problemlərlə rastlaşdıqları üçün mənzərə dəyişə bilər. Belə bir faktı təsdiq etmək lazımdır ki, insanların gender rollarının inkişafında oğlan və qızların diferensial cığırların üzərinə vurğu salınır, insanların əsas meyarı (oğlan və qızlar üçün) fərqli olmaqdan çox oxşardır (615, s. 230). REFERENCES 1. Kagan J. Personality Development. New York/ Bridges J. Psychology of women/ Washington, Denmark F. Engendering psychology. Boston Helpem D. Sex Differences in cognitive abilities. New York MAccoby E. The Two Sexes. London Karimi Y. Personality of psychology. Tehran,

67 AZƏRBAYCAN DEMOKRATİK RESPUBLİKASININ DÖVRÜ MƏTBUATINDA İSLAM MÖVZUSU ISLAM THEME IN AZERBAIJAN PRESS DURING THE DEMOCRATIC RESPUBLIC ИСЛАМСКАЯ ТЕМАТИКА В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ПРЕССЕ ПЕРИОДА ДЕМОКРАТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ Əliqulu Əmiraslanoğlu QARDAŞOV * Özet 1918 yılı mayısının 28 inde kurulması gerçekleştirilen Azerbaycan Demokratik Respublikasının dönemi oldukca mühimdir. Azerbaycan Demokratik Respublikasının kurulması uğrunda mücadele ve bu yüce maksadın gerçekleşmesi halkımızın tarihinde en parlak sayfalardan biridir. Bu mücadelede Azerbaycan halkı ilk kez olarak Müslüman Şark halkları arasında Respublika kuruluşlu devlet ortaya koymuşlardır. Azerbaycan Demokratik Respublikası, Müslüman Şarkında ilk dünyevi devlet olmuşdur. Anahtar kelimeler: Azerbaycan Demokratik Respublikası, halk, Müslüman, devlet, millî. Summary For the first time the people practically felt the importance of national independence. After this event the people begin to look all the problems of their life through the prism of national liberty. Further on the people couldn t submit with the position of enslavement. From this point of view of experience of Azerbaijan Democratic * Azerbaycan Milli Elmler Akademisi Şarkşünaslık İnstitüsü Doktora Öğrencisi 67

68 Republic which established on 28 may in 1918 has exceptional scientific theoretical and practical importance. One of numerous realities revealed by establishment of Azerbaijan Democratic Republic concluded the Islam is not at all religion, independence and employment, world out look carrying the society to the medieval backwardness. But believing intelligentsia of nation is not the force preventing movement of nation to the progress and cultural development. Key words: Azerbaijan Democratic Republic, people, Islam, development, national 1918-ci il may ayının 28-də əsası qoyulan Azərbaycan Demokratik Respublikasının dövrü olduqca mühümdür. Azərbaycan Demokratik Respublikasının qurulması uğrunda mübarizə və bu ali məqsədin gerçəkləşməsi xalqımızın tarixində ən parlaq səhifələrdən biridir. Bu mübarizənin gedişində Azərbaycan xalqı ilk dəfə olaraq müsəlman Şərq xalqları arasında Respublika quruluşlu dünyəvi tipli dövlət yarada bilmişdir. Azərbaycan Demokratik Respublikası Müsəlman Şərqdə ilk dünyəvi dövlət olmuşdur. M.Ə.Rəsulzadənin Cümhuriyyət mətbuatında bu barədə yazıları bəyanat kimi verilmişdir. «Azərbaycan» qəzetin 27 may 1919-cu il tarixli nömrəsində o, yazırdı ki, «Azərbaycan müsəlman aləmində ilk respublika və türk aləmində ilk dövlətdir. Mənim ilk baxışda qəribə görünən bəyanatımın ikinci hissəsi, ola bilsin sizi təəccübləndirsin. Lakin əslində elə də var. Türk mənşəli bütün digər dövlətlər başlıca olaraq dini təməl üzərində qərar tutduqları halda, Azərbaycan Respublikası müasir milli-mədəni müstəqillik təməlinə, türk milli-demokratik dövlət quruluşu zəmininə əsaslanır və bu nöqteyi nəzərdən bizim respublikamız ilk