Priv Hesaplarına Yazılacak Sözler

Iнформація для пасажирів Informationen für Reisende

Информације за путнике Informácie pre cestujúcich

Informarea călătorilor Yolcu bilgilendirme

Информация для пассажиров 旅客信息

Informacije za putnike
2020
 Az utasforgalomra vonatkozó vám- és egyéb szabályok
2020-ban
Az Európai Unión belül, vagy nem uniós államból (harmadik ország) az Euró-
pai Unióba utazóknak a következő szabályokra kell odafigyelniük.

I. Az Európai Unión belül utazókra

vonatkozó szabályok
Az Európai Unió szabályai biztosítják az áruk szabad mozgását a tagállamok
között. Ez azt jelenti, hogy Magyarországról egy másik tagállamba történő
árukivitelhez, illetve onnan Magyarországra történő árubehozatalhoz nem
kapcsolódik vámeljárás.
Az utazáskor magáncélra – személyes használatra, ajándékba – vásárolt,
nem kereskedelmi jellegű áruk kivitele, behozatala nincs korlátozva.
Előfordulhat azonban, hogy bizonyos áruk, például:
– a kedvtelésből tartott állatok,
– vadászfegyverek,
– alkohol,
– dohánytermék,
– kábítószer-tartalmú gyógyszerek stb.
Európai Unión belüli szállítása korlátozásokhoz, illetve speciális engedélyek-
hez kötött. Ezekről a szabályokról külön fejezetben lesz szó.

II. Az Európai Unión kívülről (harmadik országból)

Magyarországra érkezőkre vonatkozó szabályok
Az Európai Unión kívüli ország(ok)ból érkező utasok személyi poggyászában
lévő alábbi áruk hozhatók be vám- és adómentesen:
1. Alkoholtermékek és alkoholt tartalmazó italok (kizárólag a 17. életévü-
ket betöltött utasok esetén) legfeljebb
– 4 liter szőlőbor (csendes bor),
– 16 liter sör,
– 1 liter, 22 térfogatszázaléknál nagyobb alkoholtartalmú alkoholtermék
vagy legalább 80 térfogatszázalék alkoholtartalmú nem denaturált alko-
holtermék vagy
– 2 liter, 22 térfogatszázaléknál nem nagyobb alkoholtartalmú alkoholter-
mék, köztes alkoholtermék, pezsgő (habzóbor, egyéb habzó erjesztett ital)
vagy egyéb bor (egyéb csendes erjesztett ital).
2. Dohánytermékek (kizárólag a 17. életévüket betöltött utasok esetén) leg-
feljebb

Légi utasok Nem légi úton utazók

• 200 db cigaretta vagy • 40 db cigaretta vagy
• 100 db, darabonként 3 • 20 db, darabonként 3 grammnál
grammnál nem nagyobb tömegű nem nagyobb tömegű szivarka
szivarka vagy vagy
• 50 db szivar vagy • 10 db szivar, vagy
• 250 gramm fogyasztási dohány. • 50 gramm fogyasztási dohány.

2
 www.nav.gov.hu

A dohány- és alkoholtermékeknél (kivéve a szőlőbor és sör) ezek a mennyi-

ségi korlátok külön-külön kimerítik az adómentességi értékhatár 100%-át.
A  dohány-, illetve az alkoholtermék esetén a meghatározott mennyiségha-
tárok százalékos részarányainak együttes összege azonban nem haladhatja
meg a 100 százalékot.
Ez a gyakorlatban azt jelenti, hogy ha a légi utastól eltérő utas behoz 40  szál
cigarettát, úgy vám- és adómentesség csak ezen mennyiségre adható, a to-
vábbi dohánytermékekre (szivarka, szivar, fogyasztási dohány) vám- és adó-
mentesség már nem adható.
Ha 20 szál cigarettát (mennyiséghatár 50%-a) hoz be, úgy vám- és adó-
mentesen behozhat még 5 db szivart, vagy 10 db szivarkát, vagy 25 gramm
fogyasztási dohányt (mennyiséghatár további 50%-a).
3. Egyéb áruk
A fenti árukon túl 300 EUR, illetve légi forgalomban 430 EUR értékhatárig
hozható be áru vám- és adómentesen.
A 15 év alatti utasok 150 EUR értékhatárig hozhatnak be – az utazási forga-
lomtól függetlenül – árut vám- és adómentesen.
A vám- és adómentességi értékhatárok aktuális forintösszegeit a Nemzeti
Adó- és Vámhivatal (NAV) tájékoztatásban teszi közzé.
A vám- és adómentesség további feltétele, hogy a behozatal
– alkalmi jellegű legyen (olyan behozatal, amely
észszerű időn belül nem egy sorozat részeként
valósul meg), és
– kizárólag az utas vagy annak családtagjai sze-
mélyes használatára vagy ajándék céljára szánt
árucikkekből áll, és
– amelyek jellege és mennyisége nem lehet olyan,
ami kereskedelmi célú behozatalra utal.
4. Üzemanyag
Behozatali vámoktól mentesen hozható be a Közösség vámterületére be-
lépő magán- és kereskedelmi gépjárművek és motorkerékpárok, valamint
különleges konténerek szabványos tartályaiban lévő üzemanyag, továbbá a
magán gépjárművek és motorkerékpárok hordozható tartályaiban szállított,
járművenként legfeljebb 10 liter üzemanyag, amely nem sérti az üzemanyag
birtoklásáról és szállításáról szóló nemzeti rendelkezéseket.
Nem kereskedelmi jellegű import esetén a mentesség a kizárólag a 17. életé-
vüket betöltött utasok esetén valósul meg.
A vámmentességhez kapcsolódó korlátozás alapján a vámmentesen behozott
üzemanyag:
– nem használható más járműben, mint amiben azt behozták,
– abból a mentességben részesülő személy nem távolíthatja el, és nem tá-
rolhatja, kivéve az adott járműnek a szükséges javítási idejét,
– továbbá nem ruházhatja át, sem visszterhesen, sem ingyenesen (tehát
sem eladni, sem elajándékozni nem lehet).
Ha valaki ezeket a szabályokat nem tartja be, az üzemanyag után vám- és
nemzeti adófizetési kötelezettség keletkezik a rendelkezés nem teljesítésé-

3
nek napján, az áruk fajtája alapján alkal-
mazandó vámtétel, és azon a napon az il-
letékes hatóságok által megállapított vagy
elfogadott vámérték alapján.
Ha a vámmentesség és a kapcsolódó
nemzeti adómentesség bármely feltétele
nem teljesül, úgy a behozatalra csak a
vám és adók (általános forgalmi adó, jöve-
déki adó stb.) megfizetése után kerülhet
sor. A szabályok betartását a vámhatóság
fokozottan ellenőrzi!

III. Egyes termékekre

vonatkozó
speciális szabályok
1. Élelmiszer
Európai Unión kívüli országból könnyen romlandó élelmiszerek, mint
például a
– nyers hús,
– hentesáru,
– hústartalmú élelmiszerek,
– tej- és tejtartalmú termékek
behozatala az állatbetegségek esetleges terjesztése miatt kockázatos. Ezért
a személyes fogyasztásra szánt állati eredetű termékek és a kedvtelésből
tartott állatok etetésére szánt állati eredetű termékek behozatala szigorú sza-
bályokhoz kötött. A szabályok megsértése esetén előfordulhat, e termékek
visszafordítása, elkobzása, illetve megsemmisítése.
Csecsemőknek szánt tejpor, csecsemőknek szánt élelmiszer és orvosi okok-
ból szükséges különleges élelmiszer abban az esetben hozható be, ha az
– felbontás előtti tárolása hűtést nem igényel,
– védett márkanevű, illetve
– csomagolása sértetlen.
Az Európai Unió külső határszakaszán működő vámszervek ellenőrzik e ter-
mékek magánszemélyek általi behozatalát, és a belépési pontokon figyelem-
felkeltő plakátokat helyeznek ki a vonatkozó szabályokról.
Kiutazáskor – utazás idejére összekészített élelmiszercsomagban – szintén
nem ajánlatos magunkkal vinni állati eredetű termékeket, mivel azok harma-
dik országba történő kivitele általában tilos, vagy szigorú feltételekhez kötött.
Az erre vonatkozó szabályokról a célország magyarországi diplomáciai képvi-
seletei tudnak felvilágosítást adni.
Előfordulhat az is, hogy a különböző, fertőző állatbetegségek terjedésének
megakadályozása érdekében, egyes termékek ideiglenesen úgynevezett be-
hozatali és kiviteli tiltólistára kerülhetnek.
Veszélyeztetett állatfajokból készült termékeknél (pl. tokfajok kaviárja) továb-
bi korlátozások lehetnek érvényben.

4
 www.nav.gov.hu

Az utazás előtt az aktuális szabályokról a következő elérhetőségeken célszerű

érdeklődni:
Agrárminisztérium
Székhely: 1055 Budapest, Kossuth Lajos tér 11.
Telefon: +36-1-795-2000, +36-1-795-2532
Fax: +36-1-795-0200
E-mail: [email protected].
Honlap: www.kormany.hu/hu/foldmuvelesugyi-miniszterium/elerhetosegek.
2. Gyógyszerek
A folyamatos gyógyszeres kezelésben részesülők a Magyarországra érke-
zéskor vagy onnan történő távozáskor a kezelőorvos által előírt mennyiségű
gyógyszert tarthatják maguknál – összhangban az utazás időtartamával.
Ehhez célszerű orvosi igazolást beszerezni, mellyel legfeljebb 90 napra ele-
gendő gyógyszert lehet Magyarországra behozni, illetve onnan kivinni. A szük-
séges nyomtatványok az Országos Gyógyszerészeti és Élelmezés-egész-
ségügyi Intézet (OGYÉI) magyar nyelvű honlapján: www.ogyei.gov.hu a
„formanyomtatványok” elérhetőségen belül a 35–37. pontok alatt talál-
hatóak. Az angol nyelvű nyomtatványok az OGYÉI angol nyelvű honlapján:
www.ogyei.gov.hu/forms a 11–12. pontjaiban találhatók.
Az egyes harmadik országok szabályairól az illetékes magyarországi diplo-
máciai képviseletek tudnak felvilágosítást adni.
A kábítószerek és pszichotróp anyagok, illetve az új pszichoaktív anyagokat
tartalmazó gyógyszerek vagy készítmények (jellemzően: nyugtatók, élénkí-
tők, hallucinogének) Magyarországra történő behozatala vagy onnan való
kivitele csak a szakhatóság külön engedélyével lehetséges. A magyar rendel-
kezésekkel kapcsolatban az OGYÉI az alábbi elérhetőségeken kereshető meg:
OGYÉI Kábítószerügyi Főosztály
Székhely: 1051 Budapest, Zrínyi u. 3.
Telefon: +36-1-235-7970, +36-1-235-7971, +36-1-235-7944
Fax: +36-1-8869-488
Honlap: www.ogyei.gov.hu/kabitoszerugy
E-mail: [email protected]
3. Háziállatok
Ha valaki házi kedvenccel (kutya,
macska, vadászgörény) az Euró-
pai Unión belül szeretne utazni,
úgy utazás előtt ki kell váltania az
állatútlevelet (pet passport).
Az állatútlevelet a lakóhely szerint
illetékes állatorvos adja ki, ha:
– az állat rendelkezik a szüksé-
ges védőoltásokkal, és
– azonosítása mikrochippel
megoldott.
Ha házi kedvencünkkel harmadik

5
országba kívánunk utazni, úgy a célország erre vonatkozó szabályairól az
illetékes magyarországi diplomáciai képviseletek tudnak felvilágosítást adni.
Ha harmadik országban élő házi kedvenc Magyarországra érkezik, akkor an-
nak rendelkeznie kell:
– egyedi azonosítással (tetoválás vagy mikrochip),
– a szükséges védőoltásokkal,
– állatútlevéllel, vagy
– állategészségügyi bizonyítvánnyal.
Az utazás előtt érdemes az aktuális szabályokról érdeklődni a területileg ille-
tékes megyei kormányhivataloknál, Budapest területén és Pest megyében a
Pest Megyei Kormányhivatalnál a http://www.kormanyhivatal.hu/hu/elerheto-
segek címen, vagy az alábbi elérhetőségeken:
NÉBIH Állategészségügyi és Állatvédelmi Igazgatóság
Székhely: 1024 Budapest, Keleti Károly u. 24.
Telefon: +36-1-336-9302
Honlap: www.portal.nebih.gov.hu
Fax szám: +36-1-336-9479
E-mail: [email protected]
4. Lőfegyverek és lőszerek
Az Európai Unión belül vadászatra, sport- vagy önvédelmi célra lőfegyvereket
és lőszereket uniós polgár vagy az Európai Unióban letelepedett személy eu-
rópai lőfegyvertartási engedéllyel szállíthat.
Az Európai Unióban lakóhellyel nem rendelkező személy vadászatra, sportlö-
vőversenyre lőfegyverét, lőszerét csak az eljáró vámszerv díjköteles igazolása
alapján hozhatja be Magyarország területére, illetve szállíthatja azon át, ha a
személy Magyarország területén tervezett tartózkodása a 90 napot nem
haladja meg.
Az igazolást az ügyfélnek a Magyarország területéről való kilépésekor le kell
adnia az Európai Unió külső határszakaszán (határátkelőhelyen) működő
vámszervnek.
Ha az igazolás leadása egyéb okok miatt nem lehetséges, akkor az ország
elhagyását követően azt haladéktalanul meg kell küldeni az igazolást kiállító
vámszervnek.
Az utazás során mindig igazolni kell
– a lőfegyvertartási jogosultságot (lakóhely szerinti államban kiadott tartási
engedéllyel) és az
– utazás célját (sportverseny, vadászat).
A vadászaton való részvételt a vadásztatást szervező meghívólevelével, vala-
mint vadászati engedéllyel kell igazolni.
A sportlövészeten való részvételt a sportegyesület meghívólevele, illetve a
sportlőfegyver és lőszer kivitelére vonatkozó jogosultságot a sportági szak-
szövetség engedélye igazolja.
Az igazolások csak a lőfegyvertartási, illetve az európai lőfegyvertartási en-
gedéllyel együtt hatályosak.
Lőfegyver és lőszer külföldről történő vásárlása vagy külföldön történő javítá-
sa, illetve külföldre történő eladása esetén szintén szükség van

6
 www.nav.gov.hu

– az utas államának illetékes hatósága által kiállított tartási engedélyre, il-

letve
– a magyar Rendőrség által kiállított behozatali vagy kiviteli engedélyre.
A vadászatra és sportcélra engedélyezett lőfegyverek és lőszerek behozata-
lához, kiviteléhez szükséges engedélyeket a kérelmező személy lakóhelye, az
ország területén történő átszállításhoz a Magyarország területére történő ha-
tárátlépés helye szerint illetékes megyei rendőr-főkapitányság, Budapesten a
Budapesti Rendőr-főkapitányság adja ki.
Az önvédelmi célra történő behozatalt a várható beutazás, illetve átutazás
helye szerint illetékes megyei (fővárosi) rendőr-főkapitányság engedélyezi.
A kiállított engedélyek meglétét a vámhatóság ellenőrzi, ezért a lőfegyverek
és lőszerek szállítását a vámhatósághoz a vámhatár átlépésekor be kell je-
lenteni.
A harmadik országba történő kivitelekkel kapcsolatos szabályokról a célor-
szág magyarországi diplomáciai képviseletei tudnak felvilágosítást adni.
A megyei (budapesti) rendőr-főkapitányságok elérhetőségei az alábbi címen
találhatók:
www.police.hu/hu/ugyintezes
5. Kulturális javak
Az 50 évnél régebbi kulturális javak, például földből előkerült leletek, fest-
mények, régi könyvek az Európai Unió más tagállamaiba, illetve harmadik
országokba Magyarországról – akár ideiglenesen is – csak a szakhatóság
által kiállított engedéllyel vihetők ki, az érintett műtárgyak forgalmi értékétől
függően.
Az engedélyköteles kulturális tárgyak forgalmi érték és életkor szerinti listáját
tartalmazó nemzeti és uniós jogszabályok eltérhetnek egymástól. Az irányadó
nemzeti szabályozás alapján engedélyköteles a legalább 50.000 forint forgal-
mi értékű kulturális tárgyak kivitele. A pénzbeli érték megállapítása a tulaj-
donos kötelezettsége, melyhez értékbecslés, vagy műkereskedelmi számla
szolgálhat alapul.
A vámhatóság csak a harmadik országokba irányuló kiviteli eljárásokat ellen-
őrzi, és az ilyen eljárásokhoz kapcsolódó engedélyeket kezeli. Ugyanakkor a
vámhatóság az EU belső határszakaszain is szúrópróbaszerűen ellenőrizheti
a kulturális tárgyak szállításának jogszerűségét.
Az egyes engedélyekkel, az engedélyköteles vagy engedélyhez nem kötött
kiviteli eljárásokkal, valamint a műtárgy-kategóriákhoz kapcsolódó életkor-
és forgalmiérték-határokkal kapcsolatban további információval a Magyaror-
szág területén engedélyezést végző Miniszterelnökség Műtárgyfelügyeleti és
Régészeti Főosztálya szolgálhat az alábbi elérhetőségeken:
Miniszterelnökség Műtárgyfelügyeleti és Régészeti Főosztály
Székhely: H–1014 Budapest, Táncsics Mihály utca 1.
Telefon: +36-1-896-7761 
E-mail: [email protected] vagy
Műtárgykiviteli ügyekben: [email protected]
Honlap: www.oroksegvedelem.kormany.hu/mutargyfelugyelet

7
 6. Veszélyeztetett állat- és növényfajok
A veszélyeztetett állat- és növényfajok szállítását a Washingtoni Egyezmény
(CITES) szigorúan szabályozza. Mintegy 5000 állatfaj (például tengeri teknő-
sök, elefánt, tigris) és 28 000 növényfaj (kaktuszok, orchideák, rózsafa), vala-
mint azok élő és élettelen egyedei, részei, illetve az ezekből készült termékek
– beleértve a vadásztrófeákat és a preparátumokat is – behozatala és kivitele
tilos vagy CITES-engedélyekhez kötött.
Az engedélyeket az adott országok illetékes CITES-hatóságai állítják ki.
A CITES hatálya alá tartozó
– élő állat vagy állati eredetű termékek, illetve
– a növényi eredetű termékek vagy élő növények
szállítása során a behozatalokhoz és a kivitelekhez a CITES-engedélyeken
kívül szükség lehet
– a hatósági állatorvos által kiállított állategészségügyi bizonyítvány, vagy
– a növény- és talajvédelmi hatáskörben eljáró kormányhivatalok által kiállí-
tott növényegészségügyi bizonyítvány bemutatására is.
A termékkört csak Magyarország e célra kijelölt, állat- és növényegészség-
ügyi határállomással rendelkező határátkelőhelyein lehet kivinni, illetve be-
hozni. Jó tudni, hogy CITES-termékeket ajándéktárgyként vásárolhatunk a
világ számos részén, így azok megvételével önkéntelenül is hozzájárulhatunk
a természet károsításához, bizonyos fajok kihalásához. Az ilyen emléktárgyak
engedély nélküli behozatala jogellenes cselekmény és büntető ljárást vonhat
maga után, amely természetvédelmi bírságot és akár 3 évig terjedő szabad-
ságvesztést is jelenthet.
Utazás előtt célszerű érdeklődni, hogy mely állat- és növényfajokat védi a
Washingtoni Egyezmény. Előfordulhat, hogy egyes em-
léktárgyként árusított elefántcsont-, teknőspáncél-,
egzotikus bőrtermékek, prepa-
rált rovarok, szőrmék, trópusi
kagylók, szárított tengeri
csillagok és más dísztárgyak
behozatala, kivitele vagy Ma-
gyarország területén történő átszállí-
tása esetén szükséges CITES-engedély.
A témával kapcsolatosan részletesebb
információkat a www.cites.hu/cites.html
címen és az ec.europa.eu/environment/cites/legislation_en.htm címen találhat.
Az egyes engedélyekkel, illetve eljárásokkal kapcsolatos kérdésekben az
alábbi magyar az CITES-hatóság kereshető meg:
Agrárminisztérium
Biodiverzitás és Génmegőrzési Fősztály
Székhely: 1052 Budapest, Apáczai Csere János u. 9.
Telefon: +36-1-795-3753, +36-1-896-4662
Fax: +36-1-301-4646
Honlap: www.cites.hu
E-mail: [email protected]

8
 www.nav.gov.hu

7. Vadásztrófeák
A vadászat során elejtett, vagy elhullott gímszarvas, dámszarvas és őz agan-
csát, a muflon csigáját, valamint vaddisznó 16 cm-nél hosszabb agyarát kö-
telező bírálatra bemutatni a vadászterület fekvése szerint illetékes megyei
kormányhivatalok, míg Budapest és Pest megye területén a Pest Megyei Kor-
mányhivatal előtt.
A vadásztrófea kiviteléhez a vadászati hatóság által kiállított trófeabírálati
lap szükséges.
Az elhullott állat agancsa, illetve a hullajtott agancs kiviteléhez a vadászati
hatóság által kiállított trófeakiviteli engedély is szükséges.
A vadásztrófeák harmadik országból történő behozatalához vagy oda történő
kiviteléhez a hatósági állatorvos által kiállított állategészségügyi okmány is
szükséges. Ha az eljárás alá vont vadásztrófea a CITES-egyezmény hatálya
alá is tartozik, úgy a behozatalhoz és a kivitelhez CITES-engedély beszerzése
is szükséges.
Az egyes engedélyekkel, illetve eljárásokkal kapcsolatos kérdésekben az
alábbi szervek kereshetők meg:
Trófeabírálati lap és trófeakiviteli engedély kiállításával kapcsolatos ügyekben:
területileg illetékes megyeszékhely szerinti kormányhivatalok, Buda-
pest és Pest megye területén a Pest Megyei Kormányhivatal
Honlap: http://www.kormanyhivatal.hu/hu/elerhetosegek
Állategészségügyi ügyekben, illetve vadásztrófeák behozatala esetén:
NÉBIH Állategészségügyi és Állatvédelmi Igazgatóság
Székhely: 1024 Budapest, Keleti Károly u. 24.
Telefon: +36-1-336-9302
Honlap: http://portal.nebih.gov.hu/
Fax: +36-1-336-9479
E-mail: [email protected]
A CITES-egyezmény hatálya alá tartozó vadásztrófea behozatala esetén:
Agrárminisztérium
Biodiverzitás és Génmegőrzési Főosztály
Székhely: 1052 Budapest, Apáczai Csere János u. 9.
Telefon: +36-1-795-3753, +36-1-896-4662
Fax: +36-1-301-4646
Honlap: www.cites.hu
E-mail: [email protected]

8. Egyes növények és növényi termékek

Az utasok poggyászát érintő növényegészségügyi rendelkezések
A 2019. december 14-étől alkalmazandó növényegészségügyi rendelkezések
alapján poggyászban növények, növényi termékek az Európai Unió területére
nem, vagy csak növényegészségügyi bizonyítvánnyal hozhatók be.
Ez alól kivétel:
a) az ananász, a  banán, a datolya, a durián és a kókusz mint növényi termé-
sek, mennyiségi korlátozás nélkül;
b) a személyes fogyasztásra szánt növények, növényi termékek kis meny-

9
 nyiségben, mely alatt a szakminisztérium döntése értelmében az 5 kg/fő,
vagy az 1db/fő mennyiség értendő (például 5 kg alma, vagy 1db dinnye).
Kis mennyiség sem hozható be ugyanakkor azon növényekből, növényi ter-
mékekből, amelyek nem fogyaszthatóak el, például vetőmagok, élő növények,
koszorúk stb. Szintén nem hozhatók be, kis mennyiségben sem a tapadó
talajjal szennyezett termések és növényi részek.
A vámhatóság a vámellenőrzés során a nem behozható terméket szállítókat
visszafordíthatja, illetve a termék kidobására szólíthatja fel az utast.
Az utazás előtt érdemes a további részletekről érdeklődni az illetékes ma-
gyarországi diplomáciai képviseleteknél vagy az alábbi elérhetőségeken:
Nemzeti Élelmiszerlánc-biztonsági Hivatal
Növény-, Talaj- és Agrárkörnyezet-védelmi Igazgatóság (NTAI)
Székhely: 1118 Budapest, Budaörsi út 141–145
Telefon: +36-1-309-1000   
Honlap: http://portal.nebih.gov.hu/
Fax szám: +36-1-246-2942
e-mail: [email protected]
A témával kapcsolatos további információk a következő linken tekinthetők
meg:
https://portal.nebih.gov.hu/-/kis-mennyisegben-sajat-fogyasztas-
ra-szant-zoldseg-es-gyumolcsfelek-behozhatoak-hazankba
9. Jövedéki termékek
Nem adóköteles, ha egy másik
tagállamban szabad forgalomba
bocsátott jövedéki terméket egy a
jövedéki termékkel gazdasági te-
vékenységet nem folytató termé-
szetes személy (magánszemély)
saját maga, saját felhasználásra
szállít belföldre.
A saját felhasználás megállapítá-
sakor, a NAV együttesen a követ-
kező szempontokat vizsgálja:
– a magánszemély folytat-e jövedéki típusú engedélyhez vagy nyilvántartás-
ba vételhez kötött tevékenységet,
– a birtokban tartás indokát,
– a jövedéki termék birtokban tartásának helyét vagy a szállítás módját,
– a jövedéki termékkel kapcsolatos valamennyi okmányt,
– a jövedéki termék jellegét,
– valamint azt, hogy a jövedéki termék mennyisége meghaladja-e a keres-
kedelmi célú mennyiségnek minősülő értékhatárt, ami
– cigaretta esetében 800 darab,
– szivar esetében 200 darab,
– a legfeljebb 3 gramm súlyú szivarka esetében 400 darab,
– fogyasztási dohány esetében 1 kilogramm,
– sör esetében 110 liter,
– köztes alkoholtermék esetében 20 liter,

10
 www.nav.gov.hu

– alkoholtermék esetében 10 liter,

– csendes és habzóbor, egyéb csendes és habzó erjesztett ital (bor és
pezsgő) esetében együttesen 90 liter, ebből habzóbor és egyéb habzó
erjesztett ital (pezsgő) legfeljebb 60 liter,
– töltőfolyadék esetében 300 milliliter,
– új dohánytermék-kategóriák egyszer használatos termékei esetében
800 darab, folyadéka esetében 300 milliliter.
Energiatermék esetén a jármű üzemanyagtartályában és egy, legfeljebb 10 li-
teres hordozható tartályban lévő mennyiség minősül magánszemély magán-
célú beszerzésének.
Harmadik országból Magyarországra az utas (függetlenül az állampolgár-
ságától) „Az Európai Unión kívülről (harmadik országból) Magyarországra
érkezőkre vonatkozó szabályok” című fejezetnél meghatározott mennyiségű
jövedéki terméket hozhat be vám- és adómentesen.
A jövedéki termékek harmadik országba való bevitelével kapcsolatban to-
vábbi felvilágosítást az illetékes magyarországi diplomáciai képviseletek
adhatnak.

