Cumhuriyetin Ilanı Ve Getirdiği Yenilikler

1 1

2 2

3 İÇİNDEKİLER АКАДЕМИЯ ТЮРКСКОГО МИРА ДОЛЖНА БЫТЬ ОСНОВАНА В ТУРАНЕ академик Ерментай СУЛТАНМУРАТ 5 TÜRKİYE DE SICAK PARANIN EKONOMİ POLİTİĞİ Doç. Dr. Şevki ÖZBİLEN 8 TÜRK HALKLARININ STRATEJIK YOLU Zinnur AHLİULLİN 16 AVRUPA BİRLİĞİ NİN GELECEĞİ Yrd. Doç. Dr. Sait YILMAZ 21 AZERBAYCAN EKONOMİSİ AÇISINDAN PETROL VE EKONOMİK GELİŞME Dr. Altay İSMAYILOV Hüseyn oğlu 25 GİRESUN DA KUVA-YI MİLLİYE. HIRÇIN AKARDI HARŞIT ÇAY I! Mustafa KÖSE 31 THE FEATURES OF EFFECTIVE FORMING AND IMPLEMENTATION OF NEW ESTIMATE NORMATIVE BASIS IN BUILDING COMPLEX OF AZERBAIJAN REPUBLIC 35 Etibar KARIMOV İldirim oğlu Kosova Balkanlar da Türk Halk İnançları Taner KOTLE 39 TELEVİZİYA TƏNQİDİ BAXIŞ PRIZMASINDA Xatirə HÜSEYNOVA 43 Тикинти бизнесиндя маркетинг тядгигатларынын хцсусиййятляри Рамин АЬАЙЕВ Асяф оьлу 50 THE CONCEPT OF MERCHANTILISM IN THE HISTORY OF FINANCIAL THOUGHTS Elnur Hasan MİKAİL 54 AZЯРБАЙЪАН MЕМАРЛЫГ ВЯ İNŞААТ UНИВЕРСИТЕSИ MƏNZİL TİKİNTİSİNDƏ SAHİBKARLIQ FƏALİYYƏTİNİN İNKİŞAFI PROBLEMLƏRİ 57 Rяфaил İsа oğlu MEHRƏLİYEV ZİYA BORÇALI VE ONUN CÖNK-BEYAZI Prof. Dr. Şureddin MEMMEDLİ, Doç. Dr. Gülnara GOCAYEVA 62 MEMMEDOVA COMPARATIVE ANALYSIS BETWEEN THE TRADITIONAL METHOD AND THE METHOD SUGGESTED BY THE AUTHORS IN SURGICAL TREATMENT OF THE LEFT-SIDED OBTURATIONAL COLON 71 OBSTRUCTION A. BALAKISHEV, Prof. B. ARCHVADZE, Prof. F. JEIRANOV NEFT VƏ QAZ ÇIXARMA SƏNAYESİNDƏ EKOLOJİ MENECMENTİN FORMALAŞDIRILMASI İLƏ ƏLAQƏDAR HƏYATA KEÇİRİLƏCƏK 75 TƏDBİRLƏRİN TƏSNİFATI Kamilla HUSEYNOVA FİKRƏT qızı SƏNAYE İSTEHSAL BİRLİKLƏRİNDƏ NƏQLİYYAT VƏ RABİTƏ XİDMƏTLƏRİNİN SƏMƏRƏLİ TƏŞKİLİ PRİNSİPLƏRİ Günel VAHABOVA VAQİF QIZI 79 YUSUF AKÇURA VE (YENİDEN) TÜRKLEŞME Celâdet MORALIGİL 83 3

4 TURAN-SAM YIL:1 SAYI:4 SONBAHAR 2009 MÜƏSSISƏNIN MALIYYƏ RESURSLARI VƏ ONLARDAN ISTIFADƏ Qızbəs HƏSƏNLI SOSİAL-İQTİSADİ İNKİŞAFIN DÖVLƏT PROQRAMLAŞDIRILMASI İSTİQAMƏTLƏRİ HƏSƏN PƏRVİZ oğlu MƏMMƏDOV ELMİ-PEDAQOJİ ƏDƏBİYYATDA DƏRSLİK, DƏRS VƏSAİTLƏRİ VƏ METODİK VƏSAİTLƏRİN HAZIRLANMASINA YENİ YANAŞMALAR V. QOCAYEV MÜASIR ŞƏRAİTDƏ İSTEHSALA İNVESTİSİYALARIN QOYULMASI VƏ ELMİ TEXNİKİ PLANLAŞDIRILMASI ZƏRURİLİYİ Hüseyn HƏSƏNOV KITAP TANITIMLARI ve REKLAM

5 (1) АКАДЕМИЯ ТЮРКСКОГО МИРА ДОЛЖНА БЫТЬ ОСНОВАНА В ТУРАНЕ академик Ерментай СУЛТАНМУРАТ 1 На 9-ом Саммите Тюркских Государств, состоявшемся в конце сентября текущего года в городе Нахичевань (Азербайджан), по предложению президента Казахстана Н.Назарбаева было принято решение о создании Академии Наук тюркских стран. Появление такой Академии станет одним из важных этапов в восстановлении утраченного единства тюркского мира в последние пятьсот лет. Она вполне может стать инструментом восстановления, обновления и обогащения, развития рассеянной тюркской культуры, ее потускневшего научного и исторического наследия и через новые научные направления, и служить как тюркской, так и мировой цивилизации. В силу этого, к созданию основ такого важного учреждения, ставящего перед собой такие высокие цели, мы должны отнестись со всей ответственностью. Чтобы результаты деятельности Академии стали действительно научными, мы должны основательно продумать вопрос создания полноценного научного центра. На сегодня в мире наука, особенно общественные науки, продолжают служить интересам своих кормильцев: политических систем, административных режимов и могущественных компаний. Так было и при вчерашней тоталитарной системе Советов, заразившей полмира своей идеологией, представлявшей собой смесь коммунизма и русского имперского шовинизма. И даже теперь мировой империализм, провозгласивший себя глашатаем свободного мира, уподобившись хищнику в овечьей шкуре, так же не намерен отходить от подобных принципов. В итоге всего этого общественной науке пока не удается не только указать магистральный путь развития общества, но и довести до внимания народных масс уже имеющиеся практические достижения. В результате этого, высокие достижения технических и билогических наук, наряду c тем, что они облегчают и улучшают жизнь какой-то части мирового сообщества, в целом продолжают оставаться инструментом эксплуатации большинства людей. Эти имперские силы, все тяжести мирового экономического и социального кризиса, порожденного их же ненасытностью, перенесли на плечи всех нас. Предложение по созданию Академии тюркского мира это требование времени. Несомненно те, кто выступили с такой инициативой, и те кто ее поддержали, не предполагают таким путем увеличивать численность тех, кто именуют себя учеными, а на деле заняты восхвалением того, что скажут власть имущие. Для того, чтобы Академия могла служить интересам наших народов в неких цивилизованных рамках, недопустимо влияние на неё определенных эгоистических и корыстных групп. Неуместно также передача управления ею в руки тех проходимцев, которые занимаются примитивным научным сочинительством, превращая науку в источник собственного благополучия, получения всяких званий, почестей и обогащения. Нам нужен храм науки, который будет способен, собрав по зернышку остатки былой тюркской цивилизации, включиться в её возрождение. Наряду с этим, для плодотворной деятельности Академии определяющее значение имеет её месторасположение. Академия должна располагаться в условном географическом центре тюркского мира, где бы чувствовался дух древних тюрков, с благоприятными погодными условиями, с необходимыми коммуникациями, с минимальным влиянием политических, религиозных течений и отдельных государств, позволяющем ученым свободно мыслить и творить. Только в этом случае Академия станет не сборищем дельцов и случайных людей, а сообществом зрелых ученых и молодежи, 1 президент Всемирной Ассамблеи Тюркских Народов, KAZAKİSTAN. 5

6 горящих желанием встать на путь науки. Только такая Академия, укомплектованная кадрами, преданными общетюркским идеалам, сможеть достичь научных вершин, способных указать путь развития тюркским народам, и всему человечеству. При выборе месторасположения будущей Академии мы не должны забывать о наличии субъективных факторов, все-еще продолжающих играть определенную роль. Например, если захотят создать Академию в одной из тюркских столиц, или в местности, находящейся на самом краю тюркского мира, то возникнут недовольства, типа «Почему там, а не у нас?», и найдутся те, кто будут безразличны к участию в её деятельности. Подобное решение не будет служить пользу дела. Мы такой опыт уже имеем. Об этом говорит деятельность ТЮРКСОЙ (Турецкая аббревиатура названия организации «Общее руководство тюркской культурой и исскуством»), расположенного в далекой Анкаре. Теперь, чтобы исправить эту оплошность, необходимо открыть дополнительную штабквартиру этой организации в одной из Центрально-Азиатских стран. Обсуждая эту проблему, мы нашли взаимопонимание с новым руководителем ТЮРКСЙ господином Д.Касеиновым. На сегодня пока нет территории, которая находилась бы в общетюркской юридикции и Академию придется организовать в одной из тюркских стран. Таким местом, которое во многом соответствует предъявляемым требованиям и представлениям большинства, являются окрестности гор Казыгурт в Южном Казахстане, где стыкуется и Кыргызстан с Узбекистаном. В настоящее время, вдоль современного Шёлкового Пути автомагистрали Пекин- Алматы-Бишкек-Ташкент-Ашхабад-Стамбул, между казахским городом Шымкент и узбекским Ташкент на перевале Казыгурт в стадии завершения находится строительство первых объектов историко-культурного центра тюркских народов городка Туран. Этот городок строится по решению 5-го курултая Всемирной Ассамблеи Тюркских Народов. Эта местность, пропитанная историей тюрков и находящаяся на стыке важных путей, была местонахождением ставок наших ханов и городов, в т.ч. города Газгирт. Здесь до сих пор попадаются старинные памятники Шёлкового пути. Эта земля, подобная земному раю, несмотря на то, что является территорией Казахстана, по сути, является общей для всех нас, тюрков. От Турана до Ташкента около 80 км, до Кыргызстана напрямую не более км. До Таджикистана, который на деле связан тысячью экономических и культурных нитей с тюркским миром, - всего-навсего 220 км. И до Туркменистана отсюда не так уж далеко. До Шымкента, имеющего международный аэропорт и где проходит ж.д. магистраль Турксиб, - каких-то тридцать километров. Все это создаст для ученых удобные транспортные коммуникации. Все это облегчит их приезд в Академгородок Турана и их отъезд из него. Несомненно, здесь, в общем для всех тюрков очаге, проснутся их глубинные чувства, они примут его как собственный отчий дом. Таким образом, если наша Академия расположится здесь, в стороне от суеты большого города, порою изматывающего все нервы, то будет создана благоприятная среда для плод Академию, в соответствии с её предполагаемой значимостью для тюркском мира и расположенную на одной из высот местности, смогут обозревать проезжающие по автотрассе пассажиры. Этот новый центр тюркской науки будет ассоциироваться у них с большим тюркским миром, с тюркским единством. Судьба будущей академии волнует многих туранистов. Некоторые из них, не раздумывая, как аксиому принимают необходимость открытия Академии в г.туркестан. Да, Туркестан, где покоится наш великий предок Ахмет Ясеви святой город для многих тюркских народов. В те времена, когда через него проходил Шёлковый путь, город находился в центре кипучей жизни. А теперь основное русло обновленного Шёлкового пути автомагистраль, идущая от Пекина, в Шымкенте сворачивает на Ташкент, и Туркестан на сотни километров остается в стороне. Этой магистрали, 6