türk dövlətidir». Azərbaycan Demokratik Respublikası müsəlman Şərqi üçün etibarlı nümunə oldu. Təsadüfi deyil ki, hökümətin 24 iyun 1918-ci il tarixli qərarı ilə Azərbaycan Respublikasının ilk dövlət bayrağı olan üzərində ay-ulduzlu qırmızı bayraq sonrakı illərdə Şərqdə yaranmış digər dünyəvi Türk dövləti tərəfindən də qismən dəyişiklik edilməklə qəbul edildi. Həmçinin ADR-nin aparmaq istədiyi bir sıra islahatlar, o cümlədən latın əlifbasına keçid, beş il sonra M.K.Atatürk tərəfindən Türkiyədə gerçəkliyə çevrildi. Kamalizm prinsiplərindən biri laisizimdir, yəni dinin dövlətdən və maarifdən ayrılmasıdır. Cümhuriyyət dövründə islam mövzusunun tarixi-fəlsəfi təhlili bunu deməyə əsas verir ki, ADR-in sonrakı illərdə yaranmış yeni dünyəvi turk dövlətlərə mühüm təsiri olmuşdur. Müsəlman şərqdə ilk respublika və ilk dünyəvi dövlət olan ADR milli özünəməxsusluqları əks etdirən dövlət rəmzləri o cümlədən 9 noyabr 1918-ci ildə üçrəngli bayrağı qəbul etdi. Azərbaycanın üçrəngli dövlət bayrağı «türk milli mədəniyyətinin, müasir Avropa demokratiyasının və islam sivilizasiyasının» simvolu idi. Tezliklə burada Ali qanunverici orqan parlament yaradıldı. İslam aləmində ilk dəfə qadınlara seçkilərdə iştirak etmək hüququ verildi. Dövlət quruculuğu sahəsində müasir strukturlarla idarə olunan hakimiyyət bərpa edildi. Yerli nazirliklərdən biri də dini işlərə nəzarəti həyata keçirən Xalq maarifi və Dini etiqad nazirliyi oldu. 68

69 «Bəsirət» qəzetində dərc olunmuş, xalqın Azərbaycan Cümhuriyyətinin ictimai-siyasi həyatında məqamını aşkarlayan bir məqalədə deyilirdi ki, «İstiqlaldan əvvəl Romanovları tərif edənlər indi Azərbaycan Cümhuriyyəti üçün dua edirlər. Hərgah Nikolay üçün dua edərkən məcburiyyət olunurdusa, indi Azərbaycan səsi həqiqi və təbii bir şəkildə deyilirdi»( «Bəsirət» qəzeti, 1919: 33). Əhalisinin böyük əksəriyyətinin müsəlman Azərbaycan xalqı olduğu Cənubi Qafqazda əsrlərlə islam qanunları əsas tutulmuşdur. Burada ictimai münasibətlər, təsərrüfat fəaliyyəti, ailə-nikah əlaqələri və digər məsələlər Quranın əmr və nəhyləri və Şəriət normaları əsasında tənzim olunmuşdur. İslam dininin birləşdirdiyi tarixi xilafət tənəzzül dövrünü yaşadığı bir vaxtda yeni müsəlman dövlətlərinin meydana gəlməsi və müstəqil cümhuriyyətlərin yaranması tarixi əhəmiyyət daşıyan hadisələrdən idi. ADR-in üzə çıxardığı mühüm həqiqətlərdən biri də budur ki, islam heç də asılılıq və təslimçilik dini deyildir. O, cəmiyyəti geriyə doğru çəkən mürtəce bir dünyagörüşü deyildir. Demokratik Respublika dövründə Azərbaycan mətbuatında dərc olunmuş materiallar əsasında XX əsrin əvvəllərində islam dünyasında baş vermiş mühüm dəyişiklikləri, ictimai-siyasi prosesləri izlədikdə bilavasitə və ya dolayısı ilə Azərbaycanla bağlı məqamları, əlaqələri daha geniş təhlil etmək mümkündür. Dünya müsəlman dövlətlərində baş verən hadisələr ADR dövrü mətbuatında məhz islam nöqteyi-nəzərindən qabarıq şəkildə işıqlandırılmışdır. Türkiyə, Orta Asiya, İran, Əfqanıstan, ərəb Şərqi və s. ölkə və bölgələrin həyatına aid «Azərbaycan», «Bəsirət», «Açıq söz», «İttihad», «İstiqlal», «Hürriyyət» və digər qəzetlərdə müntəzəm surətdə məlumat xarakterli və elmi yazılar dərc edilmişdir. «İttihad» qəzetində «Aləme-islam» rubrikası altında dərc edilən xəbərləri dövrün siyasi aynası hesab etmək olar: «İranın müqəddəratını idarə edən qanlı əllər İranı ingilis qızılı müqabilində İngilis hökumətinə təslim edirlər; Türk milləti həqiqətən istiqlal və ya ölüm şüarı ilə istiqbala intizar ediyor; Kolçak Sibirdəki müsəlmanları əsgərliyə cəlb etsə də, müsəlmanlar bu çağırışdan qətiyyən ictinab etmişlər».