IV. Készpénzbejelentési kötelezettség

az Európai Unió külső határain
Minden olyan, az Európai Unióba belépő vagy az Európai Uniót elhagyó utas,
akinél 10 000 euró vagy azt meghaladó összegű készpénz (akár különböző
pénznemekben), vagy ennek megfelelő összértékű, készpénz-helyettesítő
eszköz (értékpapír, kötvény, részvény, utazási csekk stb.) van, a vámhatóság-
nak köteles erről írásban nyilatkozatot tenni.
A nyilatkozat az alábbi oldalakról tölthető le:
www.ec.europa.eu/eucashcontrols
www.nav.gov.hu/nav/vam/egyeb/keszpenz_130107.html
A nyilatkozatot annál a vámhatóságnál (vagy egyéb illetékes hatóságnál) kell
megtenni, illetve benyújtani, ahol az utas belépett az Európai Unióba, vagy
ahol elhagyta azt.
Az Európai Unió néhány tagállamában emellett léteznek külön ellenőrzési
és nyilatkozattételi előírások a közösségen belüli készpénzforgalomra. Erről
érdemes tájékozódni az utazás során érintett országok magyarországi diplo-
máciai képviseletein.

V. Az Európai Unió területéről külföldi utas által kivitt

termék értékesítéséhez kapcsolódó adómentesség
Mentes az általános forgalmi adó alól a külföldi utas által vásárolt termék, ha
azt személyi vagy úti poggyászának részeként a Közösség területéről kiszál-
lítja. Az adómentesség alkalmazásának feltételei:
– az utas a terméket használatbavétel nélkül harmadik országba kiszállítja,
és ezt a tényt a vámhatóság az értékesítést végző által az utasnak kiállított
adó-visszaigénylő lapon igazolja,
– a terméket a vásárlás napjától számított 90 napon belül kiszállítják az Eu-
rópai Unió területéről,

11
– a termékértékesítés – adóval számított – összellenértéke meghaladja a
175 eurót,
– a külföldi utas érvényes úti okmányával vagy személye azonosítására szol-
gáló egyéb, Magyarország által elismert érvényes közokirattal (a további-
akban együtt: úti okmány) igazolja jogállását.
Külföldi utas az a természetes személy, aki az Európai Unió egyetlen tagál-
lamának sem állampolgára, és nem jogosult az Unió egyetlen tagállamában
sem állandó tartózkodásra, továbbá aki az Unió valamely tagállamának állam-
polgára ugyan, de lakóhelye az Unió területén kívül van.
Lakóhelynek minősül az a tartós, ottlakásra szolgáló hely, amellyel a termé-
szetes személy személyes és gazdasági kapcsolatai a legszorosabbak.
Az utasnak kilépéskor személyazonossága igazolása mellett be kell mutatnia
a megvásárolt terméket, valamint az adó-visszaigénylő lapot (két példány-
ban), továbbá a számla eredeti példányát. Az adó-visszaigénylő lapon és a
számlán szereplő adatoknak meg kell egyezniük az úti okmányban szereplő
személyes adatokkal. Az adó-visszaigénylő lap csak egy darab számlának a
termékértékesítésre vonatkozó adatait tartalmazhatja.
Azt a tényt, hogy a termék az Európai Unió területét elhagyta, a vámhatóság
az utas kérelmére, az adó-visszaigénylő lapon, a termék harmadik országba
való kiszállításakor igazolhatja.
Az adó-visszaigénylő lap használata kötelező, amit a termék megvásárlá-
sakor a számla kibocsátója állít ki három példányban, és ebből az első két
példányt átadja a vevőnek. A vámhatóság a kilépés igazolását követően az
adó-visszaigénylő lap egy példányát bevonja, a másikat visszaadja a külföldi
utasnak.
Amennyiben az utas Magyarországot nem harmadik ország felé hagyja el
(például Bécsbe utazik, majd onnan repülőgéppel tér vissza az Európai Uni-
ón kívüli lakóhelyére), annak igazolását, hogy az árut az Unió területéről ki-
szállították, az Unióból való kilépéskor kell kérni (a példa esetében a bécsi
repülőtéren).
Az adó visszatéríttetését a termék értékesítőjénél személyesen a külföldi
utas, illetőleg a nevében és képviseletében eljáró meghatalmazottja indít-
ványozhatja. Ha a külföldi utas személyesen jár el, köteles úti okmányát be-
mutatni, ha nem személyesen jár el, a nevében és képviseletében eljárónak
csatolnia kell a nevére szóló írásos meghatalmazást.
Az adó visszatéríttetése érdekében a külföldi utas, illetőleg meghatalmazottja
a termék értékesítőjének átadja az adó-visszaigénylő lap vámhatóság által
záradékolt és lebélyegzett első példányát, továbbá bemutatja a termékérté-
kesítés teljesítését tanúsító számla eredeti példányát.
A visszatérített adó forintban illeti meg a külföldi utast, amelyet készpénzben
kell a termék értékesítőjének kifizetnie. A külföldi utas és a termékértékesítő
ugyanakkor ettől eltérő pénznemben és fizetési módban is megállapodhat.
További információk a Nemzeti Adó- és Vámhivatal internetes oldalán, a www.
nav.gov.hu címen találhatók, további részletes tájékoztató az Információs Fü-
zetek menüpontban, a 15. információs füzetben érhető el, de kérdéseire a
belföldről helyi tarifával hívható 1819, illetve külföldről a +36 1 250-9500
számokon is választ kaphat.

12
 www.nav.gov.hu

Customs and Other Rules Applying to Passenger Traffic in 2020

When traveling within the European Union or from a non-EU country (third
country), the following rules must be observed.

I. Rules applicable to travellers within the European Union

The regulations of the European Union ensure the free movement of goods
between and among Member States. This means that no customs procedures
are required for exporting goods from Hungary to another Member State and
for importing goods from a Member State to Hungary.
When traveling, there is no restriction on the export or import of non-commer-
cial goods purchased for personal use or as gifts.
The transportation of certain goods within the European Union, however, such as
– pet animals,
– hunting weapons,
– alcohol,
– tobacco products,
– medicines containing drugs, etc.
may be subject to restrictions or special permits. These rules will be dis-
cussed in a separate chapter.

II. Rules applying to travellers arriving in Hungary from

countries outside the European Union (third country travellers)
Passengers arriving from countries outside the European Union may import
the following goods in their personal luggage without incurring customs
duty and tax payment obligations:
1. Alcohol products and alcoholic beverages (applicable to passengers
over the age of 17 only) – maximum
– 4 litres of grape wine (still wine),
– 16 litres of beer,
– 1 litre of alcohol products of more than 22 per cent of alcohol by volume
or of non-denatured alcohol products containing not less than 80 per cent
of alcohol by volume, or
– 2 litres of alcohol products, intermediate alcohol products, sparkling wine
(carbonated wine, other fermented carbonated drink) or other wine (other
fermented sill drink) containing not more than 22 per cent of alcohol by
volume.
2. Tobacco products (applicable to passengers over the age of 17 only) –
maximum
Air passengers Passengers other than air
passengers
• 200 cigarettes, or • 40 cigarettes, or
• 100 cigarillos (not exceeding 3 • 20 cigarillos (not exceeding 3
grams per piece in weight), or grams per piece in weight), or
• 50 cigars, or • 10 cigars, or
• 250 grams of tobacco for • 50 grams of tobacco for
consumption. consumption.

13
In the case of tobacco and alcohol products (except for grape wine and beer),
the quantity limits specified for such products above represent 100% of the
tax exemption limit for each and every product separately. However, the total
of the percentage parts of the specified quantity limits for tobacco and alco-
hol products shall not exceed 100%.
In practical terms, this means that if a passenger travelling by any means
other than by air imports 40 cigarettes, the customs duty and tax exemption
shall be applicable to this quantity only, and no further customs duty and tax
exemption shall be provided for further tobacco products (cigarillos, cigars,
tobacco for consumption).
If the passenger imports 20 cigarettes (i.e. 50% of the quantity limit), they
shall be entitled to import a further 5 cigars or 10 cigarillos or 25 grams of
tobacco for consumption (for the remaining 50% of the quantity limit) without
incurring customs duty and taxes.
3. Other goods / items
In addition to the above goods, passengers are exempt from customs duty
and taxes for goods imported up to the value of EUR 300, while up to the value
of EUR 430 if travelling by air.
Persons up to the age of 15 are exempt from customs duty and taxes for
goods imported up to the value of EUR 150, irrespective of the means of
transport.
The current HUF amounts of the duty and tax exemption thresholds are pub-
lished by the National Tax and Customs Administration (NAV) for information
purposes.
Further conditions necessary for the customs duty and tax exemption:
– the import must be occasional (must not be part of a series of imports
within a reasonable period of time), and
– the import may only include goods acquired for the passenger’s own use
or their family, or intended as gifts, and
– the nature and quantity of goods imported may not imply an import for
commercial purposes.
4. Motor fuel
The volume of motor fuel in the standard fuel tank of private and commercial
vehicles and motorcycles, as well as special containers entering the customs
territory of the European Union shall be imported without incurring import
customs duties.
A further volume of motor fuel not exceeding 10 litres per vehicle may be
imported without incurring import customs duties in the portable fuel tank
of private vehicles and motorcycles, which does not violate the national laws
and regulations regarding the possession and transport of fuel.
In the case of non-commercial import, the duty-free status shall only apply to
passengers over the age of 17.
Following from the limitations relating to the exemption from customs duties,
the motor fuel imported free from customs duties
– shall not be used in vehicles other than the vehicle in which the fuel has
been imported,

14
 www.nav.gov.hu

– the person enjoying the exemption shall not remove the fuel from such
vehicle and shall not store it, save for the period of repair of the same
vehicle, if necessary, and
– further, they shall not transfer such fuel to anybody else either for a valuable
consideration or free of charge (so it cannot be sold or given away as a gift).
Non-compliance with the above provisions shall result in the application of
import customs duties and national taxes on the day of the non-compliance
with the provisions, based on the customs duty rate applicable to the types of
goods, and on the customs value established or accepted by the competent
authorities on that particular day.
If any criteria for customs duty exemption or the related national tax exemp-
tion are missing, the import shall only take place after payment of customs
duty and taxes (VAT, excise tax, etc.). The due application of the law and the
lawful use of duty and national tax exemption shall be subject to intensive
inspections by the customs authorities.

III. Special rules pertaining to certain goods

1. Food
The importation of perishable food products, such as
– raw meat,
– processed meat,
– any food containing meat, and
– milk or dairy products
from a non-EU country shall mean the risk of spreading animal diseases.
Therefore, the importation of products of animal origin intended for personal
consumption and products of animal origin intended for the feeding of pet
animals is subject to strict rules. Violation of these rules may result in the
return, confiscation or destruction of these products.
Milk powder intended for infants, food intended for infants and foods for spe-
cial medical purposes may be imported, if its
– storage prior to opening does not require refrigeration
– brand name is protected, or
– packaging is intact.
The customs authorities at the external border of the European Union control
the importation of these products by individuals and put up posters at the
entry points raising their awareness on the relevant rules.
When exiting the European Union you should not include the above products
in a food package for the trip either, as their export to countries outside the
European Union, in general, is either prohibited or subject to strict conditions.
Information on the relevant rules of the individual countries, may be provided
by the competent diplomatic services in Hungary.
It may also be the case that certain products may be temporarily placed on a
so-called import and export ban list in order to prevent the spread of various
contagious animal diseases.
Products made of endangered animal species (such as sturgeon fish caviar)
may be subject to further restrictions.

15
It is advisable to request information about the current rules before your trip
at the following contact points:
Ministry of Agriculture
Head office: H–1055 Budapest, Kossuth Lajos tér 11.
Telephone: +36-1-795-2000, +36-1-795-2532
Fax: +36-1-795-0200
E-mail: [email protected].
Webpage:
www.kormany.hu/hu/foldmuvelesugyi-miniszterium/elerhetosegek.
2. Medication
During travelling to or from Hungary, people in
need of continuous pharmacological treatment
may carry medications in a quantity prescribed
by their physicians for the length of their journey.
For that purpose it is advisable to obtain a med-
ical certificate that allows you to import medi-
cines to and export medicines from Hungary for
up to 90 days. The required forms are available
on the National Institute of Pharmacy and Nutri-
tion (OGYÉI) website at www.ogyei.gov.hu within
the menu items ‘Forms’ under points 35–37. The
English language forms are available on OGYÉI English language website:
www.ogyei.gov.hu/forms under points 11-12.
The competent Hungarian diplomatic missions can provide information on the
rules applicable in certain third countries.
The export and import of drugs and psychotropic substances as well as medi-
cations and pharmaceutical products containing new psychoactive substanc-
es (typically sedatives, stimulants or hallucinogens) to (or from) Hungary is
subject to a separate licensing procedure according to national regulations.
For further information on Hungarian regulations, please contact the Depart-
ment of Narcotics of the National Institute of Pharmacy and Nutrition (OGYÉI)
at the following contact points:
OGYÉI Department of Narcotics
Official seat: 1051 Budapest, Zrínyi u. 3.
Telephone: +36-1-235-7970, +36-1-235-7971, +36-1-235-7944
Fax: +36-1-8869-488
Website: www.ogyei.gov.hu/kabitoszerugy
E-mail: [email protected]
3. Pets
If you want to travel with your pet (dog, cat, ferrets) within the European
Union, you will need to apply for and hold a pet passport before traveling.
A pet passport is issued by the competent veterinarian of the place of resi-
dence provided that
– the animal has received compulsory vaccination and
– is identifiable by a microchip implant.
If you wish to travel with your pet to a third country, please contact the rel-

16
 www.nav.gov.hu

evant Hungarian diplomatic mission regarding the rules of the country of

destination.
Should a pet living in a third country enter Hungary, it is required to have
– unique identification (a tattoo or microchip),
– the necessary vaccination
– a pet passport, or
– a veterinary certificate.
Before traveling, you may want to inquire about the current rules at the coun-
ty government offices and on the territory of Budapest and Pest County at the
Pest County Government Office at http://www.kormanyhivatal.hu/hu/elerhe-
tosegek or at the following addresses:
National Food Chain Safety Office
Animal Health and Animal Welfare Directorate
Head office: H–1024 Budapest, Keleti Károly u. 24.
Telephone: +36-1-336-9302; Fax no.: +36-1-336-9479
Website: www.portal.nebih.gov.hu
E-mail: [email protected]
4. Firearms and ammunition
Hunting, sports and self-defence firearms and ammunition pertaining to them
may be transported within the European Union both by EU citizens and by ci-
tizens of Third Countries resident in the area of the EU by holding a European
Firearms Pass.
Persons not resident in the European Union may bring their firearms and
ammunition for hunting and sport shooting into the territory of Hungary or
pass through the country only on the basis of a valid certificate of the acting
customs authorities, if the person’s intended stay in the territory of Hun-
gary does not exceed 90 days.
When leaving the territory of Hungary, the client shall return the accompany-
ing firearms certificate to the customs body operating at the external border
section (border crossing point) of the EU.
If it is not possible to submit the certificate for other reasons, it shall imme-
diately be returned to the issuing customs authority after leaving the country.
During a trip,
– the right to carry arms (with national permit/pass)
– and the purpose of the visit (participation at a sports event or hunting)
should always be justified.
Participation at a hunting event must be certified by presenting the invitation
letter of the organising entity and a hunting permit.
Participation at a sports shooting event is certified by the invitation letter of
the host sports club, while the right to export sports weapons and ammunition
is certified by the licence of the competent national sport association.
Such certificates are only valid together with an arms licence or the European
Arms Pass.
In the case of purchase of firearms and ammunition from abroad or of their
repairs or sales abroad you will also need to get hold of

17
– a permission issued by the competent authority of the state of the pas-
senger, or
– an import or export license issued by the Hungarian Police.
Permissions for the importation and exportation of firearms and ammunition
authorized for hunting and sports purposes shall be issued by police depart-
ments having authority at the place of residence of the applicant’s domicile –
for the purposes of transit – by the police departments having authority at the
point of entry into Hungary or by the county police department or the Police
Headquarters in Budapest.
Imports (or transit) of firearms for self-defence purposes are authorised by
country police departments having authority at the point of entry into Hungary
or the Police Headquarters in Budapest.
The existence of authorizations shall be subject to control by the customs
authorities, therefore, the shipment of firearms and ammunition shall be de-
clared to the customs authorities on crossing the customs frontier.
The Hungarian diplomatic missions of the country of destination can provide
information on the rules concerning exports to third countries.
Contact details of the county police departments (Budapest Headquarters)
can be found at:
www.police.hu/hu/ugyintezes
5. Cultural goods
The transport of cultural goods (e.g. finds from the earth, paintings, old books,
etc.) older than 50 years to another Member State of the European Union or
their exportation, re-exportation or temporary exportation to a country outside
the European Union is bound to a licence respective to the market value of
the objects in question. National and EU legislation, which contain the mar-
ket value and age list of cultural objects subject to authorization, may differ.
In accordance with the normative national regulations the export of cultural
goods with a commercial value of at least 50,000 HUF is bound to a licence.
The establishment of the financial value is the liability of the owner and can
be based upon value assessment or an art trade invoice.