7 строящейся по соглашению от 1998 года, подписанного под эгидой ЮНЕСКО тридцатью двумя государствами Евразии, и пересекающей единый континент от Сеула до Амстердама, суждено большое будущее. В настоящее время строительство этой дороги от Пекина до Ташкента ведется очень успешно. Как было отмечено, и эта будущая магистраль, и существующая сейчас международная автотрасса проходят через Туран. В силу того, что Туркестан, имеет довольно суровый климат и находится в стороне от основных административных и деловых центров, у него имеется множество минусов, которые каждодневно ощущают жители и гости города. Этого могут не понять лишь лица, которые делают умозрительные заключения издалека, и те избранные персоны, пребывание которых в г. Туркестане окутано комфортом. А учёным, постоянно страдающим от нехватки времени и скудости своего кошелька, приезд-отъезд, проживание и работа в этом городе будет все же довольно накладной. Святой город Мекка это маяк для мусульман. Тем не менее, этот город, не является научно-культурным, административным центром не только для всех арабов, но даже для Саудовской Аравии. Нам не следует забывать и то, что часть тюркских народов проповедует иные религии, нежели основная масса, которая проповедует ислам. Фактором, сближающим тюркские народы, является то, что, мы тюрки, с едиными этническими, культурными корнями, а не тюркоязычные народы, как это подчеркнуто говорят о нас на русском языке. Таким образом хотят внедрить в наше сознание, что тюркоязычные это то же самое, что русскоязычные люди. На самом же деле порою эти два понятия не имеют между собой ничего общего. Русскоязычные, в большинстве случаев это совокупность этнически не связанных между собой народов, вынужденно использующих русский языка для коммуникации. Таким образом, на наш взгляд, мы должны продолжать свято чтить Туркестан, какой он есть. Там имеется Международный казахско-турецкий университет, подготавливающий достаточно образованных специалистов. Попытки же сделать его универсальным городом, превратить его в большой политический и деловой центр, и необдуманно придавать ему разные другие функции было бы излишне. Размещение главного научного городка в Туране во многом соответствует нашим целям, ради которых он и будет создаваться. Группа высокопоставленных лиц, во главе с послом Азербайджана в Казахстане господином Л.С.Гандиловым, посетивших недавно Туран, высоко оценила местность, выбранную для строительства Турана, в т.ч. территорию, предлагаемую для строительства Академии Наук тюркских стран. Известный государственный и общественный деятель тюркского мира господин Намык Зейбек, побывав на будущей площадке, где должно было начаться строительство Турана, говорил, что для строительства подобного городка вряд ли можно отыскать место лучше этого и что невозможно даже вообразить более удобную и подходящую местность. Это имело место в мае прошлого года, а теперь, когда Туран посетила азербайджанская делегация 20 октрября 2009 года, здесь уже были в завершающей стадии строительства резиденция Всемирной Ассамблеи Тюркских Народов (ВАТН) и здание Института языка Ортатюрк-Анатюрк. Если здесь же поднимется Академгородок тюркских стран, лучшего и представить невозможно. Завершая изложение своего видения проблемы, хотелось бы подчеркнуть, что перед всеми нами стоит вопрос формирования очень важного для тюркского мира центра Академии Наук тюркских стран. Такой исторический шаг должен делаться с учетом мнения народа, компетентных лиц, и при тщательном анализе всех составляющих. Конец. 7

8 (2) TÜRKİYE DE SICAK PARANIN EKONOMİ POLİTİĞİ Doç. Dr. Şevki ÖZBİLEN 2 ÖZET Bu çalışmamızda, Türkiye ekonomisinin 24 Ocak Kararlarıyla birlikte ortaya çıkan finansal ve ekonomik sorunları analiz edilmeye çalışılacaktır. Türkiye ekonomisi, 24 Ocak Kararlarıyla birlikte Liberalizasyona geçmiş, 1989 yılında 32 sayılı Kararla da tüm finansal işlemlerden denetimleri kaldırmış ve deregülasyon süreci başlatılmıştır. Artan enflasyon ve devletin iç ve dış borçlanmaya ağırlık vermesi üzerine, ülkeye yüksek miktarlarda sıcak para girişi başlamıştır. Sıcak para istihdam yaratmayan ve yatırım yapmayan bir paradır ve parayla para kazanma yoludur. Sıcak para, Türkiye ekonomisinde yatırımcısına faiz-kur arbitrajı sağlarken, ülke ekonomisinde açık pozisyonu büyütmüştür. Bu bağlamda IMF ile yapılan anlaşmalarla, ülke ekonomisi krizden krize sürüklenmeye başlamış, ekonomik kırılganlık artmıştır. Anahtar Kelimeler: Sıcak Para, Faiz-Kur Arbitrajı, Açık Pozisyon, Ekonomideki Kırılganlık. ABSTRACT In this paper, we aimat analyzing financial and economic problems that stem from the 24 TH January decrees as regards the Turkish economy. Wiht the decrees of 24 th January put into force in 1980, Turkish economy was libelized, and in 1989 by cabinet decree number 32 all audit and controls on financial transaction were removed, starting the process of deregulation. The incerasing rate of inflation and government policies heavily exploiting domestic and foreign credit resulted in a flow of hot mony into the Turkish market. Hot Money does not lead to employement or investment. Rather, it aims to make money out of money. İn the Turkish market, hot Money provides its investors with interest-exchange rate arbitrage, while it has increased the balance of payement. In this context, trough agrements wiht IMF, Turkish economy has become increasingly volatile and financial fragility has considerably increasied. Keywords: Hot Money, Interest/ Exchange Rate Arbitrage, Balance of Payement, Finanvcial Fragility. 1-Güdümlü Dönem Sıcak para konusu Türkiye nin gündemine 1989 tarihinde 32 sayılı kararın yürürlüğe girmesiyle birlikte oturmuştur. 24 Ocak 1980 kararları ile yürürlüğe konulan politikalar, Türkiye nin yapısal değişiminin de başlangıcını teşkil eder. 24 Ocak kararlarının öncesini kapsayan dönemde, Türkiye ile dış dünya arasındaki döviz hareketleri, mal ve hizmet hareketlerine bağlıydı. Özel kişi ve kurumların yurtdışı ile döviz alışverişi ancak ihracat, ithalat, turizm gibi mal ve hizmet hareketleri karşılığında olabiliyordu. Bu işlemlerle ilgili döviz hareketleri de Merkez Bankası denetiminde gerçekleştiriliyordu. Doğal olarak, özel kişilerin döviz bulundurmaları yasaktı ve bankalarda döviz hesabı açılamıyordu. Döviz gelirlerinin döviz giderlerini karşılamadığı durumlarda dış borçlanma uzun vadeli olarak devlet tarafından yapılıyordu. Bu politikalar, gelişmelere göre alınması gereken önlemlerdi; ekonomisi 19. yüzyıldan itibaren yarı sömürgeleşmiş, kapitülasyonlarla açık pazar haline gelmiş, kayda değer bütün ekonomik işletmelerin yabancıların elinde olduğu, Merkez Bankası işlemlerinin bir İngiliz-Fransız ortaklığı olan Osmanlı Bankası tarafından üstlenilmiş bir ülkenin, 2 Doç. Dr. Çağ Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Öğretim Üyesi. 8

9 milli ekonomisini kurması ve kalkınmasını gerçekleştirebilmesi için gerekli ve zorunlu olan tedbirlerdi yılına gelindiğinde, 24 Ocak kararlarına rağmen, bu tedbirler hala geçerliydi. Çünkü, ülke kalkınmasını tamamlayamamıştı ve kronik bir dış ticaret açığı veriyordu. Öte yandan bu tedbirler yalnızca Türkiye gibi kalkınma çabası içindeki ülkelerde değil, gelişmiş ülkelerde de yakın zamanlara kadar uygulanmıştır. 19. y.yılda bugünkü anlamda finans piyasalarının ortaya çıkmasından sonra, bu piyasalarda uluslararası ticaret büyük ölçüde serbest olmuştur. Bu büyük serbestliğin sonucunda 1929 büyük bunalımının ortaya çıktığı söylenebilir Bu büyük ekonomik bunalım. Amerika Birleşik Devletlerinde başlamış ve hızla dünyaya yayılarak finans piyasalarındaki zincirleme çöküşler yüzünden dünya çapında bir yıkıma dönüşmüştü. Böylece, A. Smith in temellerini attığı liberal politikalardan uzaklaşıldı ve 1936 da Keynes in temellerini attığı devlet müdahalesini savunan görüşler doğrultusunda 1944 ten itibaren sermaye kontrolleri gelişmiş batı ülkelerinde de uygulanmaya başlandı ve bu dönemde herhangi bir ülkedeki finansal krizin dünya çapında zincirleme etkileri ortaya çıkmadı. ABD ekonomisinin nisbi üstünlüğünün zayıflaması ve ABD de büyümenin yavaşlaması, buna karşılık dış denge sorunlarının ortaya çıkması gibi nedenlerle sabit kur rejimi ve sermaye kontrolü temelleri üzerine kurulan Bretton Woods para sistemi 1973 te çöktü. Bunun üzerine esnek kur sisteminin ortaya çıkmasıyla, gelişmiş ülkeler yavaş yavaş sermaye kontrollerini kaldırmaya başladılar. Sermaye kontrollerini ilk kez 1973 te Kanada, Almanya ve İsviçre kaldırdı, 1974 te ABD, 1979 da İngiltere, 1980 de Japonya, 1990 da Fransa ve İtalya, 1992 de İspanya ve Portekiz kaldırmışlardır. Buna karşılık, Türkiye de bu uygulama, 1989 da 32 sayılı kararla, Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu nun değiştirilmesiyle gerçekleştirilmiştir tarihli, Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu yla getirilmiş olan bu sistem, 1989 da kaldırıldığında Fransa, İtalya, İspanya ve Portekiz de hala sermaye kontrolleri uygulanmaktaydı. Türkiye, çağın getirdiği yenilikleri uygulamakta hep geç kalan bir imaj çiziyordu; dünyada tek başına kalmış gibiydi. Oysa bu olay, medyanın da hiç sorgulamadan büyük propagandalarla desteklediği bir garabet örneğiydi; Türkiye de devletin çok büyük olduğu, kamu kesiminde aşırı istihdam yapıldığı ve devletin hantallaştığı yönünde geliştirilen söylem Neo-Liberallerin bir tuzağından ibaretti, gerçek ise tamamen farklıydı. Devlet harcamalarının milli gelirdeki oranı ve nüfusun kamu kesiminde istihdam edilen oranı açısından Türkiye, OECD içinde en gerilerdeki ülkeydi ve rakamları OECD ortalamasının çok altındaydı. Bu olgu 1989 yılına gelindiğinde de böyleydi den Sonraki Dönem: Liberalleşmenin Temelleri Atılıyor. Sermaye kontrollerinin kaldırılması, gelişmiş ülkelerle gelişmekte olan ülkeler için farklı anlamlara gelir. Teorik olarak eşit olduğunu sanan ülkeler, muazzam sermaye birikimleri, güçlü ekonomileri, istikrarlı dış dengeleri ve güçlü paralarıyla zengin Batılı ülkeler bir yana, gelişmekte olan ülkelerdeki cılız sermaye birikimleri, zayıf ekonomik yapıları ve istikrarsız paralarıyla, güçlü ekonomilerin hegemonyası altına girmeye başladılar. Türkiye de, 24 Ocak 1980 kararlarıyla dışa açılmaya başlayarak, ekonomisini hızla liberalleşmenin kontrolüne sunarken, 1989 yılından itibaren, 32 sayılı Kararla güçlü finans sermayesinin kurtlar sofrasında yerini aldı. Bu dönem, ülkenin kanunlarla değil, kararnamelerle yönetildiği dönemdir. Bu dönem Türkiye nin yüksek enflasyonun getirdiği yüksek faizler nedeniyle sürekli sıcak paranın tehdidinde olduğu bir dönemdir. Türkiye ye sermaye girişi, yani sıcak para, kontrolden çıkmıştır. Dış borçların büyüme hızı ürkütücü boyutlardadır. Bu gelişmenin yakın bir gelecekte tersine dönerek ve büyük boyutlu bir sermaye kaçışı ile birleşerek, bir döviz ve dış borç krizine dönmemesi için hiçbir garanti yoktur. Kısacası Türkiye dış ekonomik ilişkileri bakımından son derece istikrarsız ve belirsiz bir döneme girmiştir Bu ilişkileri global olarak sıcak para başlığı altında toplayabiliriz. Mekanizması ise şöyle işlemektedir: Dövizin enflasyona bağlı olarak beklenen artış hızına (e), ülke içi faiz haddine ( İy) ülke dışı faiz haddine (İa) dersek, tüm gruplar için Türkiye ye sıcak para girişi ve çıkışını dengede tutacak ilişkiyi: 9