( «Millət» qəzeti, 1919: 115).Cümhuriyyət dövrü mətbuatında dərc edilən materiallardan aydın olur ki, həmin dövrdə Cəmiyyət Əqvam (Millətlər cəmiyyəti) kimi beynəlxalq təşkilatın da fəaliyyəti müsəlmanların heç də xeyrinə olmayıb...( «Hürriyyət» qəzeti, 1919: 14) İslam dünyasında hökm sürən gerilik, tənəzzül, torpaqların müstəmləkəçilər tapdağına dönməsi problemləri mütərəqqi fikirli insanları həmişə narahat etmişdir. «Bəsirət» qəzeti yazırdı: «Biz müsəlmanların bu qədər geridə qalmasına səbəb özlərini millətə dost tanıdan şəxslərin xəyanətidir» ( «Bəsirət» qəzeti, 1919: 204) Cümhuriyyət dövrü mətbuatında yazılmış bu siyasi biganəliyi Azərbaycan bu gün də hiss etməkdədir. Xristian dinində olan Ermənistan BMT-nin Dağlıq Qarabağla bağlı qəbul etdiyi dörd qətnamənin tələblərinə məhəl qoymur. Ona görə də, XX əsrin əvvəllərində və sonunda Azərbaycana qarşı davam edən erməni təcavüzlərinə son qoymaq baxımından «Millət» qəzetində dərc edilmiş aşağıdakı fikir son dərəcə önəmlidir: «Bir millət yaşamaq istərsə öz qüvvəsinə arxalanmalı və öz ətrafına toplaşıb haqqını müdafiə etməlidir» («Millət» qəzeti, 1919: 6). Müqəddəs kitabın da tələbi budur ki, «Hamınız bir yerdə Allahın 69

70 70 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE ipindən (dinindən) möhkəm yapışın, bir-birinizdən ayrılmayın!» (Qurani- Kərim.Bakı.1990:Ali-İmran,103). Istənilən dövr üçün bu birliyin olması mühümdür. Azərbaycan Demokratik Respublikası dövrünə aid qəzetlərdəki yazılar ADR dövründə islam ayinlərinin və ibadətlərinin icrası barədə geniş məlumat verir. «Azərbaycan» qəzetinin «Xankəndində qurban bayramı» mövzulu məqaləsində vətənin bir parçası olan Qarabağ torpağında bu ayinlə bağlı keçirilən möhtəşəm izdihamı həm də ermənilərə islam mövqeyindən tənbeh kimi qiymətləndirmək olar: «...Piyada alayının imamı Mirzə Əli və dağ topçu alayından Mirzə Cəlal qurban bayramından və vətəni qorumaqdan moizə etdilər. Sonra çağırılmış qonaqlarıerməniləri alay rəisi bayram süfrəsinə dəvət etdi»(«azərbaycan» qəzeti, 1919: 277). Cümhuriyyət dövründə islam ayinlərinin həyata keçirilməsində müşahidə olunan sərbəstliyi xüsusilə nəzərə çarpdırmaqla qeyd edək ki, istiqlaliyyətdən qabaq bu sahədə müəyyən bir qeyri-təbiilik, məcburiyyət hiss olunurdu. Məhəmməd peyğəmbərin mövlud günü «Nikolayın əcdadından tutmuş məhəllə uçastkovunadək sağlıqlar deyilirmiş» («Azərbaycan» qəzeti, 1918: 66). Müstəqillik əldə edəndən sonra «Eyd mövludun qeyd edilməsi barədə yazılır: «Bu gün kainatın fəxri Məhəmməd peyğəmbərin mövlud bayramı münasibətilə ümumtürk və islam qardaşlarımızı təbrik edirik. Bu böyük bayramın Azərbaycanda sərbəst keçirilməsindən məmnunuq».( «Azərbaycan» qəzeti, 1918: 66) Bu bayram münasibətilə məktəblərdə, qadın cəmiyyətlərində və xeyriyyə birliklərində keçirilən geniş tədbirlərin ümumi birliyə və mənəvi saflığa verdiyi töhfələr hədsizdir. Həzrət Məhəmmədin besətindən bəhs edən yazıların təhlilindən aydın olur ki, peyğəmbərliyə məbusluq dinsizlərə din, cahillərə nur vermişdir. ADR dövründə çıxan «Azərbaycan», «Bəsirət», «İstiqlal», «İttihad» və digər mətbuat orqanlarında Bakıda, Xankəndidə və başqa şəhərlərdə böyük təntənə ilə keçirilən «Fitr» bayramından maraqlı materiallar dərc edilmişdir. Qarabağda orucluq bayramı münasibətilə alay ruhanisi Mirzə Əlinin əsgərlər arasında etdiyi nitq düzlüyə, cəsurluğa, vətənpərvərliyə alovlu çağırışdır.