18
 www.nav.gov.hu

The customs authority controls exportation, re-exportation and temporary ex-

portation procedures to countries outside the European Union only and han-
dles licences of these kinds of procedures. However the customs authority
may perform random checks of the eligibility for transporting cultural objects
within the European Union.
With issues relating to any of the licences, procedures subject to or not sub-
ject to export licences, or age and market value limits for the different classes
of works of art you may contact the Heritage Preservation Authority Depart-
ment of the Prime Minister engaged in the field of licensing in Hungary at the
following contact availabilities.
Department of the Prime Minister
Department of Art Surveillance and Archaeology
Official seat: H–1014 Budapest, Táncsics Mihály utca 1.
Telephone: +36-1-896-7761 
E-mail: [email protected] or
In cases of export of art objects: [email protected]
Website: www.oroksegvedelem.kormany.hu/mutargyfelugyelet
6. Endangered species of wild fauna and flora
The Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna
and Flora (CITES) adopted in Washington ensures strict protection of endan-
gered species of wild fauna and
flora. The import, export or transit
of nearly 5000 species of animals
(e.g. sea turtles, elephants, tigers)
and 28000 species of plants (e.g.
cacti, orchids, rosewood), their liv-
ing or inanimate specimens, parts
thereof as well as goods made of
those (also including hunting tro-
phies and preparations) is basically prohibited or is subject to CITIES permits.
These permits are issued by the national management authority of CITES in
any given country.
During the transport of CITES-covered
– live animals or products of animal origin or
– products of plant origin or live plants
– in addition to CITES permits
– the veterinary certificate issued by the official veterinarian, or
– a phytosanitary certificate issued by the government offices in charge of
plant and soil protection
may be required to be presented on importation and exportation.
The entry into and exit from Hungary of this range of products may only take
place in designated veterinary and phytosanitary border crossing points of
Hungary. It is good to know that some of the CITES product range involved
here can be purchased as souvenirs in many parts of the world, and thus,
passengers may contribute to damaging the environment without even being
aware of this by purchasing them. The importation of such souvenirs with-

19
out permission is unlawful and may bring about a criminal procedure result-
ing in environmental protection fines and imprisonment for up to 3 years.
Before your trip, please find the necessary information as to which species of
animals and plants are protected by the Washington Convention (CITES). You
may need a valid CITES permission issued by the competent CITES manage-
ment authority for the importation, exportation or transit on the territory of
Hungary of certain goods made of ivory, tortoise turtle carapace, exotic leath-
er, mounted insects, furs, tropical shells, dried starfish and other ornamental
pieces sold as souvenirs.
More detailed information on this topic can be found at www.cites.com/cites.
html and at ec.europa.eu/environment/cites/legislation_en.htm.
For issues related to specific permits or procedures, you may contact the
following CITES authority in Hungary:
Ministry of Agriculture
Biodiversity and Gene Conservation Department
Official seat:
1052 Budapest, Apáczai Csere János u. 9.
Telephone: +36-1-795-3753, +36-1-896-4662
Fax: +36-1-301-4646
Website: www.cites.hu
E-mail: [email protected]
7. Hunting trophies
The antlers of the red deer, fallow deer and roe
deer killed or perished during hunting, the mouf-
lon’s horn and the fang of the wild boar longer
than 16 cm must be presented for judgement by
the county government offices, whereas on the
territory of Budapest and Pest County, by the
Pest County Government Office.
For the exportation of hunting trophies, a trophy
judgement sheet must be issued by the hunting
authorities.
For the exportation of trophies of perished ani-
mals or from fallen-off antlers, a trophy export
licence issued by the hunting authorities shall be
necessary.
The importation or exportation of hunting trophies from or to a third country
shall be subject to the presentation of an animal health certificate by the
official veterinarian. If the hunting trophy under the procedure is also covered
by the scope of the Washington Convention, CITES permit shall also be nec-
essary for both the importation and the exportation.
The following bodies can be contacted for questions regarding individual per-
mits or procedures:
For cases in relation to the issue of the trophy judgement sheet and the trophy
export licence:
District Government offices of the county seat where the hunting ground

20
 www.nav.gov.hu

is located and on the territory of Budapest and Pest County at the Pest
County Government Office.
Website: http://www.kormanyhivatal.hu/hu/elerhetosegek
For veterinary issues, and cases of importation of hunting trophies:
National Food Chain Safety Office
Animal Health and Animal Welfare Directorate
Official seat: H–1024 Budapest, 
Keleti Károly u. 24.
Telephone: +36-1-336-9302
Website: http://portal.nebih.gov.hu/
Fax: +36-1-336-9479
E-mail: [email protected]
For the importation of hunting trophies covered by the scope of the Washing-
ton Convention (CITES):
Ministry of Agriculture
Biodiversity and Gene Conservation Department
Official seat: H–1052 Budapest, Apáczai Csere János u. 9.
Telephone: +36-1-795-3753, +36-1-896-4662
Fax: +36-1-301-4646
Website: www.cites.hu
E-mail: [email protected]
8. Certain plants and plant products
Phytosanitary provisions concerning passenger baggage
Pursuant to the phytosanitary provisions applicable from 14 December 2019,
plants and plant products may not be imported into the European Union in a
passenger baggage or only with a phytosanitary certificate.
Exemptions to this are the following:
a) (a) pineapple, banana, date, durian and coconut as vegetable crops without
quantitative limitation;
b) small quantities of plants and plant products for personal consumption,
meaning – based on the decision of the relevant ministry – 5 kg/person or
1 piece/person (for example 5 kg of apples or 1 piece of melon).
However, not even small quantities of plants, plant products which are ined-
ible, such as seeds, live plants, wreaths, etc., may be imported. Crops and
parts of plants contaminated with adhesive soil, even in small quantities,
cannot be imported either.
The customs authorities may, in the course of customs control, reverse car-
riers of goods which cannot be imported or require the passenger to discard
the product.
Before traveling, it is worth consulting the relevant Hungarian diplomatic mis-
sions or the following contact details:
National Food Chain Safety Office
Directorate for Plant, Soil and Agro-environment Protection
Seat: H–1118 Budapest, Budaörsi út 141-145
Telephone: +36-1-309-1000   
Website: http://portal.nebih.gov.hu/

21
Fax no.: +36-1-246-2942
E-mail: [email protected]
More information on this topic can be found at the following link:
https://portal.nebih.gov.hu/-/kis-mennyisegben-sajat-fogyasztas-
ra-szant-zoldseg-es-gyumolcsfelek-behozhatoak-hazankba
9. Excise goods
Excise goods released for free circulation in another EU Member State, pur-
chased by natural persons (individuals) who do not engage in economic ac-
tivity with excise goods in another EU Member State and brought to Hungary
for personal use, shall be exempt from taxation in Hungary.
When determining personal use, NTCA will jointly consider the following as-
pects:
– whether the private individual possesses a licence stipulated by the Excise
Act or whether he requested his registration on the basis of the Excise Act,
– the grounds for possessing the excise goods,
– the location of storing the excise product and the means of transport,
– all documents related to the excise goods,
– the nature of the excise goods, and in addition
– whether the quantity of the excise goods exceeds the quantity determined
in the Excise Act (quantity for commercial purposes), which are the fol-
lowing
– 800 cigarettes,
– 200 cigars,
– 400 cigarillos if a cigarillo weighs 3 grams at the most,
– 1 kilogram of smoking tobacco,
– 110 litres of beer,
– 20 litres of intermediate alco-
holic products
– 10 litres of alcoholic products,
– in the case of still and car-
bonated wine, other ferment-
ed still and carbonated drinks
(wine and champagne) alto-
gether 90 litres out of which
carbonated wine and other
fermented carbonated drink
(champagne) may be maximum 60 litres.
– in the case of filling liquid a maximum of 300 millilitres.
– in the case of the category of new tobacco products for single use a
maximum of 800 pieces, for its filling liquid 300 millilitres.
In the case of energy products, the quantity of fuel in the fuel tank of the
vehicle and a maximum of 10 litres of fuel in a portable container shall qualify
as purchase for private purposes by a natural person.
Passengers (irrespective of their citizenship) entering Hungary from a non-EU Member
State may bring to the country excise goods free of customs duties or taxes within the
volume limits set in the section “Rules applying to travellers arriving in Hungary from
countries outside the European Union”.

22
 www.nav.gov.hu

For further information on importing excise goods to non-European Union

countries (third countries), please contact the competent diplomatic missions
in Hungary.

IV. Obligation to report cash at the external borders

of the European Union
Any passenger entering or leaving
the European Union that holds EUR
10,000 or more in cash (even if in
different currencies), or any cash
equivalent instruments (such as se-
curities, bonds, shares, traveller’s
cheques, etc.) of the same total
value, shall file a written declara-
tion about this fact to the customs
authority.
You can download the declaration from the following websites:
www.ec.europa.eu/eucashcontrols
www.nav.gov.hu/nav/vam/egyeb/keszpenz_130107.html
Such declaration shall be made at or presented to the customs authority (or
other competent authority) where the passenger enters or leaves the Euro-
pean Union.
In addition, certain Member States of the European Union apply further con-
trol and declaration rules on cash transactions within the Community. It is
reasonable to obtain information about such rules of the countries visited
during the journey at their competent diplomatic services in Hungary.

V. Tax-exempt sale of goods taken by foreign

passengers out of the territory of the European Union
Goods purchased by foreign passengers shall be free from value added tax if
taken out of the territory of the Community as part of their personal or travel
luggage. The following are the conditions of the application of the tax-exempt
sale:
– the passenger shall take the goods to a country outside the European Un-
ion without taking such goods into use, and the customs authority shall
confirm this condition using the tax refund form issued by the seller to
the passenger,
– the goods shall be taken out of the territory of the European Union within
90 days from the date of purchase,
– the total value of the goods sold – including taxes – shall exceed EUR 175,
– the foreign passenger certifies their legal status with a valid travel docu-
ment or other valid public document for identification recognized by Hun-
gary (henceforward referred to together as travel documents).
The term foreign passenger shall refer to any natural person that is not a
citizen of any Member State of the European Union and has no title for perma-
nent stay in any Member State of the EU, or, being a citizen of a Member State
of the EU, has got their residence outside the territory of the EU.

23
Residence shall mean any abode serving as a permanent dwelling place and
being in the closest personal and economic relation with that particular nat-
ural person.
When leaving, passengers are required to identify themselves and to present
the purchased goods, as well as the tax refund form (two copies), and also
the original copy of the invoice. All data stated in the tax refund form and in
the invoice shall correspond with the personal data stated in the travel do-
cument of the passenger. Each tax refund form shall include the sales data of
one single invoice only, and such data shall correspond with the data stated
in the invoice.
The customs authority may certify the exit of goods from the territory of the
Community in the tax refund form upon the request of the passenger, when
the goods are taken to a third country.
The use of such tax refund forms is mandatory; the issuer of the invoice
shall complete the form in three copies when
the goods are purchased and shall provide the
first two copies to the buyer. Having confirmed
the exit of the passenger, the customs author-
ity retains one copy of the tax refund form and
returns the other copy to the foreign passenger.
If the passenger leaves Hungary but not for a
country outside the European Union (for ex-
ample leaves for Vienna to return to their re-
sidence outside the European Union by air), they should request confirmation
of the export of the relevant goods from the territory of the EU when actually
leaving the European Union (i.e., for the purposes of the above example, at
the Vienna Airport).
A tax refund request may be raised at the seller of the product by the foreign
passenger personally, or via their authorized representative acting on their
behalf. If the foreign passenger is acting personally, they are obliged to pres-
ent their travel documents, if the foreign passenger is acting via its authorized
representative, the authorized person acting on their behalf shall submit a
written authorization made out to their name.
In order to request a tax refund, the foreign passenger or their authorized
representative shall submit to the seller of the product the first copy of the
tax refund form validated and stamped by the customs authority, and shall
also present the original copy of the invoice confirming the completion of the
particular sales transaction.
The foreign passenger shall be entitled to receive the tax refund in HUF, which
shall be paid by the seller of the product in cash. The foreign passenger
and the seller of the product may however agree to a different currency and
method of payment.
For further information, please consult the website of the National Tax and
Customs Administration of Hungary at www.nav.gov.hu, detailed information
is available under the menu item Információs Füzetek (Information Booklets/
Information Booklet no. 15.) or call any of the following numbers 1819 (inland
call tariff); or +36 1 250-9500 from abroad.

24
 www.nav.gov.hu

Zoll- und sonstige Regeln bezüglich des Reiseverkehrs

im Jahr 2020
Die Reisende, die innerhalb der Europäischen Union oder aus einem Nicht-EU-Staat
(Drittland) in die Europäische Union reisen, sollten die folgenden Regeln beachten.
I. Regeln für Reisende innerhalb der Europäischen Union
Durch die Regeln der Europäischen Union ist der freie Warenverkehr zwischen den
Mitgliedstaaten gesichert. Dies bedeutet, dass mit der Ausfuhr von Waren aus Ungarn
in einen anderen Mitgliedstaat, bzw. mit der Einfuhr von Waren aus einem Mitglied-
staat nach Ungarn kein Zollverfahren verbunden ist.
Es gibt für die Aus- und Einfuhr der bei der Reise für die private Verwendung –
Eigenbedarf, Geschenk - gekauften, nicht zum Handel bestimmten Waren keine Ein-
schränkungen.
Die Beförderung bestimmter Waren z. B.
– als Hobby gehaltene Haustiere,
– Jagdwaffen,
– Alkohol,
– Tabakwaren,
– Arzneimittel, die Suchtstoffe enthalten usw.
innerhalb der Europäischen Union kann jedoch Beschränkungen unterliegen, bzw. an
Sondergenehmigungen gebunden sein. Bezüglich dieser Waren und Regeln werden
Sie in einem gesonderten Kapitel informiert.
II. Regeln für Reisende aus einem Land außerhalb der
Europäischen Union (Drittland) nach Ungarn
Bei der Einreise aus einem Nicht-EU-Staat(en) können folgende Waren im Reisege-
päck zoll- und steuerfrei eingeführt werden:
1. Von Alkoholerzeugnissen und alkoholischen Getränken (ausschließlich bei Rei-
senden ab einem Alter von 17 Jahren) höchstens
– 4 Liter Wein aus Weintrauben (stiller Wein)
– 16 Liter Bier
– 1 Liter Alkoholerzeugnisse mit einem Alkoholgehalt von mehr als 22 Volu-
menprozent oder unvergällte Alkoholprodukte mit einem Alkoholgehalt von
80 Volumenprozent oder mehr oder
– 2 Liter Alkoholerzeugnisse, Alkoholzwischenprodukte, Sekt (Schaumwein,
sonstige schäumende gegorene Getränke) oder sonstige Weine (sonstige
nicht schäumende gegorene Getränke) mit einem Alkoholgehalt von 22
Volumenprozenten oder weniger.
2. Tabakwaren (ausschließlich bei Reisenden ab einem Alter von 17 Jahren),
höchtens:
Flugreisende Sonstige (von Flugreisenden
abweichende) Reisende
– 200 Zigaretten oder – 40 Zigaretten oder
– 100 Zigarillos (mit einem – 20 Zigarillos (mit einem Gewicht
Gewicht von 3 Gramm oder von 3 Gramm oder weniger pro
weniger pro Stück) oder Stück) oder
– 50 Zigarren oder – 10 Zigarren oder
– 250 Gramm Rauchtabak – 50 Gramm Rauchtabak

25
Bezüglich Tabakwaren und Alkoholerzeugnisse (mit Ausnahme von Wein aus Wein-
trauben und Bier) enthält das Gesetz über die Freimengen hinaus weitere Bestimmun-
gen, indem die oben bestimmten Mengenbeschränkungen im Falle dieser Produkte
jeweils einzeln 100 Prozent der Freimenge bedeuten. Bei Tabakwaren, bzw. Alkohol-
erzeugnissen darf die Zusammenrechnung der prozentualen Anteile von den einzeln
bestimmten Freigrenzen 100 Prozent nicht überschreiten.
In der Praxis bedeutet die obige Regelung, dass falls ein von Flugreisenden abwei-
chender Reisender 40 Stück Zigaretten einführt, die Abgabenfreiheit nur für diese
Menge gewährt werden kann, und weitere Tabakwaren (Zigarillos, Zigarren, Rauch-
tabak) nicht mehr abgabenfrei eingeführt werden können.
Falls 20 (Stück) Zigaretten eingeführt werden (dies beträgt 50 % der Freimenge),
können noch 5 (Stück) Zigarren oder 10 (Stück) Zigarillos oder 25 Gramm Rauchtabak
abgabenfrei eingeführt werden (weitere 50 % der Freimenge).
3. Andere Waren
Über die o.a. Waren hinaus können Waren bis zu einem Warenwert von insgesamt
300 EUR, von Flugreisenden bis zu einem Warenwert von insgesamt 430 EUR zoll-
und steuerfrei eingeführt werden.
Reisende unter 15 Jahren dürfen – unabhängig vom Reiseverkehr – Waren bis zu
einem Warenwert von insgesamt 150 EUR zoll- und steuerfrei einführen.
Die aktuellen Schwellenwerte in HUF für die Steuer- und Zollbefreiungen werden von
dem Nationalen Steuer- und Zollamt (NAV) in Form einer Mitteilung veröffentlicht.
Weitere Voraussetzungen für die Abgabenfreiheit sind, dass die Einfuhr
– Gelegenheitscharakter hat (Einfuhr, die innerhalb einer rationalen Zeit-
spanne nicht als Teil einer Serie erfolgt) und
– ausschließlich aus Waren besteht, die für den persönlichen Gebrauch der
Reisenden oder ihrer Angehörigen oder als Geschenk bestimmt sind, und
– die aufgrund ihrer Merkmale und Menge nicht auf eine Einfuhr zu gewer-
blichen Zwecken hindeuten.
4. Kraftstoff
Einfuhrabgabenfrei kann Kraftstoff, der sich bei der Einreise ins Zollgebiet der Euro-
päischen Union in dem vom Hersteller standardmäßig eingebauten Hauptbehälter
eines privaten und gewerblichen Kraftfahrzeuges und Kraftrads, sowie besonderen
Containers befindet, eingeführt werden, weiterhin einfuhrabgabenfrei kann ferner
höchstens 10 Liter Kraftstoff pro Fahrzeug im Reservebehälter der privaten Kraftfahr-
zeuge und Krafträder eingeführt werden, der nicht gegen die nationalen Bestimmun-
gen über Besitz und Beförderung von Kraftstoffen verstößt.
Bei Einfuhren ohne kommerziellen Charakter gilt diese Abgabefreiheit ausschließlich
für Reisende ab einem Alter von 17 Jahren.
Gemäß den Einschränkungen bezüglich der Abgabenfreiheit dürfen Treibstoffe, die
abgabenfrei eingeführt wurden:
– weder in einem anderen Kraftfahrzeug als dem, in dem sie eingeführt
wurden, verwendet werden
– dürfen diese von der befreite Person nicht aus diesem Fahrzeug entfernt
oder gelagert werden, ausgenommen während der Zeit, in der an dem
Fahrzeug erforderliche Reparaturen durchgeführt werden

26
 www.nav.gov.hu

– weiterhin er kann nicht entgeltlich oder unentgeltlich weitergeben (es kann

weder veräußert noch überlassen werden).
Bei der Nichthaltung dieser Regeln entsteht nach dem Treibstoff eine zollrechtliche-
und nationale Steuerpflicht am Tag der Nichterfüllung der Bestimmung, aufgrund
dem nach der Beschaffentheit der Waren angewendeten Zollsatz, aufgrund dem
Zollsatz, welcher an diesem Tag von der zuständigen Behörden festgestellt oder an-
erkannt wurde.
Wenn eine der Voraussetzungen für die Zollfreigrenzen, sowie für die damit verbun-
dene, nationale Abgabenfreiheit nicht erfüllt wird, kann die Einfuhr der Waren erst
nach der Einzahlung der Zölle und Abgaben (allgemeine Umsatzsteuer, Verbrauch-
steuer usw.) erfolgen! Die Einhaltung der Regeln wird durch die Zollbehörde intensiv
kontrolliert!

III. Sonderregelungen für bestimmte Waren

1. Lebensmittel
Die Einfuhr von leicht verderblichen Lebens-
mitteln aus einem Land außerhalb der Euro-
päischen Union, zB.
rohes Fleisch
– Fleischerzeugnisse
– Lebensmittel mit Fleischgehalt
– Milch und Milcherzeugnisse
stellt ein Risiko der eventuellen Verbreitung
von Tierseuchen dar. So die Einfuhr der
Lebensmittel tierischer Herkunft, die für
den persönlichen Gebrauch bestimmt sind,
sowie Erzeugnisse tierischer Herkunft, die
Futtermittel für Heimtiere sind, stehen unter
strengen Bedingungen.
Im Fall der Verletzung der Regeln kann es vorfallen, dass diese Produkte werden zu-
rückgewendet, konfisziert und vernichtet.
Milchpulver für Säuglinge, für Säuglinge bestimmte Lebensmittel und Lebensmittel
für besondere medizinische Zwecke dürfen eingeführt werden, sofern
– • muss vor dem Auflösen nicht gekühlt werden,
– • mit geschützten Markennamen verfügt
– • die Verpackung ist unbeschädigt.
Die Einfuhr dieser Produkte ohne gewerbliche Zwecke wird von den Zollorganen an
der Außengrenze der Europäischen Union geprüft, und an den Eingangsorten werden
auffällige Aushänge über die bezüglichen Vorschriften ausgelegt.
Es ist auch nicht empfehlenswert, Lebensmittel tierischer Herkunft bei der Ausrei-
se – in dem für die Reise zusammengestellten Lebensmittelpaket – mitzunehmen,
da deren Ausfuhr in ein Drittland meistens verboten oder an strenge Bedingungen
gebunden ist. Informationen über die diesbezüglichen Vorschriften werden von den
zuständigen diplomatischen Vertretungen der Bestimmungsländer in Ungarn erteilt.
Es kann auch vorkommen, dass manche Produkte zur Verhinderung der verschiede-
nen, ansteckenden Tierkrankheiten auf die so genannte provisorische Ein- und/oder
Ausfuhrverbotsliste gesetzt werden können.

27
Die Produkte aus bedrohten Tierarten (Störkaviar) können weiteren Beschränkungen
unterliegt werden.
Es lohnt sich, vor der Reise über die aktuellen Vorschriften unter den folgenden Kon-
taktmöglichkeiten einzuholen:
Agrarministerium
Sitz: H–1055 Budapest, Kossuth Lajos tér 11., Ungarn
Telefonnummer: (+36 1) 795-2000, (+36 1) 795-2532
Telefax: (+36 1) 795-0200
E-Mail: [email protected]
Webseite: www.kormany.hu/hu/foldmuvelesugyi-miniszterium/elerhetosegek
2. Arzneimittel
Bei der Einreise nach Ungarn oder bei der Ausreise aus Ungarn dürfen die Perso-
nen mit dauerhafter medikamentöser Behandlung – im Einklang mit der Dauer der
Reise  – die vom behandelnden Arzt vorgeschriebene Menge an Medikamenten mit-
nehmen.
Dazu ist es zweckmässig eine Bescheinigung vom Arzt eingeholt werden, womit aus-
reichende Arzneimittel höchstens für 90 Tagen einzuführen und auszuführen sind.
Der entsprechende Vordruck ist auf der ungarischen Webseite www.ogyei.gov.hu
des Nationalen Institutes für Pharmazie und Ernährung (OGYÉI) in dem Menüpunkt
„Forms” unter den Punkten 35-37. zu finden.
Die englische Vordrücke sind auf der englischen Webseite von OGYÉI: www.ogyei.
gov.hu/forms unter den Punkten 11-12. zu finden.
Die Informationen über die diesbezüglichen Vorschriften der einzelnen Drittländer
werden von der zuständigen diplomatischen Vertretungen erteilt.
Bei der Einfuhr nach Ungarn und bei der Ausfuhr aus Ungarn von Drogen und psy-
chotropen Substanzen, bzw. von Medikamenten und Zubereitungen, die neue psy-
choaktive Substanzen enthalten (gewöhnlich: Beruhigungsmittel, Aufputschmittel,
Halluzinogene) bedarf es die Sondergenehmigung der Fachbehörde. Bezüglich der
ungarischen Bestimmungen kann die OGYÉI unter den folgenden Kontaktmöglich-
keiten ersucht werden:
OGYÉI, Hauptabteilung für Drogen
Sitz: H–1051 Budapest, Zrínyi u. 3.
Telefonnummer: (+36 1) 235-7970, (+36 1) 235-7971, 235-7944
Telefax: +36-1-8869-488
Webseite: www.ogyei.gov.hu/kabitoszerugy
E-Mail: [email protected]
3. Haustiere
Wenn jemand möchte mit Haustiere (Hund, Katze, Frettchen) innerhalb der Europäi-
schen Union reisen, muss der Heimtierausweis (pet passport) vor der Reise gelöst
werden. Der Heimtierausweis wird von dem für den Wohnsitz zuständigen Tierarzt
ausgestellt, falls
– das Tier über die notwendigen Schutzimpfungen verfügt
– seine Identifizierung durch Mikrochip gewährleistet ist
Wenn wir mit Haustiere in ein Drittland reisen möchten, über die die diesbezüglichen
Vorschriften des Ziellandes können die zuständigen diplomatischen Vertretungen in
Ungarn Informationen geben.