10 İy=İa+e+(e x İa) denklemiyle ifade edebiliriz. Ancak, bu genel formülden etkilenen ekonomik grupların ajanların birden fazla olduğunu ve bunların her biri için değişkenlerin farklı şeyler ifade edeceğini unutmamak gerekmektedir. Sıcak para ile ilgisi olan ana gruplar, paralarını işletenler (rantiye grupları), spekülatörler, kredi arayan özel şirketler ve bankalardır. Formüldeki iç ve dış faiz terimi, rantiyelerin fonlarının getirisini, örneğin mevduat faiz haddini ifade eder. Şirketler için önem taşıyan faiz kavramı ise, kredi maliyetini ifade eden faiz haddidir. Dışardan borçlanıp içerde kredi veren bankalar için ise, dış kredi maliyeti ile iç kredi maliyetlerinin bankalara intikal eden ögesi önem taşır. Sıcak para, bu bağlamda iki önemli ayak üstünde durur. 1) Faiz-kur arbitrajı, 2) Cari açık Şimdi bunları sırasıyla analiz edelim. 3-Sıcak Paranın Birinci Ayağı:Faiz-Kur Arbitrajı Arbitraj, iki malın veya finansal varlığın aynı anda alınıp satılmasına dayanan işlemlerle kar elde edilmesine denir. Uluslararası finansal sistemde en yaygın olarak kullanılan arbitraj türü, iki ülkedeki faiz farklarından kar elde edilmesi yöntemidir. İki ayrı ülke demek, iki ayrı para birimi demektir. Dolayısıyla bu iki ayrı para birimi arasındaki işlem, döviz işlemi gerektirir. Bu nedenle bu işleme Faiz-Kur arbitrajı denilmektedir. Burada, arbitraj işleminden kar elde edebilmek için, döviz kurları arasında faiz farkı olmalıdır. Bunu bir örnekle açıklayalım. 1- Sabit Kur Sisteminde: ABD de yıllık asgari dolar faizi: %5, Türkiye de yıllık asgari YTL faizi: %20 olsun. Burada, faiz-kur arbitrajı imkanı mevcuttur. Çünkü, iki farklı para birimi arasında faiz farkı mevcuttur. Yani, bir yıl sonra döviz kuru aynı olacaksa, arbitraj işlemi getirisi 15 puan olarak sabitlenmiş olacaktır. 1$ =10 YTL. olsun. Yatırımcı elindeki 100$ ını Türkiye de Türk parasına çevirir: 100$ x 10 YTL = YTL elde eder. Elde ettiği YTL yi %20 ile faize yatırırsa: (1+20/100) = x 1.2 = YTL. ye sahip olur. Elindeki YTL yi sabit kurdan tekrar dolara çevirirse: 120 x 1/10 = 120 $ elde eder. Yatırımcının dolar bazında getirisi 20 $ dır. Eğer kullandığı 100$. sermayeyi borçlanarak elde etmişse, bunun faizi için 5$ ödeyecektir. Geriye kalan 15$. arbitraj getirisi olacaktır. 2-Dalgalı Kur Sisteminde: YTL nin değer kaybı söz konusu olduğunda, yani devalüasyonun varlığı halinde. Dönem başı kuru: 1$ =10 YTL. Dönem sonu kuru: 1$ = 11 YTL. Yatırımcı yine 100$ ını YTL ye çevirir, elde ettiği YTL yi %20 ile faize yatırır ve dönem sonunda aşağıdaki işlemde görüldüğü gibi, YTL. elde eder. 1000(1+20/100) = x 1.2 = YTL. Şimdi, yatırımcı elindeki YTL yi dolara çevirecektir. Ancak yıl içinde YTL dolar karşısında %10 oranında değer yitirmiş ve dolar/ytl kuru %10 dan %11 e yükselmiştir. Dolayısıyla artık YTL nin dolar karşılığı 120 değil, 109 $ dır x 1/11 = 109 $. 10

11 Eğer yatırımcı kullandığı 100$. sermayeyi borçlanmışsa, bunun faizine 5 $ ödediğinde, elindeki arbitraj getirisi olarak 4$. kalacaktır. Bu örnekte görüldüğü gibi, dönem içinde YTL nin dolara karşı %10 oranında devalüe olması, yatırımcının arbitraj getirisini 15 puandan 4 puana düşürmüştür. Eğer YTL %10 yerine %20 ile devalüe edilmiş (değeri düşürülmüş) olsaydı, yatırımcının brüt getirisi sıfır (0) olacak, dolara %5 faiz ödediğinde ise 5$. zarar etmiş olacaktı. Kısacası, faiz-kur arbitrajındaki risk faktörü devalüasyondur. 3-Dalgalı Kur Sisteminde: YTL nin değer kazandığı zamanki durum: Dönem başı döviz kuru 1$= 10 YTL, Dönem sonu döviz kuru 1$ = 9 YTL, YTL nin dolar kuru karşısında değer kazandığını varsayalım. Yatırımcı yine 100$ ını YTL ye çevirir, elde ettiği YTL yi %20 ile faize yatırır ve dönem sonunda YTL elde eder (1+20/100) = 1000 x 1.2 = YTL. Şimdi yatırımcı elindeki YTL yi $ a çevirecektir. Ancak, YTL. yıl içerisinde %10 değer kazanmış ve $/YTL kuru %10 dan, %9 a gerilemiştir. Dolayısıyla YTL nin dolar karşılığında getirisi, sabit kurdaki gibi 120$ değil 133$ dır x 1/9 = 133$. Yatırımcı kullandığı 100$. sermayeyi borçlanmışsa, bunun faizine 5$. ödediğinde, elinde arbitraj getirisi olarak 28$. kalacaktır. Bu tespitlerimizden de anlaşılacağı üzere, arbitraj yatırımcısının elinde hedef ülkenin döviz piyasasını etkileme gücü varsa, bu gücü hedef paranın kendi piyasasına göre değer kazanması için kullanacaktır. Sıcak para, bu mekanizmayla girdiği ekonomilerde tipik makroekonomik ve finansal sonuçlara yol açar. Girdiği ülkeye hiçbir ekonomik faydası olmayan sıcak para, para birimleri arasındaki faiz farklarından yararlanarak karını artının ve en ufak bir tereddüt gördüğünde ise hemen dövize çevrilerek, ülkeyi terk eder. 4-Sıcak Para Dış Ticaret Açığına Yol Açar. Sıcak para, yerli parada aşırı değerlenme yaratarak dış ticaret açığına yol açar. Bir ekonomiye cari açığın üzerinde döviz girişi olursa, Merkez bankasının fazla dövizi piyasadan çekmesi halinde, milli paranın döviz karşısındaki reel değeri artmaya başlar. Bunun nedeni, döviz bolluğu karşısında kur artışının durması, hiç olmazsa kurdaki artış hızının yani devalüasyonun enflasyonun gerisinde kalmasıdır. Buna reel kurun artması denir. Reel kurun artması, Türk mallarının döviz cinsinden fiyatının artması anlamına gelir. Yani, ülke mallarının döviz cinsinden fiyatı artar ve pahalı hale gelir. Bu olgu da ihracatı negatif yönde etkileyerek gerilemesine neden olur. Buna karşılık ithal malların reel YTL fiyatları da geriler. Bir örnekle açıklayalım: 1-Devalüasyonun enflasyona eşit olduğu durum: Yıl başında döviz kuru 1$=10 YTL. Bir birim yerli üretim malının ihraç fiyatı 10.YTL. Bir birim yerli üretim malının döviz fiyatı 10 YTL. = 1$. Yıl sonu itibariyle, yıl içinde %100 enflasyon yaşanmış, yani fiyatlar 20 YTL ye çıkmış olsun. Öte yandan, aynı dönemde YTL döviz karşısında %100 devalüe edilmiş olsun. Artık 1$=20 YTL olacaktır. Bu durumda, Türkiye nin ürettiği ihraç malının 1 biriminin YTL fiyatı: 20 x (1/20)=1$ olacaktır. 11

12 Ülke ekonomisinde enflasyon olduğu zaman YTL. bu enflasyona denk bir oranda devalüe edilirse, milli piyasa mallarının ihraç fiyatı değişmez. İthal malların nominal YTL. fiyatı artar. Fakat, reel YTL fiyatı aynı kalır. Böylece dış ticaret dengesi etkilenmemiş olur. 2-YTL değerleniyorsa, yani devalüasyon enflasyonun altındaysa: Örneğimizdeki ülkede yıllık enflasyon %100 olsun. Bu ekonomiye sıcak para girişi hemen hızlanacaktır. Böylece piyasalarda döviz bollaşır. Merkez Bankası da döviz piyasasına müdahale etmediği için, devalüasyon oranı enflasyona göre düşük kalarak %60 a ulaşmış olsun. Bu durumda: Yıl başında: 1$=10 YTL. Yerli piyasanın ürettiği ihraç malının bir biriminin döviz cinsinden fiyatı: 10 YTL. x (1/10) = 1 $ Yıl sonu itibariyle: Yıl içinde enflasyon sürekli artarak %100 e ulaşmış, yani fiyatlar iki katına çıkmış olsun. Aynı dönemde YTL döviz karşısında ancak %60 oranında devalüe edilmiş ve, 1$=16 YTL olmuştur. Bu durumda Türkiye nin ürettiği ihraç malının bir biriminin YTL fiyatı: 20 x (1/16) = 1.25$. olacaktır. Yani Türk malının dolar cinsi fiyatı %25 oranında artmıştır. İthal malların reel YTL. fiyatı da gerilemiş olacaktır. Bu durum ithalatı teşvik ederken ihracatın yavaşlamasına neden olur ve sonuçta dış ticaret açığı artmaya başlar. Bu olgu, sıcak para mekanizmasının temel yasalarından birisidir: bir ekonomiye cari açığın üzerinde yabancı sermaye girişi olursa ve merkez bankası bu fazla dövizi piyasadan çekmezse, milli para döviz karşısında değerlenmeye başlar. Bu durum da dış ticaret açığının, dolayısıyla cari açığın yükselmesine neden olur. 5-Sıcak Paranın İkinci Ayağı: Açık Pozisyona Yol Açar. Açık Pozisyon bir bilanço kavramıdır. Makroekonomik bir kavram değildir. Genel anlamıyla açık pozisyon, bir bilançoda bir finansal varlığın pasif tarafta, yani borç olarak bulunup, aktif tarafta varlık olarak bulunmaması demektir. Bu sıcak para sorunu, ülkedeki özel sektörün, özellikle bankaların büyük açık pozisyonlar taşımasına yol açar. Açık pozisyon, bono ya da hisse senedi gibi finansal varlıklar için de söz konusu olabilirse de, ekonominin geneli açısından önemli sonuçlar doğurabilen türü, bilançolardaki, özelikle banka bilançolarındaki açık pozisyondur. Bir ekonomide, uluslararası sermaye hareketleri serbest bırakılmışsa ve devlet bütçe finansmanı için yoğun bir borçlanmaya girmişse, bu ekonomide bankalar devletin tefecisi konumuna düşer ve büyük açık pozisyonlar taşımaya başlar. Eğer sermaye hareketleri kontrole tabiiyse, bankanın iç borç senedi piyasasında yatırım yapma imkanı kendi öz kaynakları ve mevduatıyla sınırlanmış olacaktır. Eğer, ekonomide sermaye kontrolleri kaldırılmışsa, o zaman banka bono/tahvil piyasasından daha büyük pay almak için yurt dışından dövizle borçlanır. Bu dövizi YTL ye çevirmek zorundadır. Böylece, banka bilançosunda açık pozisyon taşıyarak devamlı döviz borcu altında yaşamaya başlar. Özel sektörün, özellikle bankacılığın döviz borcuna gömülmesi, sıcak para döngüsünde kaçınılmaz olarak ortaya çıkan devalüasyonları bütün ekonomi için bir yıkıma dönüştürebilir. 6-Türkiye de Neler Oluyor? Türkiye nin sıcak parayla tanışması dönemi arasındadır. Bu dönemde, sıcak para girişi sayesinde ülkenin kapasitesi artmış, her türlü tüketim malının ithali serbest bırakılmıştır. Dış ticaretin serbestleşmesiyle birlikte, sıcak para girişi de serbest bırakılmıştır. Bu dönemde, T.C. Merkez Bankası sürekli olarak dövize müdahale etmiştir. İthal malları bollaşmış, 12