( «Azərbaycan» qəzeti, 1920: 22) İslam ayinlərinin, ibadətlərin, keçirilən mərasimlərin insanların mənəvi cəhətdən paklanmasına təsiri heç bir şübhə doğurmur. Ruhani idarəsinin Cümhuriyyət dövründəki fəaliyyətini araşdırdıqda aydın olur ki, Cümhuriyyət dövrü mətbuatında şeyxülislamın və müftinin dinin və ictimai-siyasi həyatın aktual məsələlərinə həsr olunmuş analitik məqalələri və ümumiyyətlə, Ruhani idarəsi Müşeyxətin fəaliyyətinə dair müntəzəm şəkildə materiallar dərc edilmişdir. «Azərbaycan» qəzetindəki «Müşeyxət məsələsi» məqaləsində yazılır ki, «1906-cı ildə erməni fitnəkarları Qarabağ müsəlmanlarını topa tutduğu zaman əhali ruhani rəisləri şeyxülislam və müfti həzrətlərinə müraciət edərək imdad istəmişdilər. Şeyxülislam və müfti həzrətləri sabiq canişin Vorontsovun hüzuruna vardılar, amma qəbul olunmadılar. Onlar şikayətlərini ancaq dəftərxana məmuruna bəyan edə bildilər. Bununla belə, təsəlliyab bir cavab almadılar Bunun müqabilində isə erməni katalikosu Tiflisə varid olarkən canişin tərəfindən istiqbal olunub, «müqəddəs əlləri» öpülə-öpülə kamal təntənə ilə qəbul olundu» («Azərbaycan» qəzeti, 1918: 75). Tarixi faktlar göstərir ki, Azərbaycan şeyxülislamına bağlı olan qapıları Rus canişini

71 erməni katalikosunun üzünə taybatay açaraq, «müqəddəs əlləri öpə-öpə onu qəbul edir və elə həmin «müqəddəs əllər» lə də azərbaycanlıları İrəvandan, Göyçədən, Zəngəzurdan, Qarabağdan didərgin saldılar. Rusiyanın Qafqazda yürütdüyü siyasət XX əsrin sonunda da öz «bəhrəsini» verdi; Azərbaycanın böyük bir ərazisi işğal olundu. Azərbaycan müstəqillik əldə edəndən sonra Ruhani idarəsi Tiflisdən Bakıya köçürüldü. ADR nazirlər kabinetinin qərarı ilə Xalq maarifi və Dini etiqad nazirlyii yaradıldı. N.Yusifbəyli bu səlahiyyətlə bir sıra qərarlar qəbul etdi. «Azərbaycan» qəzeti «Ədyan və məzahib nəzarəti»nin fəaliyyətinə həsr olunmuş bir məqalədə deyirdi ki, bu vaxtadək zəkat, fitrə, xüms və bu kimi bir taqım şəri məcburi ianələr ruhanilərimizə mədaxil mənbəyi olaraq zahirən onların məişətini asan yola çıxarmışdı. İndi isə bu cür şəri sədəqələr dövlət xəzinəsinə yetişəcəkdir («Azərbaycan» qəzeti, 1918: 75) Cümhuriyyətin müxtəlif tədbirlərində Müşeyxət sədri şeyxülislam M.M.Pişnamazzadə iştirak edirdi. M.M.Pişnamazzadə öz səhhəti ilə əlaqədar istefa verəndən sonra Bakıda altı alimin üzv olduğu «Ruhani idarəsi» yaradıldı. Şeyxülislam Ağa Əlizadə, müfti Mustafa Əfəndizadə, üzvlər Əli əd-din Sübhanquluzadə, Axund Axundzadə, şeyx Həsən Molla Sadıqzadə, Əbdülxalıq Əfəndizadə. Yeni Ruhani idarəsinin «Ümumazərbaycan müsəlmanlarına» geniş müraciətnaməsi qəbul olunaraq xalqı birliyə, vətənpərvərliyə, əsgəri xidməti vicdanla yerinə yetirməyə, düzlüyə və digər ülvi prinsiplərə əməl etməyə çağırırdı. Ruhani idarəsinin verdiyi sərəncamlarla uyezdlərə axundlar təyin olundu. Ruhani idarəsi bütün fəaliyyəti ilə Cümhuriyyəti qorumağa çağırırdı: «Başımıza gələn bəlalardan ibrət alalım, bir dəfəlik xab qəflətdən ayılalım, hökumətimizə yardımdan geri durmayıb hər növ fədakarlıqda bulunalım. Lazımi qədər əsgər və at verməli. Həm dünyada izzət, həm də hüququmuza sahib olalım. Həm də axirətdə savab və nicata nail olalım»( Azərbaycan qəzeti, 1920: 240) kimi islami təbliğat ümumi işin xeyrinə olaraq şeyxülislamın və digər ruhanilərin dövrü mətbuatda dərc olunan məqalələrinin əhəmiyyətindən xəbər verir. Ruhani idarəsi Şəriət işlərini tənzimləməklə yanaşı vətəndaşlıq vəziyyəti qeydiyyatını yeni doğulan uşaqların dövlət qeydiyyatına götürülməsini, bu barədə rəsmi sənəd verilməsini, evlənənlərin kəbin işini nigah münasibətlərini, o cümlədən boşananların talaq, miras məsələlərini və başqa mühüm işləri yerinə yetirirdi. ADR dövrü mətbuatında milli birliyə və vətənpərvərliyə çağırışın islam mövqeyindən verilməsi mövzusunda çox dəyərli yazılar vardır. Cümhuriyyət dövrü mətbuatındakı məqalələrdən aydın olur ki, xarici düşmənlərimiz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün adətən, ölkədə daxili sabitliyi pozmağa çalışmışlar. Belə məqalələrdən birində deyilir ki, Lənkəranda, Zuvandda iğtişaşlar törədənlər indi də Astaranın Pensər kəndində sünni-şiə ədavəti salmışlar. Bir kənd əhli digərinə düşmən kimi baxır. Adamlar tək yola getməyə qorxurlar; gecələr evdən çıxmırlar.