28
 www.nav.gov.hu

Wenn ein in einem Drittland lebendes Haustier nach Ungarn ankommt, muss über die
folgenden verfügen:
– individuelle Identifizierung (Tätowierung oder Mikrochip),
– die notwendigen Impfungen,
– pet passport
– eine amtliche Veterinärbescheinigung
Vor einer Reise ist es jedoch ratsam, sich bei den Komitat-Regierungsämten, auf dem
Gebiet von Budapest und im Komitat Pest beim Regierungsamt des Komitats Pest
(http://www.kormanyhivatal.hu/hu/elerhetosegek) oder unter den folgenden Kontakt-
möglichkeiten zu erkundigen:
NÉBIH, Direktion für Tiergesundheit und Tierschutz
Sitz: H–1024 Budapest, Keleti Károly u. 24., Ungarn
Telefonnummer: (+36 1) 336-9302
Webseite: www.portal.nebih.gov.hu
Telefax: (+36 1) 336-9479
E-Mail: [email protected]
4. Schusswaffen und Munition
Innerhalb der Europäischen Union dürfen
Schusswaffen zu Jagd-, Sport- und Selbst-
verteidigungszwecken und Munitionen von
EU-Bürgern oder von in der EU ansässigen
Person nur mit dem europäischen Feuer-
waffenpass mitgenommen werden.
Personen, die keinen festen Wohnsitz in
der Europäischen Union haben, sind bei
ihrer Einreise nach Ungarn aufgrund des
von der verfahrenen Zollbehörde ausge-
stellten gebührenpflichtigen Begleitscheins
für Waffen (Munition) berechtigt, die eige-
ne Schusswaffe mit der dazugehörenden
Munition für Jagdzwecke, zu einer Schieß-
sportveranstaltung einzuführen, bzw. durch
das Land durchzuführen, wenn die Dauer
des geplanten Aufenthalts in Ungarn 90
Tage nicht übersteigt.
Bei der Ausreise aus Ungarn ist die Bescheinigung an der Außengrenze der Europäi-
schen Union bei der Grenzstrecke (Zollstelle) von der Kunde abzugeben.
Falls die Abgabe der Bescheinigung aus anderen Gründen nicht möglich ist, sind diese
nach der Ausreise aus Ungarn der Zollstelle unverzüglich zurückzusenden, die die
Bescheinigung ausgestellt hat.
Während der Reise sind die Folgenden nachzuweisen:
– die Berechtigung zum Halten von Schusswaffen (mit Feuerwaffenpassen
des Staates des Wohnsitzes) und
– das Reiseziel (Sportwettkamp, Jagd)
Die Teilnahme an einer Jagd ist durch Vorlage des Einladungsschreibens der Organi-
satoren der Jagdveranstaltung, sowie der Jagdgenehmigung zu bescheinigen.

29
Die Teilnahme an einem Sportschießen ist durch das Einladungsschreiben des einla-
denden Sportvereins, und die Berechtigung zur Ausfuhr von Sportwaffen und Munition
durch eine Genehmigung des entsprechenden Sportfachverbandes bescheinigt.
Die Bescheinigungen sind nur zusammen mit dem Feuerwaffenpass, bzw. dem euro-
päischen Feuerwaffenpass gültig.
Beim Kauf der Schusswaffen und Munition aus Ausland oder bei deren Reparatur im
Ausland, oder beim Verkauf für Ausland ist es auch nötig:
– die von der zuständigen Behörde des Staates der Reisende ausgestellte
Genehmigung, und
– die von der ungarischen Polizei ausgestellten Einreise- und Ausreisegene-
hmigung
Die nötigen Genehmigungen für Schusswaffen und Munition für Jagd- und Sportzwe-
cken beim Einfuhr und beim Ausfuhr werden von der beim Grenzübergang für den
Eintritt nach Ungarn zuständigen Generalpolizeidirektion des jeweiligen Komitates, in
Budapest der dortigen Generalpolizeidirektion ausgestellt.
Die Einfuhr zur Selbstverteidigung kann von der für den Einfuhr und Durchfuhr zu-
ständigen Polizeidirektion des jeweiligen Komitats (oder von Budapest) genehmigt
werden.
Das Vorhandensein der ausgestellten Genehmigungen wird von der Zollbehörde ge-
prüft, so die Lieferung der Schusswaffen und Munition soll bei der Grenzüberschrei-
tung für die Zollbehörde angemeldet werden.
Über die Regeln für die Ausfuhren in Drittländer erteilen die zuständigen diplomati-
schen Vertretungen in Ungarn Auskunft.
Die Erreichbarkeiten der Generalpolizeidirektionen der Komitate und von Budapest
erreichen Sie unter dem Link www.police.hu/hu/ugyintezes.
5. Kulturgüter
Die Ausfuhr von Gegenständen, die als Kulturgüter
gelten und mehr als 50 Jahre alt sind, z.B. ausgegra-
bene archäologische Befunde, Gemälde, alte Bücher,
in andere Mitgliedstaaten der Europäischen Union
oder in Drittländern aus Ungarn - sogar vorü-
bergehend - können mit der von der Fach-
behörde ausgestellten Genehmigung aus-
geführt werden, abhängig von dem Marktwert
der betroffenen Kunstwerke. Die einschlägigen
nationalen Vorschriften mit der Liste der geneh-
migungspflichtigen Kulturgüter nach Marktwert
und Alter können von denen der EU abweichen. Laut
den gültigen nationalen Vorschriften ist die Ausfuhr
der Kulturgüter genehmigungspflichtig, die mindestens
einen Marktwert von 50.000 HUF haben. Die Feststel-
lung des monetären Wertes ist die Pflicht des Inha-
bers, wozu eine Wertschätzung oder eine Kunst-
handelsrechnung zugrunde liegen kann.
Die Zollbehörde prüft nur die Ausfuhrverfahren,
bezüglich der Drittländer, und werden von der Zoll-

30
 www.nav.gov.hu

behörde die Genehmigungen zu diesen Verfahren verwaltet. Gleichzeitig kann die Zoll-
behörde die Rechtmäßigkeit der Beförderung der Kulturgüter im Bereich der Binnen-
grenze der EU stichprobenweise überprüfen.
Bei weiteren Informationen bezüglich der einzelnen Genehmigungen, der geneh-
migungspflichtigen oder solcher Verfahren, die einer Genehmigung nicht bedürfen,
sowie des Alters und der Marktwertschwelle der Kategorien von Kunstgegenständen
steht Ihnen die Hauptabteilung für Überwachung der Kunstgegenstände und Archäo-
logie des Amtes des Premierministers über folgende Kontaktmöglichkeiten zur Ver-
fügung:
Hauptabteilung für Überwachung der Kunstgegenstände und Archäologie des Amtes
des Premierministers
Sitz: H–1014 Budapest, Táncsics Mihály utca 1., Ungarn
Telefonnummer: (+36 1) 896-7761
E-Mail: [email protected] oder
in Ausfuhrangelegenheiten: [email protected]
Webseite: www.oroksegvedelem.kormany.hu/mutargyfelugyelet
6. Gefährdete Tier- und Pflanzenarten
Das Washingtoner Artenschutzübereinkommen über den internationalen Handel mit
gefährdeten Arten freilebender Tiere und Pflanzen (CITES) reguliert die Lieferung der
gefährdeten Tier- und Pflanzenarten streng. Die Ein- und Ausfuhr lebender und toter
Exemplare von beinahe 5.000 Tierarten (z.B. Meeresschildkröten, Elefanten, Tiger)
und 28.000 Pflanzenarten (z.B. Kakteen, Orchideen, Rosenholz), dessen lebenden
und unbelebten Einzeldingen, Teilen, sowie der aus ihnen gewonnenen Erzeugnisse
-einschließlich Jagdtrophäen und Präparate auch- ist verboten oder mit CITIES-Ge-
nehmigung möglich.
Die Genehmigungen werden von der zuständigen CITES Behörden der gegeben Län-
der ausgestellt.
Während der Lieferung der unter der Wirkung von CITES stehenden:
– lebendes Tier oder tierisches Erzeugnis, und
– Erzeugnisse mit pflanzlichen Ursprung oder lebende Pflanzen
bei der Einfuhren und Ausfuhren neben den Genehmigungen wäre es nötig die Vor-
lage:
– der von einem amtlichen Tierarzt ausgestellten Veterinärbescheinigung
oder
– des Pflanzengesundheitszeugnises, welches von den verfahrenen Re-
gierungsämtern im Rahmen ihrer Zuständigkeit für Pflanzenschutz- und
Bodenschutz ausgestellt wird
Der Eintritt und Austritt des Produktenkreises kann ausschließlich an für diesen
Zweck bestimmten Grenzübergängen mit einer Grenzstation in Ungarn für Tier- und
Pflanzengesundheit erfolgen. Es ist darauf hinzuweisen, dass CITES Produkte können
als Souvenir in vielen Teilen der Welt gekauft werden, aber dadurch tragen wir, auch
ohne Kenntnis davon zu haben, zur Beschädigung der Natur und zum Aussterben
bestimmter Arten bei. Die Einfuhr von solchen Souvenirs ohne Genehmigung gilt als
rechtswidrige Handlung und kann ein Strafverfahren nach sich ziehen, was die Ver-
hängung einer Geldstrafe wegen Verstoß gegen die Naturschutzbestimmungen und
sogar eine Freiheitsstrafe bis zu 3 Jahren bedeuten kann.

31
Es ist zweckmässig vor der Reise zu erkundigen, welche Tier- und Pflanzenarten
durch das Washingtoner Artenschutzübereinkommen (CITES) geschützt sind. Es kann
vorkommen, dass bei der Ein-, Aus- oder Durchfuhr durch das ungarische Hoheits-
gebiet der als Souvenir verkauften Gegenstände aus Elfenbein, Schildkrötenpanzer,
exotischem Leder, präparierter Insekten, Pelze, tropischer Muscheln, getrockneter
Seesterne und anderer Ziergegenstände eine CITES-Genehmigung verlangt wird.
Detaillierte Informationen in diesem Thema sind unter dem Link www.cities.hu/cites.
html
und unter dem Link ec.europa.eu/environment/cites/legislation_en.htm
erhältlich.
Bei Fragen bezüglich der einzelnen Genehmigungen und Verfahren können Sie die
untere CITES Behörde ersuchen:
Agrarministerium
Hauptabteilung für Biodiversität und Generhaltung
Sitz: H–1052 Budapest, Apaczai Csere János u. 9., Ungarn
Telefonnummer: (+36 1) 795-3753, (+36 1) 896-4662
Telefax: (+36 1) 301-4646
Webseite: www.cites.hu
E-Mail: [email protected]
7. Jagdtrophäen
Das Rothirsch, Dam- und Rehgeweih, Mufflonschnecken und Wildschweinfüchse –
die länger als 16 cm sind –, welche bei der Jagd getötet oder verendet, muss bei den
Komitat-Regierungsämtern, und auf dem Gebiet von Budapest und des Komitats Pest
beim Regierungsamt des Komitats Pest. vorgelegt werden.
Zur Ausfuhr der Jagdtrophäen ist der von der Jagdbehörde ausgestellte Trophäen-
bewertungsschein erforderlich.
Für die Ausfuhr des Geweihes von verendeten Tieren oder des verlorenen Geweihes
bedarf es auch eine Trophäenausfuhrgenehmigung, die von der Jagdbehörde aus-
gestellt wurde.
Zur Einfuhr oder zur Ausfuhr der Jagdtrophäen aus Drittländer ist ein vom amtlichen
Tierarzt ausgestellten Veterinärdokument erforderlich. Wenn die Jagdtrophäe in dem
Verfahren auch dem Washingtoner Artenschutzabkommen (CITES) unterliegt, so muss
auch die CITES-Genehmigung besorgen.
Nähere Auskunft zu den einzelnen Genehmigungen und Verfahren können Sie bei den
folgenden Behörden einholen:
Bezüglich der Erstellung von Trophäenbewertungsscheinen und Trophäenausfuhrge-
nehmigungen:
Bei den Regierungsämtern nach der Lage des Jagdgebietes, auf dem Gebiet von
Budapest und des Komitats Pest beim Regierungsamt des Komitats Pest. Web-
seite: http://www.kormanyhivatal.hu/hu/elerhetosegek
In Veterinärangelegenheiten, bzw. bei Einfuhr von Jagdtrophäen:
Nationales Amt für die Sicherheit von Lebensmittelketten – NÉBIH
Direktion für Tiergesundheit und Tierschutz
Sitz: H–1024 Budapest, Keleti Károly u. 24., Ungarn
Telefonnummer: (+36 1) 336-9302
Webseite: http://portal.nebih.gov.hu/

32
 www.nav.gov.hu

Telefax: (+36 1) 336-9479

E-Mail: [email protected]
Bei der Einfuhr von Jagdtrophäen, die dem Washingtoner Artenschutzabkommen (CI-
TES) unterliegen:
Agrarministerium
Hauptabteilung für Biodiversität und Generhaltung
Sitz: H–1055 Budapest,Apáczai Csere János u.9., Ungarn
Telefonnummer: (+36 1) 795-3753; (+36 1) 896-4662
Telefax: (+36 1) 301-4646
Webseite: www.cites.hu
E-Mail: [email protected]
8. Einzelne Pflanzen und Pflanzenerzeugnisse
Pflanzenschutzbestimmungen bezüglich des Reisegepäckes der Reisenden
Pflanzen und pflanzliche Erzeugnisse können im Reisegepäck nach den ab dem 14.
Dezember 2019 geltenden pflanzengesundheitlichen Vorschriften nicht oder nur mit
einem Pflanzengesundheitszeugnis in das Gebiet der Europäischen Union eingeführt
werden.
Davon sind die Ausnahmen:
a) Ananas, Banane, Dattel, Durian und Kokosnuss als Pflanzenernte ohne Menge-
beschränkungen;
b) Pflanzen und Pflanzenerzeugnisse, zum persönlichen Gebrauch, in kleinen Men-
gen, nach Entscheidung des Ministeriums das bedeutet 5 kg / Person oder 1 Stück
/ Person (z. B. 5 kg Apfel oder 1 Stück Melone).
Kleine Mengen von Pflanzen und Pflanzenerzeugnissen kann nicht eingeführt werden,
die nicht verzehrbar sind, wie Samen, lebenden Pflanzen, Kränzen usw. Auch können
die Ernte und die Pflanzenteile in kleinen Mengen nicht eingeführt werden, die mit
Kleberde verschmutzt sind.
Die Lieferanten, die nicht einführbare Waren liefern, können von der Zollbehörde im
Rahmen der Zollkontrolle zurückgewendet werden, oder die Reisenden können auf-
fordert werden, die Ware zu entsorgen.
Vor einer Reise ist es ratsam, sich über die weiteren Einzelheiten bei den zuständigen
diplomatischen Vertretungen in Ungarn unter den folgenden Kontaktmöglichkeiten zu
erkundigen:
Nationale Behörde für die Sicherheit der Lebensmittelkette
Direktion für Pflanzen, Erde und Agrarumgebungsschutz (NTAI)
Sitz: H–1118 Budapest, Budaörsi út 141–145, Ungarn
Telefonnummer: (+36 1) 309-1000
Website: http://portal.nebih.gov.hu/
Telefax: (+36 1) 246-2942
E-Mail: [email protected]
Weitere Informationen zu diesem Thema finden Sie unter:
https://portal.nebih.gov.hu/-/kis-mennyisegben-sajat-fogyasztasra-szant-zold-
seg-es-gyumolcsfelek-behozhatoak-hazankba
9. Verbrauchsteuerpflichtige Waren
Wenn die in einem anderen Mitgliedstaat in den steuerrechtlich freien Verkehr über-
führte verbrauchsteuerpflichtige Waren von einer natürlichen Person, die keine wirt-

33
schaftliche Tätigkeit mit den verbrauchsteuerpflichten Waren ausübt (Privatperson),
selbst und für den Eigenverbrauch ins Inland eingeführt werden, es ist nicht steuer-
pflichtig.
Damit festgestellt werden kann, ob die verbrauchsteuerpflichtigen Waren dem Eigen-
verbrauch dienen, werden von der Nationalen Steuer- und Zollamt (NAV) folgende
Kriterien gemeinsam geprüft:
– ob die Privatperson eine Tätigkeit ausübt, die einer verbrauchssteuerähnli-
chen Genehmigung oder Registrierung bedarf;
– der Grund des Inbesitzhaltens;
– der Ort des Inbesitzhaltens der verbrauchsteuerpflichtigen Waren, oder die
Art der Beförderung;
– sämtliche Unterlagen bezüglich der verbrauchsteuerpflichtigen Waren;
– die Art der verbrauchsteuerpflichtigen Waren;
– ob die Menge der verbrauchsteuerpflichtigen Waren die folgenden Gren-
zwerte für kommerzielle Mengen überschreitet:
– Zigaretten 800 St.,
– Zigarren 200 St.,
– Zigarillos mit einem Gewicht von höchstens 3 Gramm 400 St.,
– Rauchtabak 1 Kilogramm,
– Bier 110 Liter,
– Alkoholzwischenprodukten 20 Liter,
– alkoholischen Erzeugnissen 10 Liter,
– schäumenden und nicht schäumenden Weinen, von anderen schäu-
menden und nicht schäumenden gegorenen Getränken (Wein und Sekt)
90 Liter insgesamt, davon Schaumwein und andere schäumende ge-
gorene Getränke (Sekt) höchstens 60 Liter,
– Füllerflüssigkeiten für elektronische Zigarette 300 Milliliter,
– neuen Tabakwaren-Kategorien 800 Stück, bei einer Flüssigkeit 300
Milliliter.
Bei Energieprodukten kann nur eine Menge, die in dem Kraftstofftank des Fahrzeugs
oder in einem tragbaren Behältnis mit einem Inhalt von höchstens 10 Litern befindlich
ist, als Erwerb einer Privatperson für eigenen Verbrauch gelten.
Reisende aus einem Drittland nach
Ungarn (unabhängig von ihrer Staats-
angehörigkeit) können die Mengen
an verbrauchsteuerpflichtigen Waren
zoll- und steuerfrei einführen, die
im Kapitel „Regeln für Reisende aus
einem Land außerhalb der Europäi-
schen Union (Drittland) nach Ungarn”
bestimmt wurden.
Zur Einfuhr verbrauchsteuerpflichti-
ger Waren in ein Drittland erteilen die
zuständigen diplomatischen Vertre-
tungen in Ungarn weitere Auskunft.

34
 www.nav.gov.hu

IV. Bargeldanmeldepflicht an den Außengrenzen

der Europäischen Union
Jeder Reisende, der in die Europäische Union einreist oder das Gebiet der Euro-
päischen Union verlässt und Bargeld im Wert von EUR 10 000 oder mehr (auch in
verschiedenen Währungen) oder Barmittel (Wertpapiere, Obligationen, Aktien, Reise-
checks usw.) im o.a. Gesamtwert mitführt, ist verpflichtet, diese bei der Zollbehörde
schriftlich anzumelden.
Der Anmeldevordruck kann von folgenden Internetseiten heruntergeladen werden:
www.ec.europa.eu/eucashcontrols
www.nav.gov.hu/nav/vam/egyeb/keszpenz_130107.html
Die Anmeldung muss bei der Zollbehörde (oder bei einer anderen zuständigen Be-
hörde) erfolgen, bzw. eingereicht werden, bei der der Reisende in das Gebiet der
Europäischen Union einreist oder das Gebiet der Europäischen Union verlässt.
In manchen Mitgliedstaaten der Europäischen Union bestehen auch gesonderte Kon-
troll- und Anmeldevorschriften bezüglich des Bargeldverkehrs innerhalb der Gemein-
schaft. Informieren Sie sich bitte bei den diplomatischen Vertretungen des jeweiligen
Ziellandes in Ungarn.

V. Steuerbefreiung bezüglich der Veräußerung von

Waren, die von ausländischen Reisenden aus der
Europäischen Union ausgeführt werden
Befreit von der allgemeinen Umsatzsteuer sind die von ausländischen Reisenden ge-
kauften Waren, wenn diese als Teil des Personal- oder Reisegepäcks aus dem Gebiet
der Gemeinschaft von diesen Reisenden ausgeführt werden. Die Bedingungen der
Anwendung der Steuerfreiheit sind:
– der Reisende führt die Waren, ohne diese in Gebrauch zu nehmen, in ein
Drittland aus, und diese Tatsache wird von der Zollbehörde auf dem vom
Verkäufer für den Reisenden ausgestellten Umsatzsteuer-Rückvergütungs-
formular bestätigt,
– die Waren werden innerhalb von 90 Tagen nach dem Kauf aus dem Gebiet
der Europäischen Union ausgeführt,
– der Gesamtwert der Veräußerung der Waren inkl. Umsatzsteuer beträgt
mehr als EUR 175,
– die Rechtslage wird mit dem gültigen Reisedokument oder mit einer son-
stigen, von Ungarn anerkannten öffentlichen Urkunde (weiterhin: Reiseun-
terlagen) von der ausländischen Reisende bestätigt.
Als ausländischer Reisender gilt eine natürliche Person, die keine Berechtigung für
Staatsangehörige von einem der Mitgliedstaaten der Europäischen Union und nicht
berechtigt ist, in einem der Mitgliedstaaten der EU ihren gewöhnlichen Aufenthalts-
ort zu haben, ferner die zwar Staatsangehörige eines der Mitgliedstaaten der EU ist,
deren Wohnsitz sich jedoch außerhalb der EU befindet.
Als Wohnsitz gilt der Ort für dauerhaftes Wohnen, mit dem die persönlichen und wirt-
schaftlichen Beziehungen der natürlichen Person am engsten sind.
Der Reisende hat bei der Ausreise neben Nachweis seiner Identität die gekaufte Ware,
sowie das Umsatzsteuer-Rückvergütungsformular (in zweifacher Ausfertigung), fer-

35
ner die Originalrechnung vorzulegen. Die Angaben auf dem Umsatzsteuer-Rückver-
gütungsformular und auf der Rechnung müssen mit den persönlichen Angaben in den
Reiseunterlagen übereinstimmen. Das Umsatzsteuer-Rückvergütungsformular darf
die Angaben bezüglich des Warenverkaufs von nur einer Rechnung enthalten.
Auf dem Umsatzsteuer-Rückvergütungsformular kann die Zollbehörde die Tatsache,
dass die Ware das Zollgebiet der Gemeinschaft verlassen hat, nur auf Antrag des
Reisenden im Falle der Ausfuhr der Ware in ein Drittland bestätigen.
Die Verwendung eines Umsatzsteuer-Rückvergütungsformulars ist verbindlich, es
wird beim Kauf der Ware vom Rechnungsaussteller in dreifacher Ausfertigung er-
stellt, von denen die ersten zwei Ausfertigungen dem Käufer ausgehändigt werden.
Von der Zollbehörde wird nach der Bestätigung der Ausfuhr eine Ausfertigung des
Umsatzsteuer-Rückvergütungs-
formulars entzogen, die andere
dem ausländischen Reisenden
zurückgegeben.
Falls der Reisende das Gebiet
Ungarns nicht in Richtung eines
Drittlandes verlässt (z.B. nach
Wien fährt und von dort an sei-
nen Nicht-EU-Wohnsitz zurück-
fliegt), muss der Nachweis der
Ausfuhr der Ware aus der EU bei
der Ausreise aus der Europäi-
schen Union beantragt werden
(in dem Beispielsfall: am Flughafen Wien).
Die Umsatzsteuer-Rückvergütung muss persönlich vom ausländischen Reisenden,
bzw. von dem in seinem Namen und in seiner Vertretung verfahrenden Bevollmäch-
tigten bei dem Verkäufer der Ware beantragt werden. Falls der ausländische Reisende
in der Sache persönlich handelt, ist er verpflichtet, sein Reisedokument vorzuweisen,
wenn er in der Sache nicht persönlich handelt, muss die in seinem Namen und in
seiner Vertretung verfahrende Person die auf ihren Namen erstellte schriftliche Voll-
macht beifügen.
Damit die entrichtete Umsatzsteuer erstattet werden kann, wird die erste Ausferti-
gung des Umsatzsteuer-Rückvergütungsformulars, die durch die Zollbehörde mit
einem Bestätigungsvermerk verse7hen und abgestempelt wurde, vom ausländischen
Reisenden bzw. von seinem Bevollmächtigten,77 dem Verkäufer der Ware übergeben,
ferner wird die Originalrechnung als Nachweis des Warenverkaufs vorgelegt.
Die erstattungsfähige Steuer steht dem ausländischen Reisenden in HUF zu,
diese Steuer muss vom Verkäufer der Ware in bar ausgezahlt werden. Der aus-
ländische Reisende und der Verkäufer kann gleichzeitig eine davon abweichende
Währung und Zahlungsweise vereinbaren.
Weitere Informationen sind auf der Webseite des Nationalen Steuer- und Zoll-
amtes, unter www.nav.gov.hu zu finden, weitere ausführliche Auskunft ist in dem
Menüpunkt „Információs Füzetek”, in der Broschüre Nr. 15. erhältlich, oder Ihre
Fragen können telefonisch unter der von Inland mit örtlichem Tarif zu erreichen-
den Nummer 1819, und vom Ausland unter der Nummer (+36 1) 250-9500
beantwortet werden.