13 fiyatlar düşmüştür. Toplum bu hovardalığın faturasını kısa bir süre sonra işsiz kalarak, yoksullaşarak, döviz ve bankacılık krizlerinde parasını kaptırarak ödemiş olmasına rağmen halinden memnun ve önünde bu açılımı sağlayan liderlere müteşekkir olarak yaşamını sürdürmeye başlamıştır. Fakat, gerçekte ülkenin ihracat ve turizm geliri dışardan ülkeye akan ithal malları bedellerinin ancak bir kısmını karşılayabilmekte ve dolayısıyla dış ticaret açığı artmaktadır. Bu da ekonominin cari açık vermesine yol açmaktadır. Cari açık sıcak parayla, yani ülkeden her an çıkabilecek yabancı sermayeyle finanse edilmektedir. Artık, ülke ekonomisindeki dengeler bıçak sırtındadır ama kimse bunun farkında değildir kriziyle Türkiye yalnız halkıyla değil, devletiyle de sıcak paranın acı yüzünü görmüştür ten önce Türkiye deki sıcak paranın boyutları inanılmaz seviyelerde idi. Ekonomiye sıcak para girişi başlar başlamaz dönemin hükümeti enflasyonla devalüasyon arasındaki makasın iyice açılmasına ve TL nin değerlenmesine büyük ölçüde izin vermiştir da enflasyon %69, devalüasyon %27 olmuştur da enflasyon %60, devalüasyon yine %27 de kalmıştır. İki yıl içerisinde TL dövize karşı %45 oranında değer kazanmıştır. Bu olay, yani döviz ucuzluğu ithal mallara ve döviz kredisine büyük talep yaratmıştır yılında Türkiye de fert başına yıllık ortalama gelir 2.700$ civarındaydı. İhracat 15 milyar $, ithalat 23 milyar $.dı. Aradaki 8 milyar dolarlık farkın 7 milyarı turizm gelirleriyle, 1 milyar doları da sıcak parayla finanse edilmişti. Bu şartlar altında bir ülkenin ithalatı tamamen serbest bırakması ve ülkeye giren sıcak paranın TL nin değerlenmesine izin verilmesi telafisi imkansız bir hataydı yılı sonunda ihracat %5 lik bir artışla 15.6 milyar $. Olurken, ithalat %29 luk bir artışla 30 milyar $ a ulaşmış, dış ticaret açığı 14 milyar $ a, cari açık da 6.4 milyar $ a yükselmiştir. Cari açık /Milli gelir oranı bir yıl içinde % 0,6 dan, %3,5 e yükselmiştir. Türkiye de iç borçlanma programının başlatılması ve bono/tahvil ikinci piyasasının aktif olması 1989 sıcak para hareketleri çerçevesinde gerçekleştirilmiştir da iç borç stoku milli gelirin %6 sı seviyesindeydi ve bütçede faiz ödemeleri toplam borçların %20 si kadardı yılında iç borç stoku/milli gelir oranı %17 ye yükselmiştir. 14 Ocak 1994 te Amerikan derecelendirme kuruluşu Moodys in, Türkiye nin BAA3 olan döviz cinsi kredi notunu BA1 e düşürdüğünü açıklamasıyla, sıcak para Türkiye yi terketmeye başladı. Döviz kurları hızla yükseldi. Bununla birlikte TL faizi de hızla yükselmeye başladı. 20 Ocak da İnterbank piyasasında gecelik faiz %150 ye kadar yükseldi. 21 Ocakta bono faizleri de %99, 28 Ocakta %140 oldu. İlerleyen haftalarda, sıcak para olarak sermaye kaçışının sürmesiyle devalüasyon derinleşti, enflasyon patladı. Yüksek borç altındaki işletmeler iflas etmeye başladı, kitlesel işten çıkarmalar başgösterdi ve bütçe açığı çok yüksek faizli borçlanmayla kapatılabildiği için kamu finansmanı iyice kötüleşti krizinin Türkiye ye maliyeti çok büyük olmuştur. Yıllık dolar devalüasyonu %165 oldu. Perakende enflasyonu %65 ten %104 e yükseldi, milli gelir %6.1 oranında küçüldü, bütçe faiz harcamaları nominal olarak %156, reel olarak %25 arttı. İç borç stokunun milli gelire oranı %17 den %22 ye, kamu kesimi dış borç stoku 43 milyar $ dan 48 milyar $ a yükseldi te üç aylık bonolar, yıllık bileşik %406 ile satılmıştır. Bunu akılla ve mantıkla izah etmek mümkün değildir. 7-Neler Öğrendik? Sıcak para finansal sermayesinin yarattığı 1994 krizi yöneticilerimize bazı yeni şeyleri öğretmesi bakımından son derece önemlidir. 1-Liberalleşme sonucu ülkeye giren uluslararası ve uluslararasılaştırılmış yerli sıcak parayla oyun oynanamayacağı, 2-Cari açığın fazla yükselmesine izin vermemek gerektiği, 3-ülkeye giren sıcak paranın kurları tehlikeli seviyelere geriletmesine engel olunması gerektiği, 13

14 4-Merkez Bankası gerektiğinde döviz piyasasına alım satım müdahalesi yaparak nominal döviz kurunu reel kura denk gelecek düzeyde seyretmesini sağlayacaktı. Bu kur stratejisinin adı reel kur hedeflemesiydi (Bu ayrı bir çalışmanın konusudur). 8-Cari Açığa Dikkat Cari açık, ithalat ile ihracat arasındaki dengesizliğin, ithalat lehine genişlemesidir. Bu durumda ülke, sattığından çok satınalıyor demektir ve ihracat gelirleriyle ithalatını karşılayamıyor demektir. Ekonominin cari açık vermesi, ülkeden yurt dışına o boyutta döviz çıkması anlamına gelir döneminde her yıl sisteme cari açıktan daha fazla döviz girmiştir. Buna karşılık, Merkez Barkası aynı dönemde istikrarlı olarak hep sistemde oluşan döviz fazlasının altında döviz alımı yapmıştır. Böylece, piyasada kalan fazla dövizin kurları düşürmesine imkan tanımıştır. Bunun sonucunda döviz kuru (1$ ve 0.77 Avrodan döviz sepeti bazında 2003 te %7, 2004 te % 0.2 ve 2005 te %6 oranında gerilemiştir. Aynı dönemde Türkiye de toptan fiyatlar kümülatif olarak %33 oranında artmıştır ve YTL nin reel değeri üç yılda çok büyük oranda yükselmiştir yılına göre, 2006 Şubat tarihi itibariyle YTL nin aşırı değerlenme oranı %56 seviyesindedir. Son üç yılda kurların gerilemesi veya yerinde sayması tamamen Merkez Bankasının kontrolünde gerçekleştirilmiştir. Kısacası, Türkiye de sermaye kontrolü olmadığı, ekonomi sıcak paranın her türüne açık olduğu için dalgalı kurla cari hesabın dengede tutulması ve cari açığın önüne geçilmesi mümkün değildir. Dalgalı kur Türkiye için son derece yanlış bir çözüm olmuştur. Öte yandan, Türkiye de gerçek anlamda dalgalı kur uygulanmamaktadır. Çünkü, Merkez Bankası döneminde piyasadan 17 milyar $ lık net alım yapmıştır. Eğer bu alım yapılmasaydı, piyasadaki döviz iyice bollaşacak, kurlar daha fazla gerileyecek, cari açık daha fazla büyümüş olacaktı. Belki de bu yüzden döviz krizi ortaya çıkacaktı ten bu yana yapılan döviz alımları YTL deki aşırı değerlemeyi önlemeye değil, istenilen sınırlarda tutmaya yöneliktir. Bunun diğer adı Örtülü kur çıpası dır. Bunun sonunda Türkiye 2005 yıl sonu itibariyle milli gelirin %6 sını aşan boyutta 23 milyar $ lık cari açık vermiştir. Bu açık IMF nin dayattığı örtülü kur çıpasının sonucudur. Cari açığın en önemli ve en büyük sakıncası, sıcak parayla finanse edilmesi halinde, ekonomide kırılganlık yaratmasıdır yılı itibariyle Türkiye nin cari açığı milli gelirin %6.4 ü düzeyine ulaşmış bulunmaktadır. Buna rağmen henüz bir sermaye kaçışı ve döviz krizi yaşanmamıştır. Bunun nedeni, gelişmiş ülkelerde finansal piyasalarda ortaya çıkan durgunluğun sonucu olarak, gelişen ülkelere yönelik sıcak para akışının çoğalmasıdır. Cari açık ülkenin dış borçlarını artırır ve ekonomide durgunluk yaratır. Cari açık ekonominin küçülmesi, dolayısıyla ekonominin durgunluk, işsizlik ve yoksullaşması demektir. YTL nin aşırı değerli olması, yani dövizin ucuz olması Türkiye de ekilmeyen tarlalar, tarlada kalan sebze, meyveler, kapanan ya da karlılığı her ay düştüğü için işçisine zam yapamayan, teknolojisini yenileyemeyen fabrikalar demektir yılında birinci kriz dalgasının ABD de faizlerin 1 puan artırılmasıyla ülkeden çıkan sıcak paranın yükselen faizin ülkesine kaçmasıyla yaşandığını ve YTL nin %28 dolaylarında devalüe edilmesiyle sonuçlandığını biliyoruz. Türkiye bu krizi %28 devalüasyonla atlattıktan sonra, IMF nin ikinci dalganın yolda olduğunu ifade etmesi, dalgalanma modasının yayılmasına neden olmuştur. Piyasaların gözünde kur çıpalarının ekonomide güvence olmadığının anlaşılmasını sağlaması, güven ortamını zayıflatmaktadır. Kur rejimi piyasalarda paradokslar yaratmaktadır. Her platformda dile getirilmesine rağmen, kayıt dışının önlenememesi dolayısıyla istihdam ve temel girdiler üzerine yoğunlaşan vergiler, ihracatın rekabet gücünü azaltmaktadır. Düzelen makroekonomik göstergelerin tetiklediği sermaye girişi, dalgalı kur rejimi altında YTL nin değerlenmesine yol açmıştır. İhracat kısıtlanırken ithalat tetiklenmiştir. Cari açığın yüksekliği nedeniyle dalgalanmalara yakalanmamız, reel faizlerin ve devlet borçlanmasının aşağıya çekilmesini güçleştirmektedir. Bütçesi yaklaşık olarak dengeye gelen Türkiye nin %10 reel faiz ödemesi kabul edilebilir bir olgu değildir. Yani, yeni bir kısırdöngü içine girilmiştir. 14