( «Azərbaycan» qəzeti, 1919: 63) Azərbaycanın dövlətçiliyini məhv etmək, müstəqilliyini sarsıtmaq, milli birliyi zəiflətmək üçün düşmənlərimiz hər bir vasitəyə əl atmışlar. «Azərbaycan» qəzetində dərc edilmiş «Dağılmış Binə məscidi haqqında», «Qarabağ əhvalı» və başqa məqalələr bu mövzuya həsr olunmuşdur. Cümhuriyyət dövründə çıxan Hürriyyət qəzetində yazılıb ki, Zəngəzur uyezdi müsəlmanları böhranlı bir hal keçirməkdədirlər. Dörd 71

72 tərəfdən atəş və qılınc ilə əhatə edilmişlər. Əllidən artıq müsəlman kəndi yandırılmış, əhalini də qırmışlar. Müqəddəs ocaq «Pir Davüdan» dəxi yandırılmışdır («Hürriyyət» qəzeti, 1919: 14) Dövrü mətbuatda milli birliyə çağırışın islam mövqeyindən əsaslandırılması baxımından daha bir məqalə müsbət mənada müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Burada deyilir: Məhəmməd peyğəmbər hicrət edəndə Mədinədə mühacirlərlə ənsarlar arasında qardaşlıq şərtini qoydu ( «Hürriyyət» qəzeti, 1919: 14) Qardaşlıq və birlik müsəlmanların qarşılıqlı yardımını, həmrəyliyini nəzərdə tutur. İslam bağışlamağı, dostluğu tədliğ edir. Cümhuriyyət dövrü mətbuatında dərc edilən materiallardan aydın olur ki, Azərbaycanın çətin vaxtlarında onun müstəqilliyinə qısqanclıqla yanaşanların hər şeydən əvvəl milli birliyə xələl gətirən cəhdləri də olmuşdur. «Azərbaycan» qəzetində «Təzə Pirdə yığıncaq» məqaləsi bu mühüm məsələyə həsr edilmişdir dən artıq adamın iştirak etdiyi həmin yığıncaqda şəhərdə gecələr güllə atılması hallarını və belə hərəkətlərin qarşısını almaq tədbirlərini müzakirə etdilər. («Azərbaycan» qəzeti, 1919: 126) Cümhuriyyət dövrü mətbuatında vətənpərvərlik mövzusunda kifayət qədər yazı vardır. Dissertasiyanın müəllifi qeyd edir ki, vətənpərvərlik islamın ən çox diqqət verdiyi anlamdır; vətənə məhəbbət imandandır. Müqəddəs kitabda vətəni sevməyin, torpağı qorumağın zəruriliyinə dəlalət edən çoxlu ayələr vardır ci illər dövrü mətbuatında dərc edilmiş yazılardan aydın olur ki, Azərbaycan Cümhuriyyətinin «Müşeyxət» idarəsi tərəfindən Azərbaycan müsəlmanlarına müraciətlər vətənpərvərlik mövzusunda olmaqla bütün dövrlər üçün aktual olan məsələləri əhatə edir. Vətən yolunda canından və malından keçmək hər bir müsəlman üçün kamillik zirvəsidir. İslamda şəhid o kəslərdir ki, vətən yolunda döyüşərək həlak olmuşdur. «Allah yolunda öldürülənlərə «ölü» deməyin». Əksinə, onlar diridirlər, lakin siz bunu dərk etmirsiniz». (Qurani-Kərim.Bakı.1990:əl-Bəqərə, 154). Cümhuriyyət dövrü mətbuatında Quran ayələrinə istinad edən yazıların təhlilindən bu nəticə hasil olur ki, Vətənin müdafiə qüdrətini möhkəmlətmək ilahi əmr kimi aşılanırdı:... öz düşməninizi, onlardan başqa sizin bilmədiyiniz, lakin Allahın bildiyi düşmənləri (münafiqləri) qorxutmaq üçün kafirlərə qarşı bacardığınız qədər qüvvə və döyüş atları tədarük edin, nə xərcləsəniz, onun əvəzi sizə artıqlaması ilə ödənilər və sizə heç bir haqsızlıq edilməz». (əl-ənfal, 60) Bu ayənin fəlsəfi təhlili bir daha sübut edir ki, yalnız güclü ordusu olan dövlət sülh danışıqlarında öz şərtlərini diqtə edə bilər. Buna