36
 www.nav.gov.hu

Митні та інші правила, що застосовуються до потоку

пасажирів у 2020 році
Під час подорожі в межах Європейського Союзу або з країни, що не є членом ЄС
(третя країна), необхідно дотримуватися наступних правил.

I. Правила, що застосовуються до подорожуючих в межах

Європейського Союзу
Правила Європейського Союзу гарантують вільний рух товарів між державами-члена-
ми. Це означає, що не існує митної процедури вивезення товарів з Угорщини до іншої
держави-члена або ввезення звідти до Угорщини.
Не існує жодних обмежень на вивезення чи ввезення некомерційних товарів, придба-
них для особистого користування в якості подарунків або для власних цілей під час
подорожі.
Однак деякі товари, такі як:
– домашні тварини,
– мисливська зброя,
– алкоголь,
– тютюнові вироби,
– ліки, що містять наркотичні речовини тощо
Перевезення в межах Європейського Союзу підпадають під обмеження чи спеціальні
дозволи. Ці правила будуть розглянуті в окремій главі.

II. Правила, що застосовуються до осіб, які прибули до

Угорщини з-за меж Європейського Союзу (третя країна)
Без ввізного мита та податків в особистий багаж подорожуючих, які приїжджають із
країни чи країн, що не входять до Європейського Союзу, допускається:
1. Алкоголь та напої, що містять алкоголь ((лише для подорожуючих старше за
віком 17 років) щонайбільше
– 4 літри виноградного вина (тихе вино),
– 16 літрів пива,
– 1 літр алкогольного продукту з алкогольним вмістом понад 22 об або не денатуро-
ваний алкогольний продукт з вмістом алкоголю 80 об.% або більше або
– 2 літра алкогольні продукти з алкогольним вмістом не більше 22 об.%, проміжний
алкоголь, ігристе вино (ігристе вино, інші ігристі зброджені напої) або інші вина (інші
тихі зброжені напої).
2. Тютюнові вироби ((лише для подорожуючих старше за віком 17 років) щонайбільше
Авіапасажири Подорожуючі не повітряним
шляхом
– 200 шт сигарет або – 40 шт сигарет або
– 100 шт, сигарилоси масою не більше – 20 шт, сигарилоси масою не більше
3 грам кожний або 3 грам кожний або
– 50 шт сигар або – 10 шт сигар або
– 250 грам споживчого тютюну. – 50 грам споживчого тютюну.

Що стосується тютюну та алкогольної продукції, ці кількісні обмеження становлять

100% неоподаткованого обмеження по окремо (за винятком виноградного вина та

37
пива). Однак у випадку тютюнових та алкогольних продуктів встановлене відсоткове
співвідношення кількостей не може перевищувати 100%.
На практиці це означає, що якщо подорожуючий, який подорожує не повітряним шля-
хом, ввозить 40 сигарет, лише ця сума може бути звільнена від мита та податку, а
подальші тютюнові вироби (сигарилоси, сигари, споживчий тютюн) більше не звільня-
тимуться від мита та податку.
Якщо ввозить 20 сигарет (50% кількісного ліміту), тоді може ввезти безмитне 5 сига-
рилосу або 10 сигар або 25 грамів споживчого тютюну (додаткові 50% від кількісного
обмеження).
3. Інші товари
Крім згаданих товарів, допускається безмитне ввезення товарів на суму до 300 євро
або 430 євро на повітряному транспорті.
Пасажири, які не досягли 15-річного віку, можуть ввозити товари без сплати мита та
податків вартістю максимупорогових величин мита та оподаткування публікуються в
Національній податковій та митм до 150 євро, незалежно від виду руху.
Фактичні розміри у форинтах ній адміністрації (НПМА(NAV)) для ознайомлення.
Подальша умова звільнення від мита та податків, щоб ввезення
– було випадковим (імпорт, який не є частиною серії протягом розумного періоду
часу), та
– складаються виключно з товарів для особистого користування подорожуючого або
членів сім’ї, або з товарів, призначених у подарунок, та
– характер і кількість яких не можуть бути такими, що вказують на імпорт для комер-
ційних цілей.
4. Паливо
Пальне, що міститься в стандартних паливних баках приватних і комерційних тран-
спортних засобів та мотоциклів та спеціальних контейнерах, що входять на мит-
ну територію Митного Співтовариства, а також паливо, що міститься в переносних
цистернах приватних автомобілів та мотоциклів об’ємом до 10 літрів на транспортний
засіб, допускається без ввізного мита, без шкоди для національних положень щодо
утримання та транспортування палива.
Що стосується некомерційного імпорту, звільнення стосується лише подорожуючих
віком від 17 років.
Паливо, що ввозиться під безмитним обмеженням:
– не використовуватись у транспортному засобі, відмінному від того, в який він був
ввезений,
– він не повинен бути вилучений або збережений особою, яка отримує
митне звільнення, за винятком на час, необхідний для
ремонту цього транспортного засобу,
– і не може бути передано, будь-то на
розгляд чи безоплатно (тому воно не може
бути продане чи подароване).
Недотримання цих правил призводить до сплати
митних зборів та національних податків на пальне
на дату недотримання, за ставкою, що застосовується
на основі виду товарів та митної вартості, визначеної
або прийнятої компетентними органами.

38
 www.nav.gov.hu

Якщо будь-яка з умов звільнення від сплати мита та відповідного національного по-
даткового звільнення не виконується, імпорт здійснюється лише після сплати мита та
податків (податок на додану вартість, акцизний збір тощо). Виконання правил ретель-
но контролює митна служба!

III. Спеціальні правила щодо деяких продуктів

1. Продукти харчування
З країн, що не входять в Європейський Союз,
продукти, які швидко псуються, наприклад
– сире м’ясо,
– м’ясні продукти,
– продукти, що містять м’ясо,
– молоко та молочні продукти
імпорт ризикований через можливе поширен-
ня хвороб тварин. Тому до ввезення продуктів
тваринного походження, призначених для осо-
бистого споживання, та продуктів тваринного
походження, призначених для годівлі домаш-
ніх тварин, застосовуються суворі правила.
Порушення цих правил може призвести до
повернення, конфіскації або знищення цих
продуктів.
Молочне порошок, призначене для немовлят, їжа, призначена для немовлят, та їжа
для спеціальних медичних цілей може бути імпортована за умови:
– якщо збереження до відкриття не вимагає охолодження,
– захищеної марки, та
– упаковка не пошкоджена.
Митні органи на зовнішньому кордоні Європейського Союзу контролюють ввезення
цієї продукції фізичними особами та розставляють плакати на пунктах пропуску за
відповідними правилами.
Також не рекомендується брати з собою продукти тваринного походження, коли ви по-
дорожуєте - як частину пакету продуктів для подорожей - оскільки їх вивезення до тре-
тьої країни взагалі заборонений або дотримується суворих умов. Угорські диплома-
тичні представництва країни призначення можуть надати інформацію про ці правила.
Також може бути так, що певна продукція може бути тимчасово внесена до так зва-
ного списку заборон на імпорт та експорт, щоб запобігти поширенню різних заразних
хвороб тварин.
Подальші обмеження можуть застосовуватися до продуктів, виготовлених із зникаю-
чих видів тварин (наприклад, ікра осетрових видів).
Перш ніж подорожувати, зверніться по наступним контактам щодо поточних правил:
Міністерство Сільського Господарства
Юридична адреса: 1055 Будапешт, пл. Кошшут Лайош 11.
Телефон: +36-1-795-2000, +36-1-795-2532
Факс: +36-1-795-0200
E-mail: [email protected].
Сайт: www.kormany.hu/hu/foldmuvelesugyi-miniszterium/elerhetosegek.

39
 2. Ліки
Особи, які отримують безперервні ліки, можуть мати із собою ту кількість ліків, яку
призначив лікуючий лікар після прибуття або виїзду з Угорщини - відповідно до три-
валості подорожі.
Для цього доцільно отримати медичну довідку, яка дозволить вам ввозити та вивозити
достатню кількість ліків до 90 днів в Угорщину. Обов’язкові форми на веб-сайті Націо-
нального інституту фармації та харчування [НІФХ(OGYÉI]): www.ogyei.gov.hu у контакті
«форми» див. пункти 35-37.
Форми англійською мовою на веб-сайті НІФХ англійською мовою: www.ogyei.gov.hu/
forms знаходяться у 11-12 пунктах.
Компетентні угорські дипломатичні представництва можуть надавати інформацію про
правила окремих третіх країн.
Ввезення або вивезення наркотичних засобів та психотропних речовин або наркоти-
ків або препаратів (як правило, седативних засобів, стимуляторів, галюциногенів), що
містять нові психоактивні речовини, до Угорщини підлягають чіткому дозволу компе-
тентного органу. Щодо угорських положень, НІФХ можна знайти за наступними кон-
тактними даними:
НІФХ Головний відділ наркотиків
Юридична адреса: 1051 Будапешт, вул. Зріні 3.
Телефон: +36-1-235-7970, +36-1-235-7971, +36-1-235-7944
Факс: +36-1-8869-488
Сайт: www.ogyei.gov.hu/kabitoszerugy.
E-mail: [email protected].
3. Домашні тварини
Якщо ви хочете подорожувати зі своїм домашнім улюбленцем (собакою, котом, тхо-
ром) в межах Європейського Союзу, вам потрібно буде отримати паспорт для домаш-
ніх тварин (pet passport) перед поїздкою.
Паспорт тварин видається ветеринарним лікарем, компетентним за місцем проживан-
ня, якщо:
– тварина має необхідні щеплення, та
– ідентифікація вирішена мікрочіпом.
Якщо ви хочете поїхати зі своїм домашнім улюбленцем до третьої країни, зверніть-
ся до відповідної дипломатичного представництва в Угорщини щодо правил країни
призначення.

40
 www.nav.gov.hu

Якщо домашній улюблениць, який проживає в третій країні, приїжджає до Угорщини,

він повинен мати:
– особистий ідентифікатор (татуювання або мікрочіп),
– необхідні щеплення,
– паспорт тварини, або
– ветеринарний сертифікат.
Перш ніж подорожувати, зверніться до компетентного територіального обласного
урядового органу або на території Будапешту та області Пешт Районний урядовий
орган Обласного управління Пешт щодо чинних правил на веб-сайті http://www.
kormanyhivatal.hu/hu/elerhetosegek або звертайтесь за наступними контактами:
НУБХЛ Управління охорони здоров’я та добробуту тварин
Юридична адреса:
1024 Будапешт, вул. Келеті Кароль 24.
Телефон: +36-1-336-9302
Сайт: www.portal.nebih.gov.hu
Номер факсу: +36-1-336-9479
E-mail: [email protected]
4. Вогнепальна зброя та боєприпаси
У межах Європейського Союзу вогнепальну зброю та боєприпаси для мисливських,
спортивних чи самозахисних цілей можуть перевозити громадянин Союзу або особа,
яка є заснованою в Європейському Союзі, з європейським дозволом на вогнепальну
зброю.
Особа, яка не проживає в Європейському Союзі, може принести свою вогнепальну
зброю та боєприпаси для полювання, спортивних стрільб та боєприпасів лише на під-
ставі дійсного посвідчення діючого митного органу, якщо призначене перебування
особи в Угорщині не перевищує 90 днів.
Клієнт повинен подати довідку митній службі на зовнішньому кордоні пропуску Євро-
пейського Союзу при виїзді з території Угорщини (перетин кордону).
Якщо подати довідку з інших причин неможливо, воно надсилається негайно після
виїзду з країни до митного органу, що видає.
Завжди повинні надавати докази під час подорожі
– права на вогнепальну зброю (з дозволом на проживання, виданим у державі про-
живання) та
– мету подорожі (спортивні змагання, полювання).
Участь у полюванні має бути засвідчена листом запрошення від організатора полю-
вання та ліцензією на полювання.
Участь у спортивній стрільбі засвідчується запрошенням спортивного клубу та правом
вивезення спортивної зброї та боєприпасів з дозволу федерації спорту.
Сертифікати дійсні лише з ліцензією на вогнепальну зброю та європейським дозволом
на вогнепальну зброю.
Купівля чи ремонт за кордоном вогнепальної зброї та боєприпасів, або продажу за
кордоном також потрібні
– дозвіл на тримання, виданий компетентним органом держави пасажира
– ліцензія на ввезення або вивезення, видана угорською поліцією.
Дозвіл на ввезення та вивезення вогнепальної зброї та боєприпасів, дозволених для
мисливських та спортивних цілей, видаються за місцем проживання заявника, штатом

41
поліції округу, що відповідає за перетин території Угорщини, та штаб-квартирі поліції
в Будапешті.
Ввезення для цілей самооборони дозволено штатом поліції області (столиці), який
відповідає за місце в’їзду чи транзиту.
Наявність дозволів підлягає контролю з боку митних органів, а перевезення вогне-
пальної зброї та боєприпасів оголошується митним органам під час перетину митного
кордону.
Угорські дипломатичні представництва країни призначення можуть надати інформа-
цію щодо правил ввезення в треті країни.
Контактні дані штабу міліції області (Будапешт) можна знайти за посиланням:
www.police.hu/hu/ugyintezes
5. Культурні цінності
Культурні товари старше 50 років, такі
як артефакти, картини, старі книги
з інших країн Європейського Союзу
та третіх країн, можуть вивозитися з
Угорщини навіть тимчасово, лише з
дозволу органу влади, залежно від
цінності художніх творів.
Національне законодавство та за-
конодавство ЄС, що містить перелік
об’єктів культури за віком та ринковою
вартістю, що підлягають дозволу,
можуть відрізнятися. Відповідно до
діючих національних норм, експорт
об’єктів культури, що мають оборот
не менше 50.000 форинтів, підлягає
дозволу. Визначення грошової варто-
сті - це відповідальність власника, яка
може базуватися на оціночному або
арт-торговому рахунку.
Митні органи контролюють лише екс-
портні процедури до третіх країн та
поводяться з дозволами, що стосу-
ються таких процедур. У той же час митні органи також можуть проводити випадкові
перевірки законності перевезення культурних товарів на внутрішніх кордонах ЄС.
Для отримання додаткової інформації про індивідуальні дозволи, ліцензовані або
неліцензовані процедури експорту, вікові та пороги обігу, пов’язані з категоріями тво-
рів мистецтва, звертайтесь до Департаменту нагляду за мистецтвом та археології в
Управлінні прем’єр-міністра, що ліцензує на території Угорщини:
Канцелярія прем’єр-міністра Головний відділ художнього нагляду та археології
Юридична адреса: Н-1014 Будапешт, вул. Танчіч Міхаль 1.
Телефон: +36-1-896-7761
E-mail: [email protected] або
У справах експорту творів мистецтва: [email protected]
Сайт: www.oroksegvedelem.kormany.hu/mutargyfelugyelet

42
 www.nav.gov.hu

6. Вимираючі види тварин та рослин

Перевезення вимираючих видів тварин та рослин суворо регламентується Вашингтон-
ською конвенцією (CITES). Імпорт та експорт близько 5000 видів тварин (наприклад,
морські черепахи, слони, тигри) та 28000 видів рослин (кактуси, орхідеї, палісандр) та
їх живих та неживих видів, включаючи продукцію, отриману з мисливських трофеїв та
препаратів заборонений або прив’язаний до CITES-дозволу.
Дозвіл видається компетентними органами CITES відповідних країн.
CITES охоплює
– живі тварини або продукти тваринного походження, та
– продукти рослинного походження або живі рослини
Крім CITES-дозволу, для імпорту та експорту під час транспортування можуть зна-
добитися
– сертифікат на здоров’я тварин, складений офіційним ветеринаром, або
– також показ фітосанітарного сертифіката, виданого урядовими органами, яка діє у
галузі захисту рослин та ґрунтів.
Асортимент продукції може бути експортований або імпортований лише в пунктах
пропуску, призначених для цієї мети в Угорщині, на яких є прикордонний інспекційний
пункт охорони здоров’я тварин і рослин. Добре знати, що продукти CITES можна при-
дбати як сувеніри у багатьох куточках світу, тому, купуючи їх, ми можемо добровільно
сприяти знищенню природи та вимирання певних видів. Несанкціоноване ввезення та-
ких сувенірів може спричинити протиправні дії та кримінальне провадження, яке може
включати штраф за охорону природи та до 3 років позбавлення волі.
Перш ніж подорожувати, уточніть які види фауни та флори охороняються Вашингтон-
ською конвенцією. Деякі слонової кістки, панцир черепахи, екзотичні вироби зі шкіри,
підготовлені комахи, хутро, тропічні мідії, сушені морські зірки та інші прикраси, що
продаються як пам’ятні речі, можуть вимагати CITES-дозволу ввезення, вивезення чи
транзиту їхньої території в межах Угорщини.
Більш детальна інформація з цієї теми на сторінціwww.cites.hu/cites.html
та ec.europa.eu/environment/cites/legislation_en.htm знаходяться.
Для отримання конкретних дозволів чи процедур зверніться до наступного органу
CITES в Угорщині:
Міністерство Сільського Господарства
Головний відділ біорізноманіття та збереження генів
Юридична адреса: 1052 Будапешт, вул. Апацаі Чере Янош 9.
Телефон: +36-1-795-3753, +36-1-896-4662
Факс: +36-1-301-4646
Сайт: www.cites.hu
E-mail: [email protected]
7. Трофеї полювання
Олень, лань, роги оленя, муфлонові равлики та хвости дикого кабану понад 16 см,
вбиті або вбиті під час полювання, повинні бути представлені компетентним обласним
урядовим органам по знаходженню місця полювання, а перебуваючи на території Бу-
дапешта та області Пешта перед Управлінням області Пешт.
Форма оцінювання трофеїв, видана мисливським органом, необхідна для експорту
мисливського трофея.

43
Експорт рогів мертвих тварин або скинутих рогів вимагає дозволу на експорт трофея,
виданого органом полювання.
Ввезення або вивезення трофеїв з третьої країни також підлягає представленню
документу офіційного ветеринара. Якщо мисливські трофеї, що підпадають під дію
цієї процедури, також підпадають під дію Конвенції CITES, на імпорт та вивезення
потрібен дозвіл CITES.
Для отримання конкретних дозволів чи процедур зверніться до наступних органів:
З питань, що стосуються видачі форми оцінки трофеїв та дозволу на експорт трофеїв:
Урядові органи обласного центру відповідно території (на території Будапешту
та області Пешт Урядовий орган Обласного управління Пешт) Сайт: http://www.
kormanyhivatal.hu/hu/elerhetosegek
По справам здоров’я тварин чи імпорту трофеїв:
НУБХЛ Управління охорони здоров’я та добробуту тварин
Юридична адреса: 1024 Будапешт, вул. Келеті Кароль 24.
Телефон: +36-1-336-9302
Сайт: http://portal.nebih.gov.hu/
Факс: +36-1-336-9479
E-mail: [email protected]
У разі ввезення мисливського трофея, охопленого CITES:
Міністерство Сільського Господарства
Головний відділ біорізноманіття та збереження генів
Юридична адреса: 1052 Будапешт, вул. Апацаі Чере Янош 9.
Телефон: +36-1-795-3753, +36-1-896-4662
Факс: +36-1-301-4646
Honlap: www.cites.hu
E-mail: [email protected]
8. Деякі рослини та рослинні продукти
Положення про охорону здоров’я рослин щодо пасажирського багажу
Відповідно до фітосанітарних положень, що застосовуються з 14 грудня 2019 року,
рослини та рослинні продукти не можуть бути завезені до Європейського Союзу як
багаж або лише з фітосанітарним сертифікатом.

44
 www.nav.gov.hu

Винятком є:
a) ананас, банан, фініка, дуріан та кокос як культури, без кількісних обмежень;
b) рослини та рослинні продукти для особистого споживання в невеликих кількостях,
які відповідно до рішення міністерства становлять 5 кг/особа або 1/особа (напри-
клад, 5 кг яблука або 1 кавун).
Однак невеликі кількості рослин або рослинних продуктів, які є неїстівними, напри-
клад, насіння, живі рослини, вінки тощо не повинні ввозитися. Плоди та частини рос-
лин, забруднених клейким ґрунтом, навіть у невеликих кількостях не можна завозити.
Митні органи можуть під час митного контролю відмовити постачальників товарів, які
не можуть бути ввезені, або вимагати від пасажира відмови від товару.
Перед поїздкою проконсультуйтеся з відповідними дипломатичними представництва-
ми Угорщини або за наступними контактними:
Національне управління безпеки харчових ланцюгів
Управління з рослин, ґрунтів та агросередовища (УРГАС)
Юридична адреса: 1118 Будапешт, вул. Будаорші 141-145
Телефон: +36-1-309-1000
Сайт: http://portal.nebih.gov.hu/
Номер факсу: +36-1-246-2942
e-mail: [email protected]
Більше інформації по цій темі можна знайти за наступним посиланням:
https://portal.nebih.gov.hu/-/kis-mennyisegben-sajat-fogyasztasra-szant-zoldseg-es-
gyumolcsfelek-behozhatoak-hazankba
9. Акцизні товари
Не оподатковується, якщо акцизні товари, випущені у вільний обіг в іншій державі-чле-
ні, поставляються фізичною особою (приватна особою), яка не здійснює господарської
діяльності з самими акцизними товарами, для власного використання.
Визначаючи власне використання, НПМА разом враховує такі аспекти:
– чи особа займається діяльністю, пов’язаною дозволом або реєстрацією акцизного
типу,
– причина володіння,
– місце зберігання акцизних товарів, або вид перевезення,
– всі документи, що стосуються акцизних товарів,
– характер акцизних товарів,
– також, що чи перевищує кількість акцизних товарів ціннісний поріг для комерційних
цілей, що
– у разі сигарет 800 штук,
– у разі сигар 200 штук,
– у разі сигарил найбільше 3 грама вагою 400 штук,
– у разі споживчого тютюну 1 кілограм,
– у разі пива 110 літрів,
– у разі проміжних алкогольних продуктів 20 літрів,
– у разі алкогольних продуктів 10 літрів,
– нерухоме і ігристе вино, інші нерухомі та ігристі зброджені напої (вино та
ігристе вино) всього 90 літрів, з них до 60 літрів ігристого вина та інших ігристих
зброджених напоїв (ігристе вино),
– у разі наповніючої рідини 300 мілілітрів,

45
 – у разі одноразових товарів для нових категорій тютюнових виробів 800 штук, у
разі рідини 300 мілілітрів.
Що стосується енергетичного продукту, то кількість, яка міститься в паливному баку
транспортного засобу та в переносному баку, що не перевищує 10 літрів, вважається
приватною покупкою приватної особи.
Правила, що застосовуються до осіб (незалежно від громадянства), може імпортувати
безмитну та неоподатковану кількість акцизних товарів у розділі «Правила приїзду до
Угорщини з-за меж Європейського Союзу (третя країна)».
Більш детальну інформацію про ввезення акцизних товарів до третьої країни можна
отримати у компетентної дипломатичного представництва Угорщини.