15 Sonuç: Neler Yapılmalıdır? İthalata dayalı büyüme yerine ihracata dayalı büyümenin önü açılmalıdır. Dalgalı kur adıyla uygulanan örtülü kur çıpasına son verilerek, reel kur hedeflemesine yönelik kontrollü dalgalı kur rejimine geçilmelidir. Kontrollü kur rejiminden amaç Türk ihraç mallarının fiyatlarının rekabetçi bir seviyeye ulaşmasını sağlamak ve bunu korumak olmalıdır. Döviz kurunun rekabetçi bir seviyeye yükselmesi Türkiye yi ekonomik durgunluktan, işsizlikten kurtarmak, sanayi ve tarımın çöküşünü durdurmak ve piyasalara canlılık getirmek açısından son derece önemlidir. Reel kur hedeflemesinin tamamlayıcısı olarak, sermaye hareketleri kontrol altına alınmalıdır. Merkez bankasının piyasalara müdahale yükünü hafifletmek, döviz ve faiz piyasalarındaki dalgalanmaları azaltmak, ekonomide istikrarı sağlamak için, sıcak paranın bazı yasal kısıtlamalara, denetimlere tabi tutulması gerekir. İç borç konsolidasyonu yapılmalıdır. İhraç edilmiş hazine bonolarının vadeleri bankaların asgari nakit akışı ihtiyaçlarını karşılamak kaydıyla uzatılmalıdır. Bu bağlamda her türlü endeksli kağıt sabit YTL getirili hale dönüştürülmelidir. Merkez Bankası yasasında, kamuya ve bankalara gerektiğinde destek vermesini sağlayacak düzenlemeler yapılmalıdır. IMF nin son önerisi olan, merkez bankasının acil durumlarda kamuya ve Türk bankacılık sistemine likidite aktarmasını kısıtlayan ve sıkı para politikasının devam ettirilmesi yönündeki önerisi, enflasyonla mücadele adı altında, kriz hallerinde Türk mali sistemini savunmasız bırakmak için kurulmuş bir komplodur. Kamunun dış borçları derhal yeniden yapılandırılmalıdır. Suni iyileştirmelere aldanmamak gerekir. Cari işlemler açığı veren ve dolayısıyla döviz kazanamayan bir ekonomi dış borçlarını kolay ödeyemez. IMF nin önerdiği faiz dışı fazla hedefinden vazgeçilmelidir. Bu bağlamda IMF nin, Türkiyeden alacaklıların haklarını koruduğu ve tam bir tefeci gibi davrandığı sonucu çıkarılabilir. Konsolidasyonla ve faiz dışı fazla hedefinin küçültülmesiyle serbest kalacak kamu fonlarıyla çarpan etkisi yüksek ve istihdam yaratma kapasitesi büyük kamu yatırımları yapılarak ekonomik büyüme başlatılmalıdır. Demiryolu yapımına, deniz yolu taşımacılığına önem verilmelidir. Dünyada Türkiye kadar deniz yollarını kullanmayan ve denizlerinden faydalanmayan başka bir ülke yoktur. Türkiye bunu başarmalıdır. Uzun vadede Türkiye ye zarar veren ve sürekli zarar vermeye devam edecek olan Gümrük Birliği uygulamasından hemen vazgeçmeli, AB den GB den dolayı ortaya çıkan 200 milyar dolarlık zararın tazmini talep edilmelidir. Devletin öncülüğünde ve desteğinde sanayi hamlesi gerçekleştirilmelidir, özelleştirmeye derhal son verilmelidir. Devleti malsızlaştırmaya kimsenin hakkı yoktur. Bu bağlamda, siyaseti kamu mallarını yönetmekten uzak tutmak ve gerekirse dokunulmazlıkları kaldırmak gibi, çarelere başvurulmalıdır. Türkiye kendi kaynaklarına dönmeli, ciddi ve tutarlı politikalarla, ülke çıkarları doğrultusunda politikalar geliştirmeli ve uygulamalıdır. KAYNAKÇA 1-T.C. Hazine Müsteşarlığı 2-T.C.Merkez Bankası 3-Türkiye İstatistik Kurumu EATWELL, J. Lance TAYLOR, Global Finance at Risk, KEYNES J.M. The General Theory of Employment, İnterest and Money, EATWELL, John., International Financial Market, ÖZBİLEN, Şevki., Maliye Politikası, Atilla Yayınevi, Ankara, ÖZBİLEN, Şevki., Türkiye de Kamu İç Borçlanması ve Ekonomik Etkileri, 2. Baskı, Atilla Kitabevi, Ankara,

16 (3) TÜRK HALKLARININ STRATEJIK YOLU Zinnur AHLİULLİN 3 Kırım Tatalarının 1987 yılında Moskova da yaptığı gösteri Tataristan da büyük bir heyecan uyandırdı. Bu heyecan Tataristan daki milliyetçilik hareketlerini körükledi. Bu milli hareket çok kısa bir zaman içinde büyüdü ve 30 Ağustos 1990 tarihinde Tataristan cumhuriyeti bağımsızlığını ilan etti. Bağımsızlığı ilan ettikten sonra Tatar Milli Hareketi aydınlarının bir kısmı var olan milli ideolojinin halkın ihtiyaclarına tam olarak cevap vermediğini gördü. Bu aydınların Türk Tatar Halkının Stratejik Yolu adını verdiği bu ideoloji, 1997 yılında ilk şeklini aldı. Bu ideoloji tüm Türk Dünyasını kapsamaktaydı. Bu aydınların en önde gelenlerinden bir kaçı şunlardır: 1.Rafael BEZERTINOV Araştırmacı-Yazar-Tarihçi Kitapları: Tatarlar-Türkler - Dünyayı Titreten Adamlar ( Büyük Cihan Imparatorluklarının Tarihi), Çallı,1997. Tanrıcılık - Türklerin ve Moğolların Dünya Görüşü. Novosiibirsk, Zinnur EHLIULLIN Yoldaş Fikir Kulübü Başkanı, Tatar Içtimai Merkezi eski Başkanı, Çeşitli gazetelerde ve Dergilerde makaleler. 3.Ayrat GALIMCANOV Gazeteci Değişik gazetelerde ve Dergilerde makaleler. 4.Almira HISAM Tanrıcılık ve inanç hakkinda makaleler. 5.Fenus MUHITOV Tanrıcılık ve inanç hakkinda makaleler. 6.Damir ŞEYHETDIN Bizim yol araştırma gazetesinin editörü, Çeşitli gazetelerde araştırma makaleleri. 7.Prof. Dr. Raif ZAKIROF Dil üzerine yazmış felsefi makaleler. Diller kardeşliği- Halklar kardeşliği adinda seri makaleler yılından itibaren söz konusu ideolojinin savunucuları, bu fikrin sadece Tataristan da kalmaması için tüm dünyada Türklerin bulunduğu ülkelere dağılarak ideolojinin yayılması için çalışmaktadır. Bu çerçevede Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Moğolistan, Azerbaycan, Kırım, Türkiye, Gagavuz, Yakut-Saha, Altay, Çuvaşistan, Fin-Uğur cumhuriyetleri, (Finlandiya, Macaristan, Estonya, Udmurtiya, Mariel, Mordova) Karaçay, Dağıstan ve benzeri ülke ve Türk topluluklarında görüşmeler yapılarak, konferanslar düzenlendi, kitaplar yayınlandı, değişik dergi ve gazetelerde makaleler ve demeçler yayınlandı. Türk Dünyasındaki milli hareketler tarafından kabul görülen ve hızla yayılan bu fikir, Türk Alemının kendi içinden çıkan ilk ideoloji olan Ismail GASPIRALI nın Dilde, Fikirde Işte Birlik şiarından sonra, daha geliştirilmiş ve zenginleştirilmiş bir ideoloji olarak dünyanın gündemine geldi. Bu yeni akımı Fikirde, Sözde, ve Işte Bağımsızlık olarak ifade edebiliriz. 3 Yoldaş Fikir Kulübü Başkanı, Tatar Içtimai Merkezi eski Başkanı, Çeşitli gazetelerde ve Dergilerde makaleler, TATARİSTAN. 16

17 Bu fikrin ana felsefesi 3 teoriye dayanmaktadır. Bu teoriler şunlardır: 1. ÇEKIRDEK TEORISI, 2. ÇATI TEORISI 3. HUN-TURAN TEORISI (Türk Dünyasının Geleceği Programı). 1. ÇEKIRDEK TEORISI Halk-Millet bir sistemdir. Sistem dünyada bir çekim gücüyle hayat buluyor. Bunun en önemli elemanı ÇEKIRDEKTIR. Fizik ilminde makro dünyada güneş sistemi en tanınmış sistemdir. Bu sistemin çekirdeğini Güneş oluşturmaktadır. Güneşin çekim gücünün azalması halinde sistem zayıflamaya başlar. Biyolojik açıdan bakıldığında ise, hücrede çekirdegin olmaması durumunda stoplazma yaşayamaz. Biyolojik dünyadaki çekirdeğin vazifesi DNA nın ve hücre karakterinin devamlılığını sağlamaktır. Bu hücrenin geçmişi ve geleçeği çekirdek tarafından depo edilmekte ve tayin edilmektedir. Günümüzde bilim adamları tarafından yapılan deneylerde, doğal Çekirdek alınarak, onun yerine yapay çekirdek konulmakta, sonuçta, örneğin kırmızı yapay çekirdek, yeşil renkli hücreyi yavaş yavaş kırmızı renge dönüşmektedir. Bundan şöyle bir sonuç çıkartılmaktadır; Çekirdek, değiştirdiğinde, hücreyi kendine gore değiştirmektedir. Herkesin bildiği gibi fizik ve biyoloji kanunları sabittir ve bir birine benzer. Maddi olarak kanunlarla da ifade edilen dünya, manevi ve fikri dünyada da benzer karaktere sahiptir. MILLETIN RUHI ÇEKIRDEGINE gelince, felsefi açıdan genişçe ifade etmek gerekir. Bu açıdan en önemli unsure, milletin DILIDIR. Dil kavramı içinde milletin, örf-adetleri, kültürü ve benzer öğeleri ifade edilmektedir. Ikinci önemli unsur ALFABEDIR. Alfabe, dilin görsel şeklidir. Türk tarihinde Göktürk Alfabesi ile 1300 yıl önce yaşanmış olayları öğrenmek mümkündür. Hem dil, hem alfabe milletin enformasyon (bilgilendirme ve iletişim) aracıdır. Üçüncü unsur, BÜYÜK ÜLKÜDÜR. Insanın şuuru ve bilgisi için Büyük Ülküsü olması gerekmektedir. Bu ülkü Millete Dünyada ve Alemde ışık tutmaktadır. Dünyada değişik büyük ülküler vardır. Örneğin dinler (Hristiyan,Islam), Budizm, Komünizm gibi felsefi görüşler insanlara yön vermiştir. Bu 3 unsurun insanın şuuru için gereklidir. Milli şuur için ise o toplumun kendi Ana Dili, kendi Alfabesi ve kendi Büyük Ülküsü gerekmektedir. Bu üç öğe o milletin bünyesinde varsa, şuuraltı olarak o milletin güçlü oluşmasını ve gelişmesini sağlamaktadır. Milli şuur, Çekirdek çerçevesinde matematiksel olarak formüle edilirse, Türklerde bu unsurlar 1/3 olarak görülmektedir. (alfabe ve büyük ülkü neredeyse yok,sadece dil birliği var gibi). Bu da Türklerde ruhi çekirdeğin çekim gücünün azlığını göstermektedir. Diğer milletler için bu formül uygulandığında şu sonuçlar görülmektedir. Ruslarda 2,5/3 (Dil ve Alfabe kendilerinin, Büyük Ülkü olarak kalan Ortodoksluğu Yahudi ülküsünden alarak yaratmışlardır). Avrupa halkları için 2-2,5/3 olduğu söylenebilir. Ermeni ve Gürcüler için 2,5/ 3 olmasına rağmen coğrafi ve nüfus yayılımları Ruslardan farklı olarak nitelenmiştir. Ruslarda kalite daha az görülmektedir. Ermeni ve Gürcüler tarih boyunca kendi dil ve alfabelerini bırakmamıslardır. Nüfusları az olmasına rağmen, Ermeni ve Gürcülerin SSCB döneminde idaredeki etkinleri hayli fazlaydı. Çekim gücü Yahudi ve Araplarda 3/3 tür. Fakat Yahudilerin kalite ve etkinlikleri yukarıdaki örnekte ğorüldüuğü gibi, Araplardan daha fazladır. Çekirdek çekim gücünün 3/3 olması durumunda uygarlık olarak tanımlayabiliriz. Bu yüzden Araplar Islam, Yahudiler ise Hıristiyan Uygarlığının kökünü oluşturmaktadırlar. 17