görə də, hərbi sahədə üstünlük əldə etmək üçün güclü nizami ordu yaratmaq, müasir hərbi texnikaya malik olmaq lazımdır. Vətən eşqi, torpaq məhəbbəti, milli ruh bu işdə uğur gətirən əsas amillər olmaqla bərabər, eyni zamanda ilahi əmrdir. Müşeyxət idarəsi xalqa etdiyi bütün müraciətlərində vətənpərvərlik və ölkənin müdafiə qabiliyyətini möhkəmlətmək məsələsinin təbliğində islamın ilkin qaynağı olan Qurandan çıxış edir. Ruhani idarəsinin müraciətlərinin bir hissəsi də əhalinin varlı təbəqələrinin ordu quruculuğunda iştirak etməsinə həsr olunmuşdur: «Əsgəri nizam 72

73 üzrə saxlamaq üçün para gərəkdir. Azərbaycan hökumətinin sizə nə dərəcədə faydalı olduğunu düşünüb öz vəzifələrinizə əməl edəsiniz» (Azərbaycan 1919: 240). Azərbaycanlılara qarşı soyqırım olan 1918-ci ilin mart qırğını ildönümü mərasimləri ilə bağlı məscidlərdə, məktəblərdə keçirilən tədbirlərdə ali ruhanilər moizələr etmişlər: «Şeyxülislam həzrətləri şəhidləri yada salıb öz nitqində cavanlara müraciət edərək, minlərlə azəri türklərinin qanları bahasına alınan istiqlaliyyətimizi var qüvvə ilə mühafizə etməyi tövsiyə edir (Bəsirət 1919: 220) ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1. «Azərbaycan» qəzeti, «Azərbaycan» qəzeti, «Azərbaycan» qəzeti, Qurani-Kərim.Bakı «Bəsirət» qəzeti, «Millət» qəzeti, «Hürriyyət» qəzeti,

74 ƏLAQƏLƏR MERİDİANINDA (FİLOLOJİ ASPEKT) RELATIONS IN MERIDIANS (THE PHILOLOGICAL ASPECT) В МЕРИДИАНЕ СВЯЗЕЙ (ФИЛОЛОГИЧЕСКИЙ АСПЕКТ) Gülbəniz Sedullakızı MƏMMƏDOVA * Özet Yazıda, zaman-zaman Azerbaycanla Fransa arasındaki genel ilişkiler yönünden dilcilik alanında formalaşmış münasebetler araştırılır.bu inceleme Azerbaycan dilinin dünya dilleri sisteminde linguistik açıdan öğrenilmesine yardım etmektedir. Anahtar kelimeler: Azerbaycan, Fransa, ilişkiler, dilcilik, linguistik. Abstract The abstract Relations in meridians presented by Gulbaniz Mammadova is devoted to the Azerbaijan and French relation which are formed on the philological aspect. Key words: Azerbaijan, French, relations, philological, lingvistic. «Müasir Azərbaycan dili öz inkişafında müxtəlif dillərlə, xüsusilə ərəb və fars, XIX əsrdən isə rus və rus dili vasitəsilə avropa dilləri ilə müəyyən qarşılıqlı münasibətlərdə olmuşdur. Bu münasibətlər Azərbaycan dilinin * Azərbaycan MEA Nəsim adına Dilçilik İnstitunun dissertantı 74

75 leksikası və qismən qrammatikasında, eləcə də fonetik quruluşunda öz izlərini qoymuşdur» (Ахундов 1964,16). Görkəmli dilçi alimin, akademik A. Axundovun bu deyimi müəyyən mənada dilimizin müasir reallıqlar əsasında inkişaf istiqamətlərinə də işıq salır. Son illərdə Azərbaycan dilçiliyi müxtəlif sahələrə aid tədqiqatlarla müxtəlif istiqamətlərdə, o cümlədən dil əlaqələrinin linqvistik araşdırılması istiqamətində zənginləşmişdir. Bu isə Azərbaycan dilinin müxtəlif dünya dilləri sistemində, kontekstində araşdırılması zamanı onun bir sıra linqvistik xüsusiyyətlərinin daha dərindən, daha əhatəli öyrənilməsi deməkdir. Əlbəttə dilin tədqiqində tarixi aspekti götürdükdə, xüsusilə onun leksik tarixinin tədqiqində tematik baxımdan yanaşma daha effektlidir. Dilin lüğət tərkibinin tarixi planda tədqiqi ilə bağlı deyilmiş bu fikir bu baxımdan özünü doğruldur : «konkret bir dilin leksikası tarixinin öyrənilməsinin daha düzgün metodu onun tematik qruplar üzrə tədqiqidir». (Мусаев 1984,82) ci illərdə Azərbaycan alimləri Avropa dilləri ilə əlaqələrin istər sırf müvafiq ölkənin dilçiliyi, istərsə də Azərbaycan-avropa dil əlaqələri baxımından aktual olan bir sıra məsələlərlə bağlı tədqiqat işləri aparmışlar. Q. H. Bayramovun «Bədii nəsrin ingilis dilindən Azərbaycan dilinə tərcüməsində sintaktik və üslubi məsələlər (1971); B.Q. Hüseynovun «İngiliscədən Azərbaycancaya tərcümənin leksik və frazeoloji məsələləri» 1967; Z. Ağayevin «Bədii nəsrin koloriti və onun ingilis dilindən Azərbaycan dilinə tərcümədə saxlanılması» 1980; Ə. Rzayevin «İngilis poeziyasının Azərbaycan dilinə tərcüməsinin bəzi prinsipləri» 1969; Fransız dili ilə bağlı tədqiqatlara K. O. Dadaşovun Azərbaycan və fransız dillərinin müqayisəli fonetikasının əsas məsələləri ( Автореферат к/д. Баку, 1969); Ə. M. Musayevin Dil sisteminin sabitliyi və dilin inkişafı (Fransız dili leksikasının materialları əsasında (Автореферат d/д. Баку 1977); Ə. M. Musayevin Müasir fransız dili leksikasının inkişafı. (Bakı, Maarif, 1987) M. Y. Rəhimovun Azərbaycan və fransız dillərində gələcək zamanın müqayisəli-tipoloji tədqiqi (Автореферат к/д. Баку 1972); X. A. Mütəllibovanın Qeyri-müəyyən şəxsi və ümumiləşmiş- şəxsi konstruksiyalar On əvzliyi ilə Azərbaycan dilindəki analoji konstruksiyalarla müqayisəli planda (Автореферат к/д. Баку 1970); Ç. O. Hüseynovanın Azərbaycan və fransız dillərində vasitəsiz tamamlığın yerini müqayisəli tədqiqi. Автореферат к/д. Баку, 1972; N. A. Məmmədovun Müasir Azərbaycan dilində Avropa mənşəli beynəlmiləl sözlər Автореферат к/д. Баку, 1966; və s. bunlara misal ola bilər. Birbaşa Azərbaycan-fransız ədəbi əlaqələrinə müxtəlif illərdə çoxsaylı və çoxçeşidli mətbuat materialları ilə yanaşı bir sıra əsaslı tədqiqat əsərləri də həsr olunmuşdur ki, bunlar da bu sahədə müxtəlif istiqamətlərdə 75

76 tədqiqat işlərinin zəruriliyinin göstəriciləri olmaqla yanaşı yeni tədqiqat işlərinin aparılmasına da etibarlı elmi zəmin yaradır. Adlarından göründüyü kimi bu tədqiqat işlərinin hamısını ümumi bir tematik cəhət səciyyələndirir ki, bu da onların ya konkret bir zaman kəsiyində ədəbi əlaqələrin öyrənilməsinə (R. İsmayılov. «Azərbaycan - Fransız ədəbi əlaqələri», Bakı, «Yazıçı», 1985, F. Köçərli. «XIX əsrdə Azərbaycan Fransız ədəbi əlaqələri», namizədlik dissertasiyası, Bakı, 1985, B. Ağayev. « ci illərdə Azərbaycan fransız ədəbi əlaqələri», namizəddik dissertasiyası, 1990, Ə. Ə. Əliyev. «XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan fransız ədəbi əlaqələri «(Məhəmməd ağa Şahtaxtinski yaradıclığında), ya da bir şəxsiyyətin yaradıcılığının öyrənilmə hüdudlarının araşdırılmasına (Ə. Gözəlov. «M. F. Axundovun komediyaları fransız dilində», namizədlik dissertasiyası 1988, Ə. Sərkəroğlu, «Nizami fransız mənbələrində», Bakı, «Azərnəşr», 1991, E. Fərəçullayeva, «Jorj Sand və Şərq», namizəddik dissertasiyası, 1997) həsr olunmalarıdır. Lakin bu cəhəti də xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, tarixən bu əlaqələr qarşılıqlı olmuş, Fransada da Azərbaycanla bağlı intensiv şəkildə bir çox tədqiqatlar aparılmışdır. ** Bu tədqiqatlar əsasən ümumiyyətlə Şərq-Qərb əlaqələri kontekstində aparılırdı. Onların ümumi məcrası haqqında hələ on doqquzuncu əsrin sonunda nüfuzlu bir nəşrdə deylirdi ki, Ümumiyyətlə Şərqi öyrənən cəmiyyətlərin, bu halda isə konkret olaraq «Asiya cəmiyyəti nin tədqiqat prinsipləri haqqında deyilirdi ki, «Bu tədqiqatlar genişdir; onların məqsədi və son nəticələri dünyanın daha qədim mədəniyyətə malik hissəsinin tarixini açıqlamalıdır, ictimai və mənəvi elmləri Asiyada məskunlaşmış böyük millətlərin təcrübələri ilə zənginləşdirməli, insanları idarə edən fəlsəfi və dini ideyaların mənşəyini və inkişafının araşdırılmasını dərinləşdirməli, ** Chardin J. Voyage de monsieur le chevalier en Perse, aux autres