IV. Зобов’язання декларувати готівку на зовнішніх

кордонах Європейського Союзу
Усі подорожуючі, які входять або виходять із Європейського Союзу, мають грошовий
еквівалент 10 000 євро або більше (у різних валютах) або еквівалентні грошові екві-
валенти (цінні папери, облігації, акції, дорожні чеки тощо) мають скласти декларацію.
Декларацію можна завантажити з наступних сторінок:
www.ec.europa.eu/eucashcontrols
www.nav.gov.hu/nav/vam/egyeb/keszpenz_130107.html
Декларація повинна бути складена або подана в митні органи (або інші компетентні
органи), де подорожуючий в’їхав або виїхав із Європейського Союзу.
Крім того, деякі держави-члени Європейського Союзу мають специфічні вимоги щодо
контролю та декларування руху грошових коштів у межах співтовариства. Слід уточ-
нити у дипломатичних представництвах країн в Угорщині, які беруть участь у вашій
подорожі.

V. Звільнення від податку, пов’язані з продажем товарів,

вивезених з території Європейського Союзу іноземним
подорожуючим
Товари, придбані іноземним подорожуючим під час подорожі за межі Співтовариства
як частина його особистого або пасажирського багажу, звільняються від сплати подат-
ку на додану вартість. Умови звільнення від податку:
– товар перевозиться подорожуючим до третьої країни без використання, і це за-
свідчується митними органами у формі податкової декларації, виданої продавцем
подорожуючому,
– товар вивозиться з території Європейського Союзу протягом 90 днів з дати при-
дбання,
– загальна сума - включаючи податок - придбання товарів перевищує 175 євро,
– засвідчити правовий статус іноземного подорожуючого за допомогою дійсного про-
їзного документа чи іншого дійсного публічного документа, визнаного Угорщиною
(далі - проїзний документ).
Іноземний подорожуючий - це фізична особа, яка не є громадянином держави-члена
Європейського Союзу і яка не має права проживати в державі-члені Союзу та є грома-
дянином держави-члена Союзу, але проживає за межами Союзу.
Постійне місце проживання - це місце проживання, з яким фізична особа має найтісні-
ші особисті та економічні відносини.
При виїзді пасажир повинен поряд з посвідченням особи пред’явити, форму подат-

46
 www.nav.gov.hu

кової заяви (два примірники) та оригінальний рахунок придбаного товару. Форма по-
даткової претензії та інформація в податковій заяві та у рахунку повинні відповідати
особистій інформації вашого дорожнього документа. Форма повернення податку може
містити лише один товар із відомостей за одним рахунком.
Те, що товар виїхав з території Європейського Союзу, може бути засвідчене митними
органами на вимогу пасажира на бланку податкової декларації при відправленні това-
ру до третьої країни.

Форма податкової декларації є обов’язковою і видається в три примірниках емітентом

рахунку на момент придбання та повертає перші два примірники покупцю. Після під-
твердження виходу митні органи вилучають копію форми податкової заяви та повер-
тають іншу іноземному подорожуючому.
Якщо пасажир не виїжджає з Угорщини до третьої країни (наприклад, подорожує до
Відня, а потім повертається повітряним шляхом до місця свого проживання за межами
Європейського Союзу), підтвердження того, що товари виїхали з території Союзу, по-
трібно вимагати при виїзді з віденського аеропорт).
Повернення податку може вимагати від продавця товару особисто покупець або пред-
ставник, що діє від імені іноземного подорожуючого. Якщо іноземний подорожуючий
діє особисто, він повинен пред’явити свій проїзний документ, якщо діє не особисто,
особа, яка діє від його імені, повинна приєднати письмову іменну довіреність.
З метою отримання повернення податку іноземний подорожуючий або його уповнова-
жений представник передає продавцеві товару перший примірник форми податкової
вимоги, скріплений печаткою та печаткою митних органів, та пред’являє оригінал ра-
хунку.
Повернений податок сплачується подорожуючому продавець товару повинен платити
готівкою в форинтах. Однак іноземний подорожуючий та продавець можуть домови-
тись про іншу валюту та спосіб оплати.
Детальніше на веб-сайті Національної податкової та митної адміністрації: www.nav.
gov.hu, більш детальну інформацію див. у меню Інформаційного буклета, у 15.-му
інформаційному буклеті, але ви можете з питаннями зателефонувати за місцевим
тарифом на 1819, або з-за кордону на +36 1 250-9500 де ви отримаєте відповідь.

47
 Carinska i druga pravila u putničkom prometu
u 2020. godini
Putnicima koji putuju unutar Europske unije ili iz države koja nije članica Unije
(treća zemlja) putuju u Europsku uniju, trebaju pripaziti na sljedeća pravila.

I. Pravila koja se odnose na putnike unutar Europske

unije
Pravila Europske unije osiguravaju slobodno kretanje robe među članicama. To
znači da izvoz robe iz Mađarske u neku drugu državnu članicu, odnosno uvoz robe
iz druge države članice u Mađarsku ne podliježe postupku carinjenja.
Izvoz, uvoz robe nekomercijalne naravi kupljene tijekom putovanja u privatne
svrhe - za osobnu uporabu, poklon – nije ograničen.
Međutim, moguće je da prijevoz određene robe unutar Europske unije, na primjer:
– kućni ljubimci,
– lovačko oružje,
– alkohol,
– duhanski proizvodi,
– lijekovi koji sadrže drogu, itd.
podliježe određenim ograničenjima, odnosno za iste je potrebno ishođenje speci-
jalnog odobrenja. O tim pravilima bit će riječi u posebnom poglavlju.

II. Pravila koja se odnose na putnike koji ulaze

u Mađarsku iz države koja nije članica Europske unije
(iz treće zemlje)
Bez plaćanja carine i poreza moguć je unos sljedećih proizvoda u osobnoj prtljazi
putnika koji ulaze u Mađarsku iz zemlje/zemalja koje nisu članice Europske unije:
1. Proizvodi od alkohola i alkoholna pića (isključivo u slučaju putnika koji su
napunili 17. godina)
najviše
– 4 litara vina od grožđa (mirno vino)
– 16 litara piva
– 1 litra alkoholnog pića s postotkom alkohola većim od 22% ili najmanje
80%-nog ne denaturiranog alkoholnog proizvoda ili
– 2 litre alkoholnog pića s postotkom alkohola manjim od 22%, polualkohol-
nog proizvoda, šampanjca (pjenušavo vino ili drugo fermentirano pjenuša-
vo piće) ili drugog vina (drugo mirno fermentirano piće).
2. Duhanski proizvodi (isključivo za putnike koji su napunili 17. godina) najviše

Putnici u zračnom prometu Putnici izvan zračnog prometa

– 200 kom cigareta ili – 40 kom cigareta ili
– 100 kom cigarilosa čija težina ne – 20 kom cigarilosa čija težina ne
prelazi 3 grama po komadu ili prelazi 3 grama po komadu ili
– 50 kom cigara, ili – 10 kom cigara, ili
– 250 grama duhana za pušenje. – 50 grama duhana za pušenje.

Kod duhanskih i alkoholnih proizvoda (izuzev vino od grožđa i pivo) ova količinska
ograničenja pojedinačno predstavljaju 100% granične vrijednosti za oslobođenje

48
 www.nav.gov.hu

od poreza. U slučaju duhanskih odnosno alkoholnih proizvoda ukupni iznos defi-

niranih postotaka količinskih ograničenja ne smije biti veći od 100%.
To u praksi znači da, ukoliko putnik koji ne putuje zrakoplovom unese 40 komada
cigareta, oslobađanje od carine i poreza se može dati samo na tu količinu, a za
ostale duhanske proizvode (cigarilos, cigara, duhan za pušenje) više se ne može
odobriti oslobađanje od carine i poreza.
Ukoliko unese 20 komada cigareta (50% dozvoljene količine), uz to smije još
unijeti 5 kom cigara, ili 10 kom cigarilosa, ili 25 grama duhana za pušenje (daljnjih
50% dozvoljene količine).
3. Ostala roba
Osim gore navedene robe bez plaćanja carine i poreza smije se unijeti roba čija
vrijednost ne prelazi 300 EUR, odnosno u zračnom prometu 430 EUR.
Putnici mlađi od 15 godina – bez obzira na vrstu putničkog prometa – bez plaća-
nja carine i poreza mogu unijeti robu čija vrijednost ne prelazi 150 EUR.
Aktualne iznose u forintama vrijednosnih granica oslobađanja od plaćanja poreza
i carine Nacionalna porezna i carinska uprava (Nemzeti Adó és Vámhivatal - NAV)
objavljuje u obliku obavijesti.
Dodatni uvjet za oslobađanje od plaćanja carine i poreza je
– da uvoz bude povremene naravi (uvoz koji se unutar racionalnog razdoblja
ne ostvaruje kao dio serije), i
– da se isključivo sastoji od robe za osobnu uporabu putnika ili članova
njegove obitelji ili za dar, te
– da narav i količina iste ne može biti takva da ukazuje na uvoz u komerci-
jalne svrhe.
4. Gorivo
Bez plaćanja uvoznih carina može se unositi gorivo koje se nalazi u spremnicima
osobnih i komercijalnih motornih vozila i motocikala, te u standardnim spremni-
cima specijalnih kontejnera koji ulaze u carinski prostor Zajednice, nadalje po
prijevoznom sredstvu maksimalno 10 litara goriva koje se prevozi u prijenosnim
spremnicima osobnih vozila i motocikala, a koja količina ne krši nacionalne pro-
pise o posjedovanju i prijevozu goriva.
U slučaju uvoza u nekomercijalne svrhe oslobađanje se ostvaruje isključivo u
slučaju putnika koji su napunili 17. godina.
Na temelju ograničenja vezanog uz oslobađanje od carine gorivo uvezeno bez
plaćanja carine:
– ne smije se koristiti u drugom vozilu od onoga u kojem je uvezeno,
– iz istog ga osoba koja je oslobođena od plaćanja carine ne smije ukloniti
i skladištiti, izuzev u vremenskom razdoblju koje je potrebno za popravak
danog vozila,
– nadalje ne smije prenijeti na drugu osobu niti uz naplatu, niti besplatno
(dakle ne smije se niti prodati, niti pokloniti).
Ukoliko netko ne poštuje ta pravila, za gorivo nastaje obveza plaćanja carine i
nacionalnog poreza na dan nepoštivanja odredbe, po stopi koja se primjenjuje
na temelju vrste robe i carinske vrijednosti koju na taj dan utvrde ili prihvate
nadležna tijela.
Ukoliko se bilo koji od uvjeta za oslobađanje od carine i oslobađanja od povezanog

49
nacionalnog poreza ne ispuni, uvoz se može izvršiti samo nakon plaćanja carina
i poreza (porez na dodanu vrijednost, trošarina, itd.). Poštivanje pravila carinsko
tijelo pojačano provjerava!

III. Specijalna pravila koja se odnose na pojedine

proizvode
1. Prehrambeni proizvodi
Uvoz iz zemalja izvan Europske unije prehrambenih proizvoda koji se lako kvare,
kao što su na primjer
– sirovo meso,
– mesarski proizvodi,
– hrana koja sadrži meso,
– mlijeko i mliječni proizvodi
rizično je zbog mogućnosti širenja bolesti životinja. Zbog toga je unos proizvoda
životinjskog porijekla za osobno konzumiranje, te unos hrane životinjskog pori-
jekla za hranjenje kućnih ljubimaca vezan uz stroge propise. U slučaju kršenja
pravila može se dogoditi povrat, zapljena odnosno uništavanje takvih proizvoda.
Mlijeko u prahu za dojenčad, hrana za bebe, te specijalna hrana za medicinske
svrhe smije se unositi samo u slučaju
– ako ne zahtijeva hlađenje prije otvaranja ambalaže,
– ima zaštićenu robnu marku, odnosno
– ukoliko ambalaža iste nije oštećena.
Carinska tijela na ulaznim točkama vanjskih granica Europske unije provjeravaju
uvoz takvih proizvoda od strane fizičkih osoba, te o odnosnim pravilima postavlja-
ju plakate obavijesti na ulaznim točkama.
Prilikom putovanja u inozemstvo – u paketu prehrambenih proizvoda za put –
također se ne preporučuje ponijeti proizvode životinjskog porijekla, budući da je
njihov unos u treće zemlje općenito zabranjen, ili se vezuje uz stroge uvjete. O
pravilima koja se odnose na isto mogu dati informacije diplomatska predstavniš-
tva odredišne države u Mađarskoj.
U svrhu sprječavanja širenja raznih zaraznih životinjskih bolesti može se dogoditi
da razni proizvodi budu na popisu privremene zabrane uvoza ili izvoza.
U slučaju proizvoda od ugroženih životinjskih vrsta (npr. kavijar od raznih vrsta
jesetre) mogu biti na snazi daljnja ograničenja.
Preporučuje se raspitati se o trenutno važećim propisima na sljedećim kontak-
tima:
Agrárminisztérium
(Ministarstvo poljoprivrede)
Sjedište:
1055 Budapest, Kossuth Lajos tér 11.
Telefon:
+36-1-795-2000, +36-1-795-2532
Fax: +36-1-795-0200
E-adresa: [email protected].
Web stranica:
www.kormany.hu/hu/foldmuvelesugyi-miniszterium/elerhetosegek.

50
 www.nav.gov.hu

2. Lijekovi
Osobe pod stalnim terapijama lijekovima tijekom ulaska u Mađarsku ili izlaska iz
nje smiju posjedovati količinu lijekova koju je propisao liječnik – sukladno vre-
menskom trajanju putovanja.
U tu svrhu je svrsishodno pribaviti potvrdu liječnika, posjedujući koju smiju unijeti
u Mađarsku ili iznijeti iz nje lijekove u količini koja je dovoljna maksimalno za 90
dana. Potrebni obrasci se nalaze na web stranici na mađarskom jeziku Državnog
instituta za farmaceutske i prehrambene proizvode (Országos Gyógyszerészeti
és Élelmezés-egészségügyi Intézet – OÉGYI): www.ogyei.gov.hu pod poveznicom
„formanyomtatványok” (obrasci) pod točkama 35-37.
Obrasci na engleskom jeziku na web stranici OGYÉI: www.ogyei.gov.hu/forms pod
točkama 11-12.
O pravilima pojedinih trećih zemalja možete zatražiti informacije od nadležnih
diplomatskih predstavništava u Mađarskoj.
Unos opojnih droga i psihotropnih tvari, odnosno novih lijekova ili preparata koji
sadrže psihotropne tvari (karakteristično: za smirenje, stimuliranje, halucinogena
sredstva) u Mađarsku ili izvoz iz nje moguć je samo uz posebnu dozvolu nadlež-
nog tijela. U vezi mađarske regulative možete se
obratiti OGYÉI-u na sljedećim kontaktima:
OGYÉI Kábítószerügyi Főosztály
(Državni institut za farmaciju i prehranu,
Uprava za narkotike)
Sjedište: 1051 Budapest, Zrínyi u. 3.
Telefon: +36-1-235-7970, +36-1-235-7971,
+36-1-235-7944
Fax: +36-1-8869-488
Web stranica: www.ogyei.gov.hu/kabitoszerugy
E-adresa: [email protected]
3. Kući ljubimci
Ukoliko netko želi putovati unutar Europske unije s kućnim ljubimcem (pas,
mačka, domaći tvor), prije putovanja treba ishoditi putovnicu za životinje (pet
passport).
Putovnicu za životinje izdaje veterinar nadležan prema adresi prebivališta, uko-
liko:
– kućni ljubimac je cijepljen s potrebnim cjepivima i
– identifikacija je riješena mikročipom.
Ukoliko želite putovati s kućnim ljubimcem u treću državu, o odnosnim pravilima
odredišne države možete dobiti informacije od nadležnog diplomatskog predstav-
ništva u Mađarskoj.
Ukoliko u Mađarsku ulazi kućni ljubimac iz treće države, isti treba raspolagati:
– jedinstvenom identifikacijom (tetovaža ili mikročip),
– potrebnim cijepljenjima,
– putovnicom za kućne ljubimce, ili
– veterinarskim uvjerenjem.
Prije putovanja je svrsishodno informirati se o aktualnim propisima kod nadležnih
županijskih tijela, a na području Budimpešte i županije Pest u Vladinom uredu

51
županije Pest na adresi http://www.kormanyhivatal.hu/hu/elerhetosegek ili na
sljedećim kontaktima:
NÉBIH Állategészségügyi és Állatvédelmi Igazgatóság
(Nacionalna agencija za sigurnost prehrambenog lanca, Veterinarska upra-
va i uprava za zaštitu životinja)
Sjedište: 1024 Budapest, Keleti Károly u. 24.
Telefon: +36-1-336-9302
Web stranica: www.portal.nebih.gov.hu
Fax: +36-1-336-9479
E-adresa: [email protected]
4. Vatrena oružja i streljiva
Unutar Europske unije vatrena oružja i streljiva za lov, sport i samoobranu držav-
ljani Unije ili državljani nastanjeni na području Europske unije smiju prevoziti uz
posjedovanje europske oružne propusnice.
Osoba koja nema prebivalište u Europskoj uniji smije unositi na teritorij Mađarske,
odnosno prevoziti preko nje vatreno oružje i streljivo za lov, za potrebe sportskog
nadmetanja samo na temelju potvrde nadležnog carinskog tijela uz plaćanje na-
knade, ukoliko planirani boravak osobe na teritoriju Mađarske ne prelazi
90 dana.
Klijent tijekom izlaska s teritorija Mađarske potvrdu treba predati carinskom ti-
jelu koje postupa na dijelu vanjske granice (graničnom prijelazu) gdje se izlazi iz
Europske unije.
Ukoliko predavanje potvrde zbog bilo kojih drugih razloga nije moguće, nakon
napuštanja države istu treba žurno poslati carinskom tijelu koje je izdalo potvrdu.
Tijekom putovanja uvijek treba potvrditi
– pravo na nošenje vatrenog oružja (dozvolom za nošenje vatrenog oružja
izdanom u državi prebivališta) i
– cilj putovanja (sportsko natjecanje, lov).
Sudjelovanje u lovu potrebno je potvrditi pozivnim pismom organizatora lova, kao
i lovačkom dozvolom.
Sudjelovanje na sportskom natjecanju potvrđuje se pozivnim pismom sportske
organizacije, odnosno pravo na izvoz vatrenog oružja i streljiva potvrđuje se do-
zvolom sportske stručne udruge.

52
 www.nav.gov.hu

Potvrde su na snazi samo zajedno s dozvolom za nošenje vatrenog oružja, odno-

sno europskom oružnom propusnicom.
U slučaju kupovine vatrenog oružja i streljiva u inozemstvu ili popravak istih u
inozemstvu, odnosno prodaje istih u inozemstvo također je potrebna
– dozvola za nošenje vatrenog oružja izdana od strane nadležnog tijela pre-
ma državi putnika, ili
– dozvola za uvoz ili izvoz izdana od mađarske Policije.
Izdavanje dozvole potrebne za uvoz ili izvoz vatrenog oružja i streljiva dozvoljenog
za lov ili sport, a u slučaju prijevoza kroz teritorij države, vrši policijska uprava,
županijska policijska uprava nadležna prema prebivalištu osobe i nadležna prema
mjestu prelaza granice, u Budimpešti Policijska uprava Budimpešte.
Dozvolu za uvoz u svrhu samoobrane izdaje nadležna županijska (glavnogradska)
Policijska uprava po mjestu očekivanog mjesta ulaska, odnosno proputovanja.
Posjedovanje izdanih dozvola kontrolira carinsko tijelo, stoga prijevoz vatrenih
oružja i streljiva treba prijaviti carinskom tijelu pri prijelazu carinske granice.
O pravilima koja se odnose na izvoz u treće države možete dobiti informacije od
nadležnog diplomatskog predstavništva u Mađarskoj.
Kontakti županijskih (budimpeštanskih) policijskih uprava nalaze se na sljedećoj
adresi:
www.police.hu/hu/ugyintezes
5. Kulturna dobra
Kulturna dobra starija od 50 godina, na primjer nalazi iz zemlje, slike, stare
knjige iz Mađarske u druge države članice Europske unije, odnosno u treće ze-
mlje – makar i privremeno – smiju se iznijeti samo uz dozvolu izdanu od stručnog
tijela, ovisno o tržišnoj vrijednosti dotičnog umjetničkog djela.
Nacionalni pravni propisi i pravni propisi Unije mogu biti različiti glede popisa koji
se odnose na tržišnu vrijednost i dob kulturnih dobara. Na temelju mjerodavne na-
cionalne regulative podliježe odobrenju izvoz kulturnog dobra minimalne tržišne
vrijednosti od 50.000 HUF. Utvrđivanje novčane vrijednosti je obveza vlasnika, za
što kao osnova može poslužiti procjena vrijednosti ili račun trgovine umjetninama.
Carinsko tijelo provjerava samo postupke izvoza u treće države i upravlja do-
zvolama vezanim uz takav postupak. Međutim, carinsko tijelo može provesti
nasumičnu provjeru opravdanosti prijevoza kulturnih dobara i na unutarnjim gra-
nicama EU.
Više informacija u vezi pojedinih dozvola, izvoznih postupaka koji se vežu ili ne
vežu uz dozvolu, te u vezi dobne i vrijednosne granice vezano uz kategorije kul-
turnih dobara možete dobiti na sljedećim kontaktima Ureda predsjednika vlade,
Uprave za nadzor kulturnih dobara i arheologiju koje izdaje dozvole na teritoriju
Mađarske:
Miniszterelnökség Műtárgyfelügyeleti és Régészeti Főosztály
(Ured predsjednika vlade Uprava za nadzor kulturnih dobara i arheologiju)
Sjedište: H–1040 Budimpešta, Táncsics Mihály utca 1.
Telefon: +36-1-896-7761 
E-adresa: [email protected] ili
U predmetima izvoza umjetničkih djela: [email protected]
Web stranica: www.oroksegvedelem.kormany.hu/mutargyfelugyelet

53
 6. Ugrožene divlje svojte
Prijevoz ugroženih vrsta životinja i biljaka strogo je regulirana Vašingtonskom
konvencijom (CITES). Uvoz ili izvoz oko 5000 životinjskih vrsta (na primjer morske
kornjače, slon, tigar) i oko 28000 biljnih vrsta (kaktusi, orhideje, palisander), te
žive i mrtve jedinke, dijelova, odnosno proizvoda izrađeni od istih – podrazumi-
jevajući i lovačke trofeje i preparirane primjerke – zabranjeno je ili je vezano uz
CITES dozvolu.
Dozvole izdaju nadležna CITES tijela dane države.
Tijekom prijevoza
– žive životinje ili proizvoda životinjskog porijekla, odnosno
– proizvoda biljnog porijekla ili žive biljke koje podliježu CITES dopuštenjima,
osim CITES dopuštenja za uvoz ili izvoz može biti potrebna
– veterinarska potvrda izdana od nadležnog veterinara, ili
– fitosanitarna potvrda koju izdaju Vladini uredi nadležni za zaštitu bilja i tla.
Asortiman tih proizvoda smije se iznijeti od-
nosno unijeti samo na graničnim prijelazima
Mađarske određenim u te svrhe, koje raspo-
lažu graničnom veterinarskom i fitosanitar-
nom inspekcijom. Dobro je znati da je CITES
proizvode moguće kupiti kao dar na brojnim
dijelovima svijeta, stoga kupnjom istih ne-
svjesno možete pridonijeti uništavanju pri-
rode i izumiranju pojedinih vrsta. Uvoz takvih
predmeta bez dozvole je protuzakonito djelo
i može povući za sobom pokretanje kazne-
nog postupka, koji može rezultirati plaćanjem
prekršajne kazne ili kaznom zatvora u traja-
nju do 3 godine.
Prije putovanja svrsishodno je raspitati se o tome koje su životinjske ili biljne vrste
zaštićene Vašingtonskom konvencijom. Može se dogoditi da je za uvoz, izvoz ili
prijevoz kroz teritorij Mađarske pojedinih suvenira od slonovače, oklopa kornjače,
proizvoda od egzotične kože, prepariranih insekata, krzna, tropskih školjki, suše-
nih morskih zvijezda i drugih ukrasnih predmeta potrebna CITES dozvola.
Detaljnije informacije u vezi teme možete pronaći na stranici www.cites.hu/cites.
html
i na adresi
ec.europa.eu/environment/cites/legislation_en.htm
U pitanjima vezanim uz pojedine dozvole, odnosno postupke možete se obratiti
sljedećem mađarskom CITES tijelu:
Agrárminisztérium (Ministarstvo poljoprivrede)
Biodiverzitás és Génmegőrzési Főosztály (Uprava za bioraznolikost i oču-
vanje gena)
Sjedištey: 1052 Budapest, Apáczai Csere János u. 9.
Telefon: +36-1-795-3753, +36-1-896-4662
Fax: +36-1-301-4646
Web stranica: www.cites.hu
E-adresa: [email protected]