18 Bundan dolayi Islam Uygarlığının güçlenmesi en çok Arapların yararına, Hıristiyan Uygarlığının güçlenmesi de Yahudilerin yararına olmuştur. Yahudiler 2000 yıl devletsiz yaşadılar. Dil, alfabe ve din birliği ile kendilerini koruyup devletlerini kurdular, zengin oldular. Haçlı Seferlerde Hıristiyanların Arap topraklarını ele geçirilmesi Türkler (Selçuklu ve Memlukler) tarafından engellenmiştir. Hıristiyan Uygarlığı güçlenince Yahudiler kendi bağımsız devletlerini kurmuş ve dünyadaki etkinlikleri daha da artmıştır. Biz günümüzde dünyada Yahudi ve Araplardan başka çekim gücü yüksek olan başka milletler var mı diye araştırma yapıyoruz. Örneğin, Çinliler ve Japonlar için durum nedir? Bu iki millette de çekim gücü 3/3 olarak görülmektedir. Ancak bunlarda ilaveten Budizm olduğu için çekim gücü (3+1)/3 olarak ifade edilebilmektedir. Burada Çinliler genişlikten (nüfus), Japonlar ise kaliteden dolayı daha fazla etki güçü oluşmuştur. Bu ifadelerden sonra Türklerden de daha az çekirdek gücü olan milletler var mı desek, kendi dillerinde konuşmayan, Iskoçlar ve Irlandalılar vardır. Bunlarda çekim gücü 0,5/3 olarak görülmekte, 0,5 kısmı ise tarih içinde bir millet olarak görülmeye çalışmalarındandır. Geçmiş tarihlerinin hatırına ayrı bir millet olarak anılmaktadırlar. Dillerini yitirince milli şuurları kaybolmak üzeredir. Yeniden biyolojik hücre çekirdeğine dönersek, Arapların dışındaki Müslüman halklar, ve Yahudilerin dışındaki Hıristiyan halklar, hücreye zikredilen yeni suni çekirdeğin etkisiyle kendi çekirdek özelliklerini kaybetmişlerdir. Çinliler ve Japonlar ise kendi esas çekirdeklerinin çevresinde yeni bir dış kabuk ilave ederek (Budizm i monte ederek) çekirdeklerini daha da güçlendirmişlerdir (çekirdek içinde çekirdek oluşturmuşlardır). Burada görüldüğü gibi, Sami ırkının oluşturduğu suni çekirdek, Arap ve Yahudilerin dışındaki Müslüman ve Hıristiyan milletleri etkisi altına alarak, çekirdek yapısını değiştirmektedir. Yüz yıllar içerisinde Hıristiyan ve Müslüman milletlerin, Yahudi ve Araplaşmasına neden olacaktır. II. ÇATI TEORISI Bu teori Çekirdek Teorisinin üzerine tesis edilmiştir. Şöyle ki, Türkler Islam Uygarlığının çatısı altında, Avrupa halkları Hıristiyanlığın çatısı altında, Çinli, Japon ve Koreliler Budizm Uygarlığının çatısı altındadır. Bundan da görüldüğü gibi dünyaya etki eden 3 uygarlık vardır. Bunlar, teknolojik güç açısından, şöyle sıralanabilir: 1. Hıristiyan, 2. Budizm, 3. Islam. Öte yandan 20. yüzyılda Dünyada 2 uygarlık daha vardı, bunlar bugün yok olmuştur: 1. Komünizm ( ) 2. Nasyonal-Sosyalizm ( ) Komünizm Çatısında Rusya süper devlet olarak, 2 kutuptan biriydi. Bu çatı soğuk (enformasyon) savaş ile, Almanya süper devletin altında bulunduğu Nasyonal-sosyalizm çatısı ise sıcak savaş ile yıkılmıştır. Günümüzde yıkılma sırası Islam Çatısına geldi. Hıristiyan Çatısı, Islam Çatısını yok etmek ya da çok zayıflatmak için uğraşılmaktadır. Başlayan bu mücadele gelecek yüzyıllarda Hıristiyan ve Budizm arasındaki mücadele olarak dünyaya damgasını vuracak gibi gözüküyor. Bu mücadele ekonomik, kültürrel, ideolojik ve belki de sıcak savaş şeklinde görülecektir. Bu mücadele Çekirdek Teorisini bilenler sonucun ne olacağını tahmin etmektedirler, yani Budizm kazanacaktır (3+1/3). Eğer Türk dünyasının ayrı bir programı olmasa, dünya düzen yukarıda ifade ettiğimiz gibi olacaktır. 18

19 III.HUN-TURAN TEORISI (Türk Dünyasının gelecek programı) Biz Türklerde yukarıda gösterdiğimiz gibi çekirdeğin çekim gücü çok azdır. Bu çekirdeğin gücünü arttırmak gerekmektedir (ilerki yıllar için). Japonya, bizim için örnek olmaktadır. Japonlar günümüzde 4 alfabe sistemini uygulamaktadır. Bunların ilk 2 alfabesi kendilerine ait olan Hiragana ve Katagana, 3 üncüsü cinin Hirogilif alfabesi olan Kanji ve 4 üncü alfabe olarak dış dünya ile ilişkiler için kullanilan Latin alfabesidir. Bizde, Türklerde ise Latin Alfabesi öğrenilmekte, ayrıca eskiden kalan Arap Alfabesi de dini açıdan etkinliğini göstermektedir. Ancak bunların yanında Göktürk Devleti döneminde kullanılan ve Türklerin öz alfabesi olan GÖKTÜRK ALFABESInin herkesçe bilinmesi ve kullanılması sağlanılmalıdır. Türk alfabesinin kullanılması, bizim dilimizin ifade edilmesi ve korunması açısından çok önemlidir. O halkımızın görsel kodudur. Bu alfabe Türkçe yi korumakta Yabancı kelimelerin Türkçeleşmesini sağlamaktadır. Bu alfabenin kullanılması ve yaygınlaşması halinde Türk Dünyasında çekirdek çekim gücü 1/3 ten 2/3 şekline yükselecektir. Çekirdek gücünü daha da güçlendirmek için eski Göktürk ve diğer Türk inançları, dünyaya bakış sistemini, felsefi ve bilim bakış açılarını günümüze uyarlamak gerekmektedir. Bu çalışmalara Kazan daki Araştırma Cemiyeti yoğun çaba göstermiştir. Bu yolda ilerlersek, çekirdek çekim gücümüz Japonlar ve Çinlilerdeki gibi (3+1)/3 olacaktır. Burada artı factor Islam dini olacaktır. Bin yıl önce Budizm i kabul eden 4 milletin (Japon, Çin, Moğol ve Tibet) günümüzde 2 si (Japon ve Çin) büyük, diğer 2 si ise (Tibet ve Moğol)zayif haldedir. Bunun nedeni, ilk 2 milletin Budizm i kendi öz değerleri üzerine oturtarak çekirdeklerini güçlendirmiş olmaları, diğer ikisinin ise kendi değerlerini terk ederek Budizm i ön plana çıkararıp, yabancı bir çekirdek benimseyerek kimliklerini kaybetmiş almalarıdır. Biz Türklerin, örnerlerden ders olmamız gerekmektedir. Tarih araştırıldiğinda Göktüurklerde Çekirdek gücünün 3/3 olduğu görülüyor. Bu da Turan uygarlığının temelini oluşturmaktadır. Bu husus Turan Uygarlığının güçlenmesi ve büyümesi halinde milli Milli Şuur yönünde de büyüyeceğimizi göstermektedir. Tarihte ilk büyük hata olarak, Göktürklerden sonra Uygurlar döneminde ( ) 763. yılinda yabancı çekirdek olarak Manihizm inancı ve Sogdça alfabesi alınmıştır. Çekirdek gücü azaltılmıştır ve Turan Uygarlığının Manihizm yabancı uygarlığının Sogd kontrolü girmesine neden olmuştur. Gelecekte Türklerin hangi çatı altında olması gerektiği yukardaki ifadelerden rahatlıkla anlaşılmaktadır. Yani Islamiyet i güçlendirmek ve tekrar Osmanlı gibi bir çatıyı oluşturmak hata demektir. Bize yeniden Turan Uygarlığının Çatısını oluşturmak, çok daha faydalı olacaktır. Bin yıl önceki Turan Uygarlığının güçlü döneminde Turan Çatısı altında Türklerin dışında akraba topluluklardan Fin-Uğur, Moğol, Kore, Japon, Macarlar, Sibirya halkları da vardı. Bu toplulukların geçmiş zamanlarda Hunlar olarak adlandırılıyordu. Şimdiki dönemde ise Ural- Altay (yani Turan) olarak adlandırılmaktadır. Turan Uygarlığı, Islamiyet ten önce de vardı. Bu bizleri yakınlaştıran bir husustur. Turan Uygarlığı sırasıyla: 1 - Hun 2 - Göktürk 3 Çengiz Han çatıları altına girdi.(islam çatısı değil) 4.Günümüzde ise ideolojik savaş ile 4. dönemi yaşamaktayız. Günümüzde, yukarıda adını bahsettiğimiz millet ve toplulukların temel sorunları Türklerle aynı özelliği taşımaktadır. Örneğin, Fin-Uğurlar ve Macarlar için Hıristiyan Uygarlığı temel değil, Moğol, Japon ve Koreliler için de Budizm temel değildiler. Hepsinin milli benliklerini koruma zorunluluğu vardır. 19