lieux de L'orient, Amsterdam, 1711);Hadjibeyli D. Le dialecte et le folklore du Karabagh» (Azerbaïdjan du Caucase). - (Journal Asiatique, 1933, janvier-mars, p ); Quatrins populaires. Journal Asiatque, avril-маï, 1928; Melikoff I. La Fleur de la Souffrance. Recherche sur le sens symbolique de Lale dans la poésie mystique Turco-Iranien. Journal Asiatique, année 1967,Т255 пп ); Monteil Iv sur le dialekt medieval de l Azerbaïdjan "Journal Asiatique", 1956 CCXLIV I p 3); Melikoff I. Nombres symboliques dans la littérature épico-religieuse des Turcs d'anatolie. - "Journal Asiatique", année 1962, à la page ; Roux Jean Paul Recherche des survivances pre-islamiques dans les textes turcs musulmans : Le Kitab-i Dede Qorqut, "Journal Asiatique", T CCLXIV 1976, Paris; Xavier de Planhol. Contribution à la dialectologie rurale de l'azéri, (notes lexicographiques par Louis Bazin). -"Journal Asiatique", année 1961, à la page ; Xavier de Planhol. La signification géographique du livre de Dede Korkut. - "Journal Asiatique", année 1966, à la page və s. 76

77 xalqların ən müxtəlif hisslərinin öz əksini tapmış olduğu ədəbi formaları öyrənməli, Avropanın getdikcə daha çox fəth etdiyi Şərqin keçmişi və dühası ilə tanış olmaqda maraqlı olduğu böyük xalqlarının formalaşmasını izah etməli, dillərin müqayisəsi yolu ilə xalqların mənşələrini, yerdəyişməsini, mühacirətini müəyyənləşdirməli, bir sözlə, bəşər dühası tarixinə bütün formalarda əvvəllərdə olduğundan daha qədim, daha geniş, həqiqətə uyğun özül verməkdir. (Grande dictionnaire universelle, En 17 v. Paris V I, p.746) Azərbaycan və fransız dillərinin müqayisəli fonetikasının əsas məsələləri tədqiqatının müəllifi K. O. Dadaşov hər şeydən əvvəl fransız tələffüzü ilə orfoqrafiya arasındakı qarşılığı; vurğu məsələləri, eyni tipli açıq və qapalı fonemlərin mövcudluğu və s. nəzərdə tutaraq bildirir ki, Azərbaycan və fransız dillərinin müasir fonetikasının bir sıra məsələləri tarixə müraciətsiz öz izahını tapa bilməz.( Дадашов 1969:4) Aydın məsələdir ki, alim bu deyimində öz tədqiqat mövzusuna aid məsələnin təkcə fonetikasını nəzərdə tutsa da, əslində bu fikri dil və ümumiyyətlə əlaqələrin geniş spektrinə tətbiq etmək olar. Ümumi filoloji fikirdə qəbul olunmuş qənaətdə fransız mənşəli sözləri qallisizmlər adlandırırlar. (fransızca gallicism, latınca gallicus). Əslində Azərbaycan dilində uzun müddət gallicizmlər rusizmlərin bir növü kimi çıxış ediblər. Həqiqətən də, böyük bir zaman kəsiyində Rus dili ilk öncə çar Rusiyasında, tarixin sonrakı dönəmində isə sonra isə Sovet İttifaqında müxtəlif xalqlar arasında ünsiyyət vasitəsi olmaqla yanaşı avropa dilləri ilə yerli xalqlar arasında baş verən dil əlaqələri proseslərində aparıcı vasitəçi rolunu oynayırdı. Beləliklə çağdaş dilimizdə işlənən bir çox avropa mənşəli sözlər, o cümlədən gallisizmlər rus dili vasitəsilə keçmiş sözlərdir. Məlumdur ki, müxtəlif sistemli dillərin lüğət tərkibinin tam və hərtərəfli təsvirini vermək üçün onun tematik qruplar üzrə araşdırılması xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu zaman ayrı-ayrı tipoloji qrupa daxil olan dillərin müqayisəyə cəlb edilərək tədqiq edilməsi prosesi zamanı elmi-nəzəri və praktik dilçilik baxımından faydalı olmaqla həmin dillərin oxşar və fərqli cəhətlərinin üzə çıxarılmasına yaxından kömək edə bilər. Məlumdur ki, son dövrlərdə Azərbaycan dilinin rus və ingilis dili ilə müqayisəli şəkildə araşdırılmasına daha çox diqqət yetirildiyi halda, fransız dili materialları ilə bu tipli müqayisələrin aparılması diqqətdən kənarda qalmışdır. 77

78