54
 www.nav.gov.hu

7. Lovački trofeji
Trofeje divljači iz lova ili uginule divljači, rogove običnog jelena, jelena lopatara,
srne, muflona, te kljovu divlje svinje dulje od 16 cm obvezno je predočiti na ocje-
njivanje županijskom vladinom uredu nadležnom na lovnom području, dok na
teritoriju Budimpešte i županije Pest Vladinom uredu županije Pest.
Za izvoz lovačkog trofeja potreban je ocjembeni list izdan od tijela nadležnog za
lov.
Za izvoz rogova uginule životinje, odnosno opalih rogova potrebna je i dozvola za
izvoz trofeja izdana od tijela nadležnog za lov.
Za uvoz lovačkih trofeja iz treće države ili izvoz u istu potrebna je i veterinar-
ska isprava izdana od nadležnog veterinara. Ako lovački trofej za koji se provodi
postupak spada pod nadležnost CITES konvencije, za uvoz i izvoz je potrebno i
ishođenje CITES dozvole.
U pitanjima vezanim uz pojedine dozvole, odnosno postupke možete se obratiti
sljedećim tijelima:
U predmetima vezano za izdavanje ocjembenog lista i dozvole za izvoz trofeja:
Vladini uredi nadležni po područjima i sjedištu županije na području Bu-
dimpešte i županije Pest Vladinom uredu županije Pest, Web stranica: http://
www.kormanyhivatal.hu/hu/elerhetosegek
U veterinarskim predmetima ili u slučaju uvoza lovačkih trofeja:
NÉBIH Állategészségügyi és Állatvédelmi Igazgatóság
(Nacionalna agencija za sigurnost prehrambenog lanca, Uprava za zdravlje
životinja i zaštitu životinja)
Sjedište: 1024 Budapest, Keleti Károly u. 24.
Telefon: +36-1-336-9302
Web stranica://portal.nebih.gov.hu/
Fax: +36-1-336-9479
E-adresa: [email protected]
U slučaju lovačkog trofeja koji spada pod snagu CITES konvencije:
Agrárminisztérium (Ministarstvo poljoprivrede)
Biodiverzitás és Génmegőrzési Főosztály (Uprava za bioraznolikost i oču-
vanje gena)
Sjedište: 1052 Budapest, Apáczai Csere János u. 9.
Telefon: +36-1-795-3753, +36-1-896-4662
Fax: +36-1-301-4646
Web stranica: www.cites.hu
E-adresa: [email protected]
8. Pojedine biljke i biljni proizvodi
Fitosanitarne odredbe u vezi putničke prtljage
Na temelju fitosanitarnih odredbi primjenjivih od 14. prosinca 2019. u prtljazi se
ne smiju uvoziti na područje Europske unije biljke, biljni preparati, ili se smiju
unositi samo uz posjedovanje fitosanitarne potvrde.
Izuzetak:
a) ananas, banana, datula, durian i kokos kao plodovi, bez ograničavanja količine;
b) bilja za osobnu konzumaciju, biljni preparati u malim količinama pod čim se

55
 prema odluci stručnog ministarstva podrazumijeva 5 kg po osobi ili 1 komad
po osobi (na primjer 5 kg jabuka ili 1 komad lubenice).
Međutim, ne smije se unositi ni mala količina bilja, biljnih proizvoda koji se ne
mogu pojesti, na primjer sjemenke, žive biljke, vijenci, itd. Također se ne smiju
unositi niti u maloj količini plodovi i dijelovi biljaka onečišćeni zemljom.
Carinsko tijelo tijekom carinske kontrole može vratiti prijevoznike koji prevoze
proizvode čiji uvoz nije dozvoljen, odnosno može zahtijevati od putnika da baci
proizvod.
Prije putovanja svrsishodno je raspitati se o daljnjim detaljima kod nadležnih di-
plomatskih predstavništava u Mađarskoj ili na sljedećim kontaktima:
Nemzeti Élelmiszerlánc-biztonsági Hivatal (Nacionalna agencija za sigur-
nost prehrambenog lanca)
Növény-, Talaj- és Agrárkörnyezet-védelmi Igazgatóság (NTAI) (Uprava za
zaštitu biljki, tla i agro-okoliša)
Sjedište: 1118 Budapest, Budaörsi út 141-145
Telefon: +36-1-309-1000   
Web stranica: http://portal.nebih.gov.hu/
Fax: +36-1-246-2942
E-adresa: [email protected]
Daljnje informacije u vezi teme dostupne su na sljedećoj poveznici:
https://portal.nebih.gov.hu/-/kis-mennyisegben-sajat-fogyasztasra-szant-zold-
seg-es-gyumolcsfelek-behozhatoak-hazankba
9. Trošarinski proizvodi
Ne oporezuje se ukoliko trošarinsku robu
puštenu u slobodan promet u drugoj
državi članici za vlastitu potrebu uveze
fizička osoba, koja ne obavlja gospodar-
sku djelatnost s trošarinskim proizvodi-
ma.
Pri utvrđivanju vlastite potrebe Nacio-
nalna porezna i carinska uprava (NAV)
zajednički ispituje sljedeće aspekte:

– obavlja li fizička osoba djelatnost vezanu za trošarinsku dozvolu ili koja se

veže uz upis u evidencije,
– razlog posjedovanja trošarinskog proizvoda,
– mjesto pohranjivanja ili način prijevoza trošarinskog proizvoda,
– sve dokumente vezano uz trošarinski proizvod,
– karakter trošarinskog proizvoda,
– te prelazi li količina trošarinskog proizvoda vrijednosnu granicu koja se već
smatra komercijalnom količinom, što je
– u slučaju cigareta 800 komada,
– u slučaju cigara 200 komada,
– u slučaju cigarilosa težine najviše 3 grama 400 komada,
– u slučaju duhana za pušenje 1 kilogram,

56
 www.nav.gov.hu

– u slučaju piva 110 litara,

– u slučaju polualkoholnih proizvoda 20 litara,
– u slučaju alkoholnih proizvoda 10 litara,
– u slučaju mirnog i pjenušavog vina, ostalog mirnog i pjenušavog fer-
mentiranog pića (vino i pjenušac) ukupno 90 litara, od toga pjenušavo
vino i ostalo pjenušavo fermentirano piće (pjenušac) maksimalno 60
litara,
– u slučaju tekućine za punjenje 300 mililitara,
– u slučaju kategorije novih duhanskih proizvoda za jednokratnu uporabu
800 komada, u slučaju tekućine 300 mililitara.

U slučaju energetskog proizvoda, količina sadržana u spremniku za gorivo vozila,

te količina koja se nalazi u prijenosnom spremniku od 10 litara smatra se količi-
nom za osobnu uporabu za fizičku osobu.
Iz treće države u Mađarsku putnik (neovisno o državljanstvu) smije uvoziti troša-
rinski proizvod bez carine i poreza u količini definiranoj u poglavlju pod naslovom
„Pravila koja se odnose na putnike koji ulaze u Mađarsku iz države koja nije
članica Europske unije (iz treće države)“.
U vezi uvoza trošarinskih proizvoda u treću državu daljnje informacije mogu dati
nadležna diplomatska predstavništva u Mađarskoj.

IV. Obveza prijavljivanja gotovine na vanjskim

granicama Europske unije
Svaki putnik, koji pri ulasku u Europsku uniju ili izlasku iz Europske unije posje-
duje 10 000 eura ili više u gotovini (makar i u različitim valutama), ili financijska
sredstva ekvivalentna gotovini (vrijednosni papiri, obveznice, dionice, putnički če-
kovi, itd.), obvezan je o tome podnijeti pisanu izjavu carinskom tijelu.
Izjava se može preuzeti na sljedećim stranicama:
www.ec.europa.eu/eucashcontrols
www.nav.gov.hu/nav/vam/egyeb/keszpenz_130107.html
Izjava se daje, odnosno podnosi carinskom tijelu (ili drugom nadležnom tijelu)
gdje je putnik ušao u Europsku uniju ili gdje je istu napustio.
U nekim članicama Europske unije pored toga postoje i posebni propisi za kon-
trolu i davanje izjave o gotovinskom prometu unutar Zajednice. Svrsishodno je
zatražiti više informacija o tomu u diplomatskim predstavništvima u Mađarskoj za
svaku državu u koju se putuje.

V. Oslobađanje od plaćanja poreza u slučaju

prodaje proizvoda koji strani putnik izvozi s područja
Europske unije
Oslobađa se plaćanja poreza na dodanu vrijednost proizvod kupljen od stranog
putnika, ako isti iznese s područja Europske unije kao dio svoje osobne ili putne
prtljage. Uvjeti primjene pravila za oslobađanje plaćanja poreza:
– putnik nerabljeni proizvod iznese u treću državu i tu činjenicu nadležno
carinsko tijelo potvrdi na zahtjevu za povrat poreza koji je za putnika izdao
prodavatelj robe,

57
– proizvod se iznese s teritorija Europske unije u roku od 90 dana od dana
kupovine,
– ukupna protuvrijednost prodanog proizvoda – računato s porezom – prela-
zi iznos od 175 eura,
– strani putnik važećom putnom ispravom ili drugom važećom ispravom
prikladnom za identificiranje osobe, koju Mađarska priznaje (u daljnjem
tekstu zajedno: putna isprava), potvrdi svoj pravni status.
Stranim putnikom smatra se fizička osoba koja nije državljanin niti jedne od člani-
ca Europske unije i nema pravo stalnog boravka niti u jednoj državi članici Unije,
nadalje ako je osoba državljanin jedne od članica Unije ali s prebivalištem izvan
područja Unije.
Prebivalištem se smatra mjesto koje služi za trajni boravak, uz koje je mjesto
fizička osoba najtješnje vezana u gospodarskom smislu.
Putnik pri izlasku iz zemlje uz potvrđivanje svog osobnog identiteta treba predočiti
i kupljeni proizvod, te obrazac za povrat poreza (u dva primjerka), nadalje izvorni
primjerak računa. Na obrascu za povrat poreza i na računu podaci trebaju biti
identični s osobnim podacima navedenim u putnoj ispravi. Obrazac za povrat
poreza smije sadržati samo podatke o prodaji proizvoda s jednog računa.
Činjenicu da je proizvod napustio teritorij Europske unije, carinska uprava na za-
htjev putnika može potvrditi na obrascu za povrat poreza, pri izvozu proizvoda u
treću državu.
Uporaba obrasca za povrat poreza je obvezna, a istu izdaje izdavatelj računa pri
kupovini proizvoda u tri primjerka, a prva dva primjerka istog predaje kupcu. Ca-
rinska uprava nakon potvrđivanja izlaska zadržava jedan primjerak obrasca za
povrat poreza, a drugi vraća stranom putniku.
Ukoliko putnik Mađarsku ne napušta prema trećoj državi (na primjer putuje u
Beč, te se od tamo zrakoplovom vraća na svoje prebivalište izvan Europske unije),
potvrdu o tome da je roba izvezena s teritorija Unije, treba zatražiti pri izlasku,
na mjestu gdje se napušta Unija (u slučaju navedenog primjera u zračnoj luci u
Beču).
Povrat poreza kod prodavatelja robe može zatražiti strani putnik, odnosno njegov
opunomoćenik. Ukoliko strani putnik postupi sam, obvezan je predočiti svoju put-
nu ispravu, a ako ne postupa sam, osoba koja ga zastupa, treba priložiti pisanu
punomoć izdanu na njegovo ime.
Radi zahtjeva za povrat poreza strani putnik, odnosno njegov opunomoćenik pro-
davatelju robe predaje prvi primjerak obrasca za povrat poreza koji je ovjeren
pečatom i potpisom carinske uprave, nadalje predočava izvorni primjerak računa
koji potvrđuje izvršenje prodaje robe.
Porez se vraća stranom putniku u forintama, što prodavatelj treba isplatiti u go-
tovini. Međutim, strani putnik i prodavatelj se mogu dogovoriti o isplati i u drugoj
valuti i načinu plaćanja.
Daljnje informacije možete pronaći na web stranici Nacionalne porezne i carinske
uprave www.nav.gov.hu,
daljnje detaljnije informacije dostupne su u Informativnoj brošuri, pod brojem 15.
u izborniku, ali na pitanja možete dobiti odgovore i pozivom na broj 1819 koji se
može nazvati po lokalnoj tarifi unutar zemlje, te iz inozemstva pozivom na broj
+36 1 250 9500.

58
 www.nav.gov.hu

Царински и други прописи у вези путничког саобраћаја

у 2020-тој
Унутар Европске уније, односно путници, који путују из изван унијских (трећих)
земаља у Европску унију, требају обратити пажњу на следеће законске прописе.
I. Законски прописи који се односе на путнике унутар
Европске уније
Прописи Европске уније осигуравају слободно кретање
робе међу државама чланицама. То значи, да се на извоз
робе из Мађарске у другу земљу чланицу, односно на увоз у
Мађарску из такве државе не примењује царински поступак.
Приликом путовања, за робу купљену за сопствене потребе
– за личну употребу, поклоне - која нема трговачки карактер,
извоз и увоз није ограничен.
Може се догодити међутим, да су поједине врсте робе, као
на пример:
– животиње кућни љубимци,
– ловачко оружје,
– алкохолни производи,
– дувански производи,
– лекови са садржајем опојних дрога, итд.
су унутар европске уније везани за ограничења, односно за посебне дозволе. О
тим прописима ће бити речи посебном поглављу.
II. Прописи, који се односе на робу порекла изван Европске
уније (уз трећих земаља) приликом увоза у Мађарску
Из државе(а) изван Европске уније путници у личном пртљагу без царине и
пореза могу унети следеће врсте роба:
1. Алкохолне производе и пића са садржајем алкохола (искључиво особе,
које су напуниле 17-ту годину живота) највише
– 4 литара вина од грожђа (тихо вино),
– 16 литара пива,
– 1 литру алкохолних производа са садржајем алкохола изнад 22 запреминска
процента или не денатурисане алкохолне производе са најмање 80 запремин-
ских процената алкохола или
– 2 литре алкохолних производа са садржајем алкохола не већим од 22 запре-
минска процента, интермедијарне алкохолне производе, шампањац (пенушаво
вино, друго пенушаво ферментисано пиће) или друго вино (остала тиха фер-
ментисана пића).
2. Дувански производи (искључиво у случају путника, који су напунили 17. годину
живота) највише
У ваздушном саобраћају У осталом саобраћају
– 200 ком. цигарета или – 40 ком. цигарета или
– 100 ком. цигарилоса, не тежих од 3 – 20 цигарилоса, не тежих од 3 грама
грама по комаду или по комаду или
– 50 ком. цигара или – 10 ком. цигара или
– 250 грама конзумног дувана. – 50 ком. цигара или.

59
У случају дуванских и алкохолних производа (изузев вина од грожђа и пива)
ова количинска ограничења појединачно представљају 100% горње границе
ослобађања од опорезивања. Међутим, у случају дуванских и алкохолних
производа укупан збир процентуалног удела не може премашити 100%.
То у пракси значи, да уколико путник у осталом саобраћају унесе 40 комада
цигарета, у том случају се ослобађање од царине и пореза може одобрити само за
ту количину, на остале дуванске производе (цигарилосе, цигаре, конзумни дуван)
се већ не односи ослобађање од царине и пореза.
Ако унесе 20 комада цигарета (50% од количинског ограничења), у том случају без
плаћања царине и пореза може унети још 5 ком цигара, 10 ком. цигарилоса или 25
грама конзумног дувана (других 50% од количинског ограничења).
3. Остала роба
Поред наведене робе, без обавезе плаћања царине и пореза се може унети роба
у вредности до 300 евра, односно до 430 евра у ваздушном саобраћају.
Путници старости испод 15 година без плаћања царине и пореза могу унети робу
у вредности до 150 евра – независно од врсте путничког саобраћаја.
Актуелне износе у форинтама количинске границе ослобађања од царине и пореза
Национална пореска и царинска управа (НАВ) објављује у свом саопштењу.
Даљи услов за ослобађање од царине и пореза је да увоз
– има повремени карактер (такав увоз, који се унутар разумног периода не оства-
рује као део редовног увоза) и
– састоји од артикала намењених искључиво за личну употребу од стране пут-
ника или његових чланова породице или од артикала намењених даривању и
– састоји од робе, чији карактер не упућује увоз у комерцијалне сврхе.
4. Гориво
Без царине на царинско подручје Заједнице се може унети гориво у стандардном
резервоару путничких и комерцијалних возила и мотоцикала, као и у стандардном
резервоару специјалних контејнера, као и гориво у преносним
резервоарима моторних возила и мотоцикала у количини
од највише 10 литара по возилу, уколико се тиме не
крше национални прописи о поседовању и превозу
горива.
У случају увоза количине, која нема комерцијални
карактер, ослобађање од обавезе плаћања се
остварује искључиву у случају особа, које су
напуниле 17. годину живота.
На основу ограничења везаног за
ослобађање од царине, гориво унето без
плаћања царине:
– не може се користити у другом возилу
од оног у којем је унето,
– особа ослобођена од плаћања ца-
рине је не може одстранити из
њега, односно не може га скла-
диштити, осим у времену по-
требном за поправку возила,

60
 www.nav.gov.hu

– не може препустити другој особи, нити уз надокнаду, нити бесплатно (значи

није могуће нити продати га, нити га поклонити).
Уколико особа не поштује ове прописе, на дан кршења ових прописа настаје
му обавеза плаћања царине и пореза на то гориво, на основу царинске стопе
утврђене на основу врсте робе, и на основу царинске вредности утврђене од
стране надлежних органа власти или прихваћене за тај дан.
Уколико неки од услова за ослобађање од плаћања царине или државног пореза
није испуњен, у том случају се увоз може обавити тек након исплате царине и
пореза (пореза на промет, трошарине, итд.). Поштовање прописа појачано
контролише царински орган!

III. Посебни прописи за поједине производе

1. Храна

Увоз лако кварљиве хране из земаља изван Европске уније, као што су
– сирово месо,
– месарски производи,
– храна са садржајем меса,
– млеко и млечни производи
је ризично у погледу евентуалног ширења болести животиња. Из тог разлога је
увоз хране животињског порекла намењене за властиту употребу, као и такве
хране намењене за исхрану кућних љубимаца везан за строга правила. У случају
кршења ових правила се може догодити, да такав производ буде враћен, одузет
односно уништен.
Млеко у праху намењена за исхрану деце и дечија храна, као и посебна храна
прописана из здравствених разлога се може унети у следећим случајевима
– ако складиштење пре отварања не захтева хлађење,
– има заштићену марку, односно
– амбалажа је неоштећена.
Царински органи размештени на деоницама спољашње границе Европске
уније контролишу увоз хране од стране приватних лица и на улазним местима
постављају плакате упозорења о релевантним прописима.
Приликом изласка – у пакету хране припремљеном за време трајања путовања
– такође није препоручљиво носити храну животињског порекла, пошто њихово
изношење у треће државе обично није дозвољено, или је везано за строге услове.

61
О прописима везаним за то информације могу дати дипломатска представништва
циљних држава у Мађарској.
Може се догодити и то, да се у интересу спречавања ширења појединих заразних
болести животиња поједини производи привремено ставе на такозвану листу
забране увоза и извоза.
У случају прерађевина угрожених врста (на пр. кавијар од јесетре) могу бити
уведена и даља ограничења.
Пре путовања је о важећим прописима препоручљиво информисати се преко
следећих контаката:
Министарство пољопривреде
Седиште: 1055 Budapest, Kossuth Lajos tér 11.
Телефон: +36-1-795-2000, +36-1-795-2532
Факс: +36-1-795-0200
Имејл: [email protected].
Вебсајт: www.kormany.hu/hu/foldmuvelesugyi-miniszterium/elerhetosegek.
2. Лекови
Особе којима је прописан континуирани третман лековима, приликом уласка у
Мађарску или при напуштању државе могу имати код себе лекове у кличини, коју
је прописао лекар – у складу са временом трајања путовања.
За то је препоручљиво прибавити уверење лекара, уз које се у Мађарску могу
унети лекови у количини довољној за највише 90 дана, односно иста количина
се може изнети из државе. Потребни обрасци се могу наћи на мађарском сајту
Државног института за лекове и исхрану (OGYÉI): www.ogyei.gov.hu унутар линка
”обрасци” под тачкама 35–37.
Обрасци на енглеском језику су на сајту OGYÉI: www.ogyei.gov.hu/forms под
тачкама 11-12.
О прописима појединих трећих земаља информације могу дати дипломатска
представништва дотичних држава у Мађарској.
Уношење у Мађарску или изношење из државе опојних дрога и психотропних
препарата, односно лекова и препарата, који садрже нове психоактивне састојке
(најчешће: седативи, стимуланси, халуциногени) је могуће искључиво са посебном
дозволом стручних органа власти. У вези мађарских прописа се можете обратити
на OGYÉI преко следећих контаката:
OGYÉI Одсек за дроге
Седиште: 1051 Budapest, Zrínyi u. 3.
Телефон: +36-1-235-7970, +36-1-235-7971, +36-1-235-7944
Факс: +36-1-8869-488
Вебсајт: www.ogyei.gov.hu/kabitoszerugy
Имејл: [email protected]
3. Домаће животиње
Уколико неко жели путовати унутар Европске уније са кућним љубимцем (пси,
мачке, феретке), пре путовања треба затражити такозвани пасош за животиње
(pet passport).
Пасош за животиње издаје ветеринар надлежан према месту становања, ако:
– је животиња добила потребне вакцине
– идентификација обезбеђена помоћу микрочипа.

62
 www.nav.gov.hu

Уколико са кућним љубимцем желите путовати у трећу државу, у том случају о

прописима, који се односе на циљну државу информацију може дати дипломатско
представништво дотичне државе у Мађарској.
Уколико се кућни љубимац из треће државе уноси у Мађарску, треба располагати
са следећим:
– јединственом идентификацијом (тетоважа или микрочип),
– са потребним вакцинама,
– пасошем за животиње, или
– ветеринарским уверењем.
Пре путовања препоручљиво је информисати се код територијално надлежних
владиних служби, у Будимпешти и на подручју Пештанске жупаније код Владине
службе Пештанске жупанијена адреси http://www.kormanyhivatal.hu/hu/elerhetoseg,
или преко следећих контаката:
NÉBIH Дирекција за ветеринарство и заштиту животиња
Седиште: 1024 Budapest, Keleti Károly u. 24.
Телефон: +36-1-336-9302
Вебсајт: www.portal.nebih.gov.hu
Факс: +36-1-336-9479
Имејл: [email protected]
4. Ватрено оружје и муниција
Унутар Европске уније се ватрено оружје и муниција за намену лова, спорта или
самоодбране држављанин државе чланице или особа настањена у Европској
унији може превозити са дозволом за ношење оружја.
Особа која не располаже пребивалиштем у Европској унији ватрено оружје и
муницију у сврху лова или спортског такмичења може на територију Мађарске
унети, односно пренети кроз државу само уз уверење надлежног царинског
органа, ово уверење се издаје уз наплату, уколико предвиђено задржавање
особе на територији Мађарске не траје дуже од 90 дана.

63
Странка то уверење приликом напуштања Мађарске треба предати царинском
органу лоцираном на спољашњој граници Европске уније (на граничном прелазу).
Уколико предаја уверења из других разлога није могућа, након напуштања
територије државе неодложно га треба доставити органу, који је издао уверење.
Током путовања је непрекидно потребно доказати
– овлашћење за ношење оружја (са дозволом издатом у држави према месту
пребивалишта) и
– циљ путовања (спортско такмичење, лов).
Учешће у лову је потребно доказати позивницом организатора лова, као и
дозволом за лов.
Учешће на спортском такмичењу се доказује позивницом спортске организације,
односно овлашћењем за извоз спортског оружја и муниције, што доказује дозвола
спортске организације.
Ове дозволе су важеће само уз дозволе за ношење оружја, односно европске
дозволе за ношење оружја.
У случају куповине ватреног оружја и муниције или поправке оружја у иностранству,
односно продаје у иностранство потребно је следеће
– дозвола за ношење оружја издата од стране надлежног органа државе преби-
валишта, односно
– дозвола за увоз или извоз издата од стране мађарске полиције.
Дозволе потребне за увоз и извоз одобрених за намену лова и спорта издаје
полицијска управа надлежна према пребивалишту подносиоца захтева, за
преношење кроз територију државе Жупанијска Главна полицијска управа
надлежна према месту уношења у Мађарску, а у Будимпешти Будимпештанска
Главна полицијска управа.
Уношење оружја за намену самоодбране издаје Главна полицијска управа
надлежна према предвиђеном месту уласка односно проласка кроз државу
(главноградска).
Поседовање издатих дозвола контролише царински орган, зато је ношење
ватреног оружја и муниције потребно пријавити царинским органима прилико
преласка границе.

64
 www.nav.gov.hu

О прописима везаним за извоз у треће земље информације могу дати дипломатска

представништва циљне државе у Мађарској.
Контакти жупанијских (главноградске) полицијске управе се налазе на следећој
адреси:
www.police.hu/hu/ugyintezes
5. Културна добра
Културна добра старија од 50 година, на пример археолошки налази, слике,
старе књиге се из Мађарске у државе чланице Европске уније, односно у треће
државе – чак и привремено – могу изнети искључиво са дозволом стручних
органа власти, у зависности од тржишне вредности дотичних уметничких
предмета.
Национални и унијски прописи, који садржавају попис културних добара за које
је обавезна дозвола, у зависности од тржишне вредности, међусобно одступају.
На основу меродавних домаћих прописа дозвола је обавезна за културна добра
тржишне вредности од најмање 50.000 форинти. Утврђивање новчане вредности
је обавеза власника, за шта као основа може послужити процена вредности,
односно рачун трговца уметничким предметима.
Царински орган контролише само прописе за извоз усмерен у треће државе, и
обрађује дозволе везане за овакве поступке. Истовремено царински орган и на
унутрашњим деоницама границе ЕУ може случајним узорковањем проверавати
легалност превоза културних добара.
Даље информације у вези појединих дозвола, о поступцима извоза везаним или
невезаним за дозволе, као и старосним и вредносним границама везаним за
категорије уметничких предмета даље информације може пружити Одсек владе
за надзор културних добара и археологију,
који на подручју Мађарске издаје поменуте
дозволе, контакти те установе су следећи:
Одсек владе за надзор културних добара
и археологију
Седиште: H–1014 Budapest, Táncsics
Mihály utca 1.
Телефон: +36-1-896-7761
Имејл: [email protected] vagy
У предметима изношења уметничких
предмета: [email protected]
Вебсајт: www.oroksegvedelem.kormany.hu/
mutargyfelugyelet
6. Угрожене врсте животиња и биљака
Превоз угрожених врста животиња и биљака строго регулише Вашингтонски
споразум (CITES). Забрањен је, или је везан за CITES дозволу извоз и увоз око
5000 животињских врста (на пример морске корњаче, слонови, тигрови) и око
28000 биљних врста (кактуса, орхидеја, ружа), као и њихових живих и неживих
потомака, њихових делова, односно производа израђених од тих јединки –
подразумевајући и ловачке трофеје и препарате.
Дозволе издају надлежни национални CITES органи дотичних држава.

65
Током превоза
– живих животиња или производа животињског порекла, односно
– производа биљног порекла и живих биљака
које спадају под надлежност CITES-а, приликом увоза и извоза поред CITES
дозволе може бити потребно прибавити и следеће
– ветеринарску потврду издату од стране ветеринарске инспекције, или
– фитопатолошку потврду издату од стране владиних служби надлежних за фи-
топатологију и заштиту тла.
Овај круг робе се може изнети, односно унети
на граничним прелазима, који располажу
ветеринарском и фитопатолошком станицом,
које је Мађарска именовала за ту намену.
Потребно је знати да се CITES производи
као предмети даривања могу купити у разним
деловима света, тако њиховом куповином
и нехотице можемо допринети угрожавању
природе и изумирању појединих врста.
Уношење оваквих дарова је незаконито дело
и повлачи за собом кривични поступак, што
за последицу може имати еколошку казну,
односно казну лишавања од слободе у трајању до 3 године.
Пре путовања је препоручљиво информисати се о томе које врсте животиња
и биљака су заштићене Вашингтонским споразумом. Може се догодити да је
за поједине предмете продаване као сувенири од слоноваче, оклопа корњаче,
егзотични производи од коже, препарирани инсекти, крзна, тропске шкољке,
сужене морске звезде за уношење, изношење или превоз преко територије
Мађарске потребна CITES дозвола.
Везано за ова питања детаљније информације могу се пронаћи на адреси www.
cites.hu/cites.html
или на
ec.europa.eu/environment/cites/legislation_en.htm.
По питањима у вези по0јединих дозвола или поступака можете се обратити
мађарском органу CITES-а преко следећих контаката:
Министарство пољопривреде
Одсек за биоразноликост и очување генетског потенцијала
Седиште: 1052 Budapest, Apáczai Csere János u. 9.
Телефон: +36-1-795-3753, +36-1-896-4662
Факс: +36-1-301-4646
Вебсајт: www.cites.hu
Имејл: [email protected]
7. Ловачки трофеји
Рогове уловљеног или одбачене рогове обичног јелена, јелена лопатара, пужасте
рогове муфлона, као у кљове вепра дуже од 16 цм је обавезно приказати на
оцењивање владиним службама надлежним за дато ловно подручје, односно
на подручју Будимпеште и Пештанске жупаније Владиној служби Пештанске
жупаније.

66
 www.nav.gov.hu

За изношење ловачких трофеја је потребан оцењивачки трофејни лист издат од

стране ловних власти.
За изношење одбачених рогова је такође потребан оцењивачки трофејни лист
издат од стране ловних власти.
За увоз ловачких трофеја из трећих држава или за изношење у те државе је
потребно и вфет5еринарско уверење издато од стране ветеринарске инспекције.
Уколико трофеј подвргнут поступку спада и под дејство CITES споразума, у том
случају је потребно прибавити и CITES дозволу.
По питањима везаним за поједине дозволе односно поступке могу се потражити
следећи органи:
У предметима везаним за издавање оцењивачког трофејног листа и дозволе за
изношење трофеја:
Владина служба надлежна за дато ловно подручје према главном граду
жупаније (на подручју Будимпеште и Пештанске жупаније Владина служба
Пештанске жупаније) Вебсајт: http://www.kormanyhivatal.hu/hu/elerhetoseg
По ветеринарским питањима односно у случају уношења ловачких трофеја:
NÉBIH Ветеринарска и дирекција за заштиту животиња
Седиште: 1024 Budapest, Keleti Károly u. 24.
Телефон: +36-1-336-9302
Вебсајт: http://portal.nebih.gov.hu/
Факс: +36-1-336-9479
Имејл: [email protected]
У случају уношења ловачких трофеја, који спадају под дејство CITES споразума:
Министарство пољопривреде
Одсек за биоразноликост и очување генетског потенцијала
Седиште: 1052 Budapest, Apáczai Csere János u. 9.
Телефон: +36-1-795-3753, +36-1-896-4662
Факс: +36-1-301-4646
Вебсајт: www.cites.hu
Имејл: [email protected]
8. Поједине биљке и биљни производи
Фитопатолошке одредбе, које се односе на пртљаг путника
На основу одредби о заштити биљака, које се примењују од 14. децембра 2019.
у пртљагу се биљке и биљни производи не могу уносити на територију Европске
уније, или се могу унети само са фитопатолошком потврдом.
Изузетак су:
a) ананас, банана, јапанска јабука, дуријан и кокос као биљни плодови, без
количинског ограничења;
b) биљке и биљни производи намењене личној употреби у малим количинама,
под тиме у смислу одлуке стручног министарства се подразумева 5 кг по особи,
или 1 ком. по особи (на пример 5 кг јабука или 1 ком. лубенице).
Истовремено не може се унети ни мала количина од оних биљака и биљних
производа, који нису погодни за конзумацију, као на пример, семенска роба, живе
биљке, венци, итд. Такође се не могу унети ни у малој количини плодови и биљке
онечишћене остацима тла.

67
Царински орган ће особе, које превозе производе, чији увоз није дозвољен
вратити, односно наредити им избацивање таквих производа.
Пре почетка путовања је препоручљиво информисати се о даљим детаљима
код надлежних мађарских дипломатских представништава, или преко следећих
контаката:
Национална служба за сигурност ланца исхране
Дирекција за заштиту биља, тла и аграрне околине (NTAI)
Седиште: 1118 Budapest, Budaörsi út 141-145
Телефон: +36-1-309-1000
Вебсајт: http://portal.nebih.gov.hu/
Факс: +36-1-246-2942
Имејл: [email protected]
Даље информације везане за ову тематику се налазе на следећем сајту:
https://portal.nebih.gov.hu/-/kis-mennyisegben-sajat-fogyasztasra-szant-zoldseg-es-
-gyumolcsfelek-behozhatoak-hazankba
9. Фискални производи
Не подлеже порезној обавези, ако неки фискални производ пуштен у слободан
промет у некој другој држави чланици физичка особа (приватно лице), која не
обавља трговачку делатност са фискалним производима, сама за своје потребе
унесе у земљу.
Приликом утврђивања сопствене употребе Национална пореска и царинска
управа заједнички испитује следеће аспекте:
– дали приватна особа обавља делатност везану за дозволу фискалног типа или
за обавезно вођење евиденције,
– разлог за поседовање,
– место поседовања или начин превоза фискалног производа,
– сву документацију везану за фискални производ,
– карактер фискалног производа,
– као и то, дали количина фискалног производа премашује вредносну границу
изнад које се сматра трговачком количином, и то

68
 www.nav.gov.hu

– у случају цигарета 800 комада,

– у случају цигара 200 комада,
– у случају цигарилоса појединачне тежине до 3 грама 400 комада,
– у случају конзумног дувана 1 килограм,
– у случају пива 110 литара,
– у случају интермедијарних алкохолних производа 20 литара,
– у случају алкохолних производа 10 литара,
– у случају тихог и пенушавог вина, осталог тихог и пенушавог ферментисаног
пића (вино и шампањац) укупно 90 литара, од тога пенушаво вино и остала
пенушава ферментисана пића (шампањац) највише 60 литара,
– у случају течности за пуњење 300 милилитара,
– у случају нових категорија дуванских производа за једнократну употребу 800
комада, у случају течности 300 милилитара.
У случају енергената набавком за сопствене потребе се сматра количина горива
у резервоару за гориво у возилу и у једном преносном резервоару запремине од
навише 10 литара.
Из треће државе у Мађарску (независно од држављанства) путник може унети
фискалне производе у количинама наведеним у поглављу „Прописи за путнике
изван Европске уније (из трећих земаља), који улазе у Мађарску“.
У вези уношења фискалних производа у треће земље даље информације се могу
добити од надлежних дипломатских представништава у Мађарској.

IV. Обавеза пријављивања готовине на спољашњим

границама Европске уније
Сваки онај путник, који ступа на подручје Европске уније или напушта њено
подручје, који поседује 10 000 евра или већи износ готовине (било у различитим
валутама), или неготовинска новчана средства у истом износу (вредносне
папире, обвезнице, деонице, ваучере, итд.), обавезан о томе дати писмену изјаву
царинским органима.
Образац изјаве се налази на следећим сајтовима:
www.ec.europa.eu/eucashcontrols
www.nav.gov.hu/nav/vam/egyeb/keszpenz_130107.html
Изјава се треба дати предати оном царинском органу (или другом надлежном
органу), при којем је путник ступио на територију Европске уније, или је напустио
њену територију.
Поред тога у неколико држава чланица Европске уније постоје и посебни прописи у
вези контроле и подношења изјаве за новчани промет унутар заједнице. О томе је
препоручљиво информисати се при надлежним дипломатским представништвима
дотичних држава у Мађарској.

V. Ослобађање од пореске обавезе везане за продају

производа изнетих са територије Европске уније од стране
иностраних путника
Производ купљен од стране иностраног путника је ослобођен од плаћања општег
пореза на промет, ако је као део личног или путног пртљага изнет са територије
Заједнице. Услови за примену ослобађања од пореза су следећи:

69
– путник производ без узимања у употребу изнесе у трећу државу, и ту чињеницу
царински орган потврди на листу за повраћај пореза, који је продавац уручио
путнику,
– производ буде изнесен са подручја Европске уније у року од 90 дана од дана
куповине,
– укупна вредност продаје производа - рачунајући и порез – премашује 175 евра,
– инострани путник помоћу важеће путне исправе или другом јавном исправом за
доказивање личног идентитета, која је у Мађарској призната (у наставку скупа:
путна исправа) докаже свој правни статус.
Инострани путник је оно физичко лице, које није држављанин нити једне државе
чланице Европске уније и нема право сталног боравка нити у једној држави
чланици Уније, поред тога онај, ко је држављанин неке од држава чланица Уније,
али пребивалиште му се налази изван територије Уније.
Пребивалиштем се сматра оно место са наменом трајног становања, са којим
физичко лице има најјачу личну и економску повезаност.
Путник приликом изласка из земље поред доказивања личног идентитета треба
приказати купљени производ, као и лист за повраћај пореза (у два примерка),
поред тога и оригинални примерак рачуна. Подаци на листу за повраћај пореза
и на рачуну се требају слагати са личним подацима у путној исправи. Лист за
повраћај пореза може садржавати податке продаје само за један рачун о продаји
производа.
Чињеницу да је роба изнета са територије Европске уније на захтев купца
царински орган на листу за повраћај пореза може потврдити приликом изношења
производа у трећу државу.
Употреба листа за повраћај пореза је обавезна, који приликом куповине производа
уз рачун издаје продавац у три примерка, и од тих прва два примерка предаје
купцу. Царински орган, након потврде напуштања државе један примерак листа за
повраћај пореза задржава, а други предаје иностраном путнику.
Уколико путник не напушта Мађарску у правцу треће државе (на пример путује у

NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTU

TƏDQİQLƏR

Bakı – 2008
TOPLU AMЕA-nın NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTU ЕLMİ
ŞURASININ QƏRARI ilə 1998-ci ildən NƏŞR OLUNUR

BAŞ RЕDAKTOR:
filologiya еlmləri doktoru Məhəbbət MİRZƏLİYЕVA

BAŞ RЕDAKTORUN MÜAVİNİ:

filologiya еlmləri doktoru Kamilə VƏLİYЕVA

MƏSUL KATİB:
filologiya еlmləri namizədi Еlnarə ƏLƏKBƏROVA

RЕDAKSİYA ÜZVLƏRİ:
filologiya еlmləri doktoru,profеssor Aydın ƏLƏKBƏROV
filologiya еlmləri doktoru,profеssor Sеvil MЕHDİYЕVA
filologiya еlmləri doktoru,profеssor Nadir MƏMMƏDLİ
filologiya еlmləri doktoru Roza ЕYVAZOVA
filologiya еlmləri doktoru Sayalı SADIQOVA
filologiya еlmləri namizədi Еtibar inanc
filologiya еlmləri namizədi Kübra QULİYЕVA
filologiya еlmləri namizədi Aytəkin ƏLƏKBƏROVA
filologiya еlmləri namizədi Məhəbbət ƏSƏDOVA

İSBN – 5 – 8066 – 0933 – 2

4602000000 – 670
_______________________ 2006 Qrifli nəşr
655(07) - 2005

ÜNVAN: H.Cavid prospеkti,31, 5-ci mərtəbə, Dilçilik İnstitutu

www.library.net E-mail: [email protected]
E-mail:mahabbat- [email protected]
 BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
Tоfiq HACIYEV
AMEA-nın müхbir üzvü,
Türk Dil Qurumunun fəхri üzvü,
əməkdar elm хadimi, BDU-nun
Türkоlоgiya kafedrasının müdiri,
filоlоgiya elmləri dоktоru, prоfessоr
M.FÜZULİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİ
M.Füzuli təkcə Azərbaycanın, hətta Şərqin də yох, dünyanın böyük lüğət
ehtiyatı оlan söz ustalarından biridir. Оnun söz tutumunda üstünlük ərəb, fars
sözlərinin tərəfindədir – ədəbi dilimizin tariхində Füzulidə heç kəsdə оlmadığı
qədər ərəb, fars sözləri işlənir. Eyni zamanda оnun dilində heç kəsdə оlmadığı
qədər türk sözləri var. Füzuli mənasını qavramaq, başa düşmək üçün türk
sözləri, danışıq ifadələri yetərincədir. Bunlar bugünkü ünsiyyətimizdə оlduğu
qədərdir; bu sözlər dilin əsas lüğət fоnduna mənsub оlduğu üçün оnların
vasitəsilə yaranmış ifadələr, frazeоlоji vahidlər, qrammatik qəliblər eynən
yaşayır və anlaşılır: bu üzdən (bu səbəbdən), iraq оlsun, başı açıq – ayağı
yalın , göz yumub – açınca, üz döndərmək, gəzər оldum, anın həm gələr bir
gün dəmi, qaçıb-qurtarmaq, yer-yerdən, gün-gündən, öz-özünə, dönə-dönə və
оn minlərlə belə milli nümunələr. Beləcə də оn minlərlə ərəb və fars sözləri
var ki, Füzulinin dilində işlənib və bugünkü ünsiyyətimizdə yaşayır: dünya,
aləm, insan, adam, cəmiyyət, zülmət, bisavad, binəsib, bihudə, qada, bəla,
dəmbədəm, namülayim, qəm diyarı, əcəl peyki, can nəqdi, eşq piri, vəhdət
şərabı …
Eyni zamanda Füzulidə minlərlə ərəb, fars sözləri var ki, bu gün
anlaşılmır: təərrüz, məsabə, tərəssüd, inхirat, müstəham, istida, mən, inхirat…
Təbii ki, belə sözlərin işləndiyi mətnlər nəinki müasir geniş охucu kütləsi
üçün, hətta bugünkü ziyalı üçün, filоlоq üçün də aydınlaşmır. «Leyli və
Məcnun»un «Dibaçə»si belə başlayır: «İlahi, Leyliyi – sirri – həqiqət səra-
pərdeyi-vəhdətdən iqtizayi-zühur edüb, təcəlliyi-cəmalilə fəzayim-surəti
müzəyyən etdikdə və Məcnun ruhi sərgəşteyi-badiyeyi gəflətdə ikən оl şəşəəyi-
cəmalı görib inani-iktiyarı əldən getdikdə…» «Divan»ının «Dibaçə»sindən:
«Əmma bəd raqimi-təsvidati-səhafiyi-üsyan, Füzuliyi-natəvan bu tərz ilə
bəyani-hal və bu nəhc ilə şərhi-mafilbal edər ki, çün zövrəqi-vücudim
badbani-təbiət birlə dəryayi-qəfləti-tüfuliyyətdən sahili-idrakü ehsasə yetdi
və…».
Bu da «Leyli və Məcnun»dan peyğəmbərin şəninə sözündən bir necə
misradır:

________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.3
 BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
Ey padşahi-səriri-lövlak,
Məqsudi-vücudi-хakü əflak!..
…Ey raqimi-nüsхeyi-məani,
Məmureyi-elmi-dinə bani!..
Bu isə anasının Leyliyə öyüdündəndir:
Neyçün öziŋə ziyan edirsən?
Yaхşı adıŋı yəman edirsən?
Neyçün saŋa tənə edə bədgu∗?
Namusuŋa layiq işmidir bu?
Lalə kimi səndə lütf çоqdur,
Əmma nə deyim, yüzin açıqdur.
Təmkini cünunə etmə təbdil,
Qızsan, uçuz оlma, qədrini bil.
Anlaşmaya tariхi baхımdan yanaşmaq lazımdır. Mədəni-tariхi şəraiti,
nitq cоğrafiyasını, mövcud cоğrafiyadakı dillərlə əlaqəni nəzərə almaq
gərəkdir. Bu gün Füzuli şerində bizim Şimal türkcəmiz üçün anlaşılmaz оlan
sözlər İranda Cənub türkcəmizdə və İraqda Kərkük azəricəsində danışanlara
aydın leksik vahidlərdir. Çünki bu cоğrafiyalardakı sоydaşlarımız farsların və
ərəblərin əhatəsindədirlər və оnlarla gündəlik ünsiyyətdədirlər. Təbii ki, Füzuli
zamanına yaхınlaşdıqca bu anlaşma daha artıq оlur. Müvafiq оlaraq, deyək ki,
bu gün Azərbaycan Respublikasında işlətdiyimiz rus sözlərini və ruscanın
fоnetika və mоrfоlоgiyası ilə aldığımız Avrоpa sözlərini həmin
cоğrafiyalardakı sоydaşlarımız bizim kimi anlaya bilmirlər.
Statistika göstərir ki, türk və ərəb-fars sözlərinin nisbəti Füzulinin bütün
şerlərində və janrlarında eyni görünmür. Həm də ərəb-fars sözlərinin hamısı
anlaşılmaz deyil. «Kəmali-hüsn verübdir şərabi-nab sana» beytilə başlanan
qəzəldə 67 sözdən оtuz ikisi türkcə, оtuz beşi ərəbcə-farscadır. Əcnəbi 35
sözdən yeddisi müasir охucu üçün anlaşılmazdır∗: nab, üşşaq, gərdun, tiğ, ülü
vuv, rifət. «Eşq ətvarın müsəlləm eylədi gərdun mana» mətləlidə 68 sözdən
iyirmi səkkizi türk, qırхı ərəb-fars sözüdür. 40 sözdən altısı müasirlərimiz
üçün anlaşılan оlmaya bilər: ətvar, müsəlləm, gərdun, mövzun, navək, dun. Bu
nümunələr göstərir ki, qəzəllərində Füzulinin müasirləri ilə anlaşması yüz faiz
оlmuşdur. Ümumiyyətlə, qəzəllərində nisbət belədir: ən çох türkcə

∗
Bu gün «dеdi-qоduluq еtməк» məqamında «bədguluq еtməк» ifadəsi işlənən dialекtlərimiz var.
∗
Burada filоlоqlar dеyil, gеniş охucu кütləsi nəzərdə tutulur. Bu gün хalqımızın bütün nəsilləri оrta təhsilli
оlduğu üçün, şübhəsiz, bu rəqəm şərtidir. Məsələn, gərdun, navəк, mövzun, tiğ кimi sözlər fоlкlоrda, aşıq
şе