20 Turan adı verilen çatının kurma ihtiyacı yukarıda sayılan milletler için de geçerlidir. Turan Çatısına Pakistan ve diğer halklar da girerlerse Büyük Avrasya Çatısı kurulabilir. Bu çatı altında Varlık, Birlik, Büyüklük oluşur. Tarihten günümüze milletler sürekli birbirleri ile mücadele etmişlerdir. Bu mücadele hem savaş hem barış dönemlerinde farklı şekillerde sürmüştür. Mücadelenin şekillerini şöyle sıralayabiliriz: Manevi mücadeleler; 1. Metodoloji (yöntem bilimi). Biz bu mücadeleyi 1300 yıl önce kaybettik. 2. Kronoloji (tarih). Bu mücadelede Hıristiyan Uygarlığına yenildik. Tarihimiz onlar tarafından yazılıyor. 3. Ideoloji (eğitim, medya, kültür, sanat), psikolojik savaş. Olaylara Hıristiyan Uygarlığı gözü ile bakıp o çerçevede değerlendiriyoruz. Maddi mücadeleler; 4. Ekonomik 5. Narkotik (her türlü uyuşturucu, sigara, alkol ile nesil yozlaştırılıyor). 6. Silahlı savaşlar (sıcak savaşlar). Tarihte komünizm uygarlığı manevi mücadelelerle (soğuk savaşla) yıkıldı. Nasyonal- Sosyalizm ise silahlı savaşla yıkıldı. En önemli savaş ise metodolojik savaştır. Türklerin de mücadelesi Metodolojik (yöntem bilimi) olmalıdır. Binlerce yıl sonra bu teori gündeme gelmiştir. Devamı halinde ise başarıya ulaşacaktır. Bu yazı, mücadelenin şekillerinin en önemlisi olan Metodoloji temel alarak ve bu bilime dayanarak yazılmıştır. Ideoloji Silahı ne demektir? Düşman milletlerin idare edilmesi için psikolojik savaş türüdür. Enformasyon, ideolojik silaha çok etkili malzeme olarak tesir etmektedir. Neden? Çünkü bu insanların şuurunu, şuuraltını ve davranışlarını programlamaktadır. Enformasyon silahı çok değerli olduğu için insanların düzensiz ve karanlık idare edilmesini sağlar. Insanlar bu meseleyi görmez ve düşünemezler. 20

Daha göster

Çeçenler arasında İslamiyeti yayan Alimler

Yazan: Mustafa Burkay Erdoğan

Vaynakhlar; Çeçen, İnguş ve Tuşlardan oluşmaktadır. Çeçenler ve İnguşlar, Müslümandır ve Şafii mezhebine bağlıdır. Tuşlar ya da diğer isimlendirmeyle Batsuoylar, Hristiyan’dır. Bugün sayılarının yaklaşık olarak 3000 civarında olduğu düşünülmektedir. Gürcistan’da yaşayan Batsuoyların buraya Çeçenya ve İnguşetya’dan geldiği fikri hâkimdir. Gürcü kültürünün etkisi altında kalmışlardır ve dilleri yok olma tehlikesi altındadır. Ortodoks Hristiyanlık inancına sahiptirler.  Bazı bilim insanlarına göre tüm Vaynakhlar XII.-XIII.yüzyıllarda Hristiyanlığı benimsemiş ve günümüze kadar bu inancı koruyan sadece Batsuoylar olmuştur. Ancak Vaynakhlar arasında Hristiyanlık’ın bu tarihlerin öncesine dayandığı da tartışma konusudur. İnguşetya’daki Txaba-Yerdi Kilisesi’nin VIII. yüzyılda inşa edildiği ve bugün Rusya’nın en eski kiliselerinden biri olduğu da kabul görmektedir.

Çeçenler arasında İslamiyet’ten önce paganizm ve Hristiyanlık var olan inançlardı. Pagan dönem, Vaynakhların var oldukları günden bu yana getirdikleri inanç, kültür, alışkanlık ve birikimle ilişkilidir. Yakın dönemdeki araştırmalarla Urartular ile akraba oldukları düşünülen Vaynakhların daha öncesinden de getirdikleri, pagan inancının temelini oluşturmaktadır. Pagan dönemin ana tanrısı “Dala”dır. Bugün “ilah, tanrı” kavramlarının karşılığı olarak kullanılan bu terim “Eskiden beri ilah olan.” anlamına gelmektedir. Çeçence “Da-Baba” ve “Ela-Bey” kelimelerinin birleşimi ile oluşmuş ve günümüze kadar kullanılagelmiştir.

Çeçen tarihçi Yavus Akhmadov’a göre Hristiyanlık, XVI-XVII.yüzyıllarda (kimi kaynaklarda XII-XIII.yüzyıllarda) Vaynakh yerleşim yerinin güney bölgelerinde Gürcü krallar eliyle etkin kılınmaya çalışılmıştır. Yine Abhazya ve Bizans ile Cenevizlerden gelen misyonerler aracılığı ile Vaynakhlar içinde Hristiyanlık yayılmaya çalışılmıştır. Johann Anton Gueldenstedt 19. yüzyılın başlarında bu konuda şöyle yazmıştı: “Onlar [Çeçenler], diğer Kafkas halklarından bile daha belirgin olan bazı Hıristiyanlık izlerine sahipler. Yalnızca Decla [Dela] adını verdikleri tek tanrıya inanırlar ve başka tanrı, put veya aziz bilmezler.”

Tarık Cemal Kutlu’ya göre Çeçenler, VIII.-XII.yüzyıllarda Arap-Hazar savaşlarıyla İslamiyet ile tanışmışlardır. Hazar hakanı Yosit bir mektubunda Dağıstan ve Çeçenya’da oturan bir kısım halkın Vaynakhları İslam dinine inanmaya çabaladıklarını yazmıştır.

Günümüzde yapılan araştırmalar sonucu bu tez kimilerince kabul edilmekte, kimilerince de tarih daha eskiye dayandırılmaktadır. İslamiyet’in Dağıstan’a VII.yüzyılda girmesiyle birlikte Doğu Çeçenya’daki Çeçenler ve bugün Dağıstan’da ikamet eden Çeçen boyu Äkkıyler arasında İslam, yavaş yavaş yayılmaya başladığı düşünülmektedir. XIV. ve XV.yüzyıllarda Çeçen-İnguşlar arasında İslamiyet’in kabul görmesi artmıştır. Bu dönemlerde Çeçenya-İnguşetya topraklarında ilk İslami belirtiler (mezarlar-anıtlar) ortaya çıkmaya başlamıştır. Örneğin, bugün İnguşetya’nın Nazran şehrine bağlı Pliveo köyü civarında bulunan ve yapımı XV. yüzyıla dayanan Borga-Kaş(Borga’nın Mezarı) İnguşetya’daki en eski Müslüman mezarıdır.

Çeçenya’da İslamiyet’in yayılmasına ve kalıcı hale gelmesine öncülük edenler arasında Bers Şeyh, Termol ve Azdi Vazar(Vazaran Azdin) isimleri ön plana çıkmaktadır.

BERS ŞEYH

Çeçen araştırmacı/tarihçi Amin Tasayev’in verdiği bilgilere göre Bers Şeyh(asıl adı Ducha Temirbolatov), bugün Dağıstan sınırları içerisinde kalan Guni köyünde dünyaya gelmiştir. Dedesinin ismi Tembolt, babasının ismi Temirbolt olan Bers Şeyh’in 1561-1624 yılları arasında yaşadığı düşünülmektedir.

Ducha’nın babası Temirbolt, akrabaları tarafından pusuya düşürülüp öldürüldü. Kocasının öldürülmesinin ardından yaşadıkları yer olan Kurchali(Kurçali)’den ayrılan Çilla( bazı kaynaklarda Kur-Çilla) babasının evine döndü. Ducha, annesinin amcası ve köyün koruyucusu olan Ovriga’nın evinde büyüdü. Ducha 1569’da Ansaltlı Yunus Şeyh’in okulunda bir süre öğrenim gördü. Şeyhin önerisi ve annesinin rızasıyla Gazi-Kumukh’a okumaya gitti (bazı raporlara göre Derbent âlimleri Ducha’ya gayrimüslim inancından dolayı okuma yazma öğretmeyi reddetti). 1576’da Ducha babasını öldürenleri Terek’in ötesine sürdü ve annesiyle birlikte Kurçali’de babasının evine yerleşti. Aynı yıl, Guni köyü liderlerinden olan Hera, ormandaki haydut kamplarına baskın düzenledi. Buna misilleme olarak, farklı bölgelerden gelen haydutlar Guni’ye ortak bir saldırı başlattı ve Ducha ilk olarak akrabalarına yardım etmek için savaştı. Aynı yıl Ducha, Çeçenya’nın çıkarlarını savunmak için bir müfreze oluşturdu. Ansalti köyüne bir baskın düzenledi ve burada Ansalti şeyhi Yunus’un oğlu Muhammed’i öldürdü. Ancak (ölmekte olan Muhammed’in isteği üzerine) oğlunu serbest bırakma sözü verdi ve sözünü tuttu (ölmekte olan liderin son isteğini yerine getirdi). Minnettar olan Yunus Şeyh, torununu o andan itibaren “sözü kuvvetli bir Çeçen” ile dostluğunu sürdürmeye mecbur etti. Kurçaliler ve Gunililer, Ducha’yı bölgesel Nohçimaxkoy konseyinde kendi topluluklarının vekili olarak belirlediler. Sonrasında Ducha, Nokhchmokhk’un(Çeçenya’nın) lideri seçildi.

1577’de Çeçenler tarafından GIada-Şeyh olarak bilinen bir Gazi-Kumuk kadısı Çeçenya’ya saldırdı. Saldırı, hayvanların otladığı Benoy bölgesinin sınırına oldu ve daha sonra Bersan-Lam bölgesi Glada-Şeyh tarafından ele geçirdi. Burada yapılan savaşta Ducha, Glada-Şeyh’i ölümcül şekilde yaraladı. Glada Şeyh ölürken Ducha’ya İslam’ı kabul etmesini, “Çeçenlerin imamı” olarak yerini almasını ve inancı dağlılar arasında yaymasını vasiyet etti. Rivayete göre Ducha bir rüya gördü. Rüyasında Şeyh ona kılıcını ve Kuran’ı uzatmış, onu halefi Şeyh ilan etmişti. Sonrasında Ducha İslam’ı kabul etti ve yeni adı “Bers(Bersa) Şeyh” oldu.

Bers Şeyh, 1577-1584 arasında Çeçenya’da İslamiyeti yaymaya çalıştı. Kurçali ve Tsantroy İslam’ı ilk kabul eden köyler oldu. Bu dönemde İslam karşıtlarının saldırılarını püskürten Bers Şeyh, Mekh-Khel’i İslam’ı kabul etmeye ve devlet dini olarak belirlemeye ikna etmeye çalıştı.

Eldeki verilere göre Bers Şeyh 1624 yılında ölmüş ve Kurçali köyüne gömülmüştür. Onun döneminde İslam’ın henüz güçlenmediği bölgelerde geniş çaplı bir İslam’ı benimseme süreci başlamış; sağlık ile yargı reformu ve kan davası kurumunun ıslahı da dâhil olmak üzere sosyal ve siyasi yenilikler gerçekleştirilmiştir. Bers Şeyh, Çeçenleri İslam’a davet ederken zorlama ya da şiddet yolunu seçmemiş, İslamiyet’in diğer inançlara(Hristiyanlık ve Paganizm) göre üstün yanlarını anlatarak ikna etme yolunu seçmiştir. Bers Şeyh, önemi ve değeri açısından Çeçen halkının öngörülebilir tarihinde ilk olarak adlandırılabilecek efsanevi bir figürlerindendir.

TERMOL

19.yüzyılda yaşamış Çeçen etnograf Umalat Laudayev, Termol hakkında şunları yazmıştır: İlk Çeçen vaizi Termol(Termaol), belagati yüksek ve sert bir adamdı. Söylemlerinden etkilenen Çeçenler ona itaat etti. Tüm halkın huzurunda Allah’ın her şeye kadir olduğunu anlattı; inananlar için hazırlanan cenneti tasvir etti. İkna yeteneğiyle birtakım Çeçenleri etkiledi ve mevcut inançlarında az da olsa şüphe duyanlar hemen Müslüman oldular. Etrafını ateşli müritlerle saran Termol, İslam’a davetinde şiddet yolunu seçti ve direnenleri İslam düşmanı olarak adlandırarak öldürdü. Günümüz dünyasında örneklerini gördüğümüz bu durum o dönemde Çeçenler arasında türünün ilk örneğiydi. Söylendiğine göre, bin kişiyi öldürdükten sonra bir naaş için üç defa cenaze ayini yaptırmıştır. Bu durum ile sanki üç bin kişiyi öldürmüş izlenimi vermiştir. Ülke nihayet sakinleştiğinde, Termaol’un bu zalimlikleri halk tarafından unutulmadı. Bir zaman sonra çocuklar tarafından dahi alay konusu oldu. Böyle bir aşağılanmaya dayanamayarak kendi mezarını kazdı ve kendini diri diri gömdü. Kendini gömerken şöyle dedi: “Elveda Müslümanlar, artık bana ihtiyacınız yok ancak bana ihtiyaç duyduğunuzda geleceksiniz.” Kendisini seven bazı insanlar hala onun ortaya çıkmasını beklemektedir. Mezarı İçkerya’da, Enokala ailesinin topraklarındadır. Çeçenya’nın Kurçaloy bölgesindeki Koren-Benoy köyündeki sokaklardan birine Şeyh Termaola’nın adı verilmiştir.

Bilim insanları Aitberov ve Khapizov, birkaç mezar taşında Termol’un adının geçtiği kitabeleri inceledikten sonra, aslında şeyhin adının Terma, Ola’nın ise babasının adı olduğunu öne sürmüşlerdir. Daha sonra efsanelerde “Terma ve Ola” isimleri birleşerek “Termaol” adını almıştır. Termol’un doğum tarihini de Aitberov ve Khapizov 1540 olarak kabul etmektedir. Mezar kitabelerine göre Terma-Ola ailesinin birçok temsilcisi Kabardey isimleri taşıdığından, araştırmacılar 15. yüzyılın başlarında Enikali köyüne yerleşen bu ailenin Kabardey kökenli olduğu sonucuna varmışlardır. Termaola’nın mezarı Kurçaloy bölgesindeki Koren-Benoy köyündedir.

AZDİ VAZAR(VAZARAN AZDİN)

Azdin, Vazar’ın oğludur. Vazar, Moğol- Tatar ordusunda üst rütbeli bir subaydı. Saray şehrinde yaşamaktaydı. Kökeni Çeçen’dir. İlköğreniminden sonra eğitim hayatını Mısır, İran ve Osmanlı Devleti’nde sürdürdü. Çeçenler arasında İslamiyet’i yaymaya çalışmış ancak pek başarılı olamamıştır. Azdi Vazar hakkındaki en kapsamlı bilgilere, Ürdünlü Çeçen soydaşımız Abdulgani Hasan El-Şişani’nin(1924-2001) araştırmaları sayesinde erişebiliyoruz.

Abdulgani Hasan Bey, Çeçen etnograf ve yazar Ahmed Süleymanov’a yazdığı bir mektupta Azdi Vazar’dan bahsetmektedir (Mektup, Respublika Gazetesi’nin 14 Şubat 1991 sayılı baskısında yayınlanmıştır ). Abdulgani Hasan Bey, Şeyh Bahal Tolmirzi El-Zandaki’nin arşivinde Azdin Vazar’ı anlatan bir el yazmasına ulaştığını yazmıştır. Belgede Azdin Vazar’ın 1395-1460 yılları arasında yaşadığı, Moğol-Tatar ordusunda bir subay aynı zamanda ilahiyatçı ve vaiz olduğu, Çeçen kökenli Alan olduğu yazmaktadır. Azdi Vazar, Alanlar ile Çeçenleri birbirinden ayırmamakta, tek bir halk olarak görmektedir.

Metinde Çeçenlerin yaşadığı bölgenin coğrafi sınırları, yerleşim bölgeleri, kabileleri ile Azdi Vazar’ın kısa biyografisi ve şeceresi yazmaktadır.

Belgede Azdi Vazar’ın Mısır, İran ve Osmanlı Devleti ziyaretlerinden sonra ata vatanında İslamiyet’i yaymaya çalıştığı ancak başarılı olamadığı, sebebinin Çeçenlerin Hristiyanlık inancından vazgeçmemeleri olarak göstermektedir. Ancak Azdi Vazar’ın halkın önde gelenleri arasında fikirlerini ve el yazmalarını yaydığı da belirtiliyor.

Başka bir dikkat çeken nokta ise, Çeçenlerin Altın Orda Devleti sultanlarından Toktamış Han zamanında orduyla birlikte savaşlara katıldığı yazmaktadır. Kırım Hanı Sultan Gazi Girey döneminde ordudaki halklar listelenirken Çeçenlerin de olduğu ve Tatar kabilelerinden sonra ikinci sırada yer alarak ordudaki önemine vurgu yapılmıştır.

Azdi Vazar’ın en büyük hizmetlerinden birisi de Çeçen tuqum ve tayplarinden 48(kırk sekiz) tanesini kaydetmiş olmasıdır.

Mustafa Burkay Erdoğan

18 Haziran 2023

Çankaya/Ankara

Kaynaklar:

Kutlu, T.C.(2005), Çeçen Direniş Tarihi, Ankara, Anka Yayınları, s.66-67

Орешин Сергей Александрович (2022). ИСТОРИЯ ХРИСТИАНСТВА В ЧЕЧНЕ И ИНГУШЕТИИ В СРЕДНИЕ ВЕКА И НОВОЕ ВРЕМЯ. Христианское чтение, (3), 261-273.

Акаев (2011). История и специфика современного исламского возрождения в Чеченской республике. Центральная Азия и Кавказ, 14 (3), 104-119.

Гильденштедт И.А. Географическое и статистическое описание Грузии и Кавказа (J.A. Gueldenstedt. A Geographic and Statistical Description of Georgia and the Caucasus). СПб., 1809. С. 77.

Тесаев, З.А. Институт “Мехк-Дай” в истории Чечни (XVI – 1-я треть XIX в.) / З.А. Тесаев. – Грозный АО «ИПК «Грозненский рабочий», 2019. – 688 с.: ил., карт. С. 157–241.

Умалат ЛАУДАЕВ. Чеченское племя. Сборник сведений о кавказских горцах. Тифлис, 1872. Вып. VI. Глава 29

Айтберов Тимирлан Магомедович, & Хапизов Шахбан Магомедович (2016). Эпиграфические источники по истории распространения ислама в Чечне (XVI-XIX вв. ). Известия СОИГСИ, (20 (59)), 15-24.

Тесаев Зелимхан Адамович, & Сулейманов Зелимхан Жалаудинович (2022). К ВОПРОСУ СОСТОЯНИЯ ИССЛЕДОВАНИЯ НАРРАТИВА АЗДИ ВАЗАРА (1395-1460). Genesis: исторические исследования, (8), 36-45.

“Как и когда чеченцы приняли ислам” , https://dzen.ru/a/Y1pRV5X0inVoSjSt , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Первый проповедник ислама из числа чеченцев”, https://vesti095.ru/2012/07/598676/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Когда чеченцы приняли ислам?” https://nohchalla.com/history/religiya-chechni/266-kogda-chechency-prinyali-islam , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Первобытная религия чеченцев”, https://azbyka.ru/otechnik/religiovedenie/pervobytnaja-religija-chechentsev/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Православная Чечня: «Мама, почему я ношу крестик? Почему я один?»”, https://www.pravmir.ru/pravoslavnaya-chechnya-mama-a-pochemu-ya-noshu-krestik-pochemu-ya-odin/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“«Вайнахи-христиане»: когда ингуши и чеченцы были православными” https://weekend.rambler.ru/read/42304379-vaynahi-hristiane-kogda-ingushi-i-chechentsy-byli-pravoslavnymi/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Термаол-шейх, первый проповедник ислама и джихада среди чеченцев.”, https://dzen.ru/media/id/5afc6d2f3dceb7fc691407c3/termaolsheih-pervyi-propovednik-islama-i-djihada-sredi-chechencev-5d63b25543863f00ad0896ea , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Чеченцы-христиане: кто они и где живут” , https://dzen.ru/a/XWISVDlLKgCuigrA ,(Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Начало распространения суфийских течений в Чечне и современное возрождение ислама среди чеченцев” , https://idmedina.ru/books/materials/turkology/1/histori_susaev.htm , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Глава Ингушетии хочет видеть на новых купюрах древнейший христианский храм России”, https://www.interfax-russia.ru/south-and-north-caucasus/main/glava-ingushetii-hochet-videt-na-novyh-kupyurah-drevneyshiy-hristianskiy-hram-rossii , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“В ИНГУШЕТИИ СОЗДАН ПРАВОСЛАВНЫЙ МУЖСКОЙ МОНАСТЫРЬ”, https://pravoslavie.ru/69346.html , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Когда чеченцы и ингуши были христианами”, https://web.archive.org/web/20190530052233/https://russian7.ru/post/kogda-chechency-i-ingushi-byli-khristiana/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Кому чеченцы поклонялись до принятия ислама?” , https://pulse.mail.ru/article/komu-chechency-poklonyalis-do-prinyatiya-islama-3111096457997893254-8324087960444052754/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Демонология народов Северного Кавказа”, https://secrethistory.su/219-demonologiya-narodov-severnogo-kavkaza.html , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Религия в Чечне: кому молятся жители самой особенной республики в России” , https://capost.media/special/religiya_v_chechne_komu_molyatsya_zhiteli_samoy_osobennoy_respubliki_v_rossii/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Когда чеченцы приняли ислам?” https://www.grozny-inform.ru/news/review/3043/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Тайны мавзолея Борга-Каш”, https://etokavkaz.ru/istoriya/tainy-mavzoleya-borga-kash , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“ÇEÇENİSTAN” , https://islamansiklopedisi.org.tr/cecenistan , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Берса-Шейх и окончательное принятие Ислама нахчийскими обществами”, https://www.grozny-inform.ru/news/analitics/126124/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Берса-шейх, чеченский тейп Гуной и терские казаки.”, https://dzen.ru/media/id/5afc6d2f3dceb7fc691407c3/bersasheih-chechenskii-teip-gunoi-i-terskie-kazaki-5d812c2743863f00aea90a1d?utm_referer , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Берке, Джучи или Берс шайх?” , https://proza.ru/2015/05/19/750 , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Шейх-Термолин зиярат” , https://www.youtube.com/watch?v=uw-123Ku2QE&t=517s , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Ключ к тайнам истории Чеченского народа!”, https://proza.ru/2015/02/26/1684 , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“Шейх и мухаджир Хаджи Бахал Толмирзи аз – Зандаки.” , https://checheninfo.ru/355698-chechnja-shejh-i-muhadzhir-hadzhi-bahal-tolmirzi-az-zandaki.html , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

“РУКОПИСЬ АЗДИНА ВАЗАРА – ЧЕЧЕНСКАЯ “ВЕЛЕСОВА КНИГА”.”, https://www.livekavkaz.ru/index.php?newsid=6694 , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)

Chechnya

Çeçenler arasında İslamiyeti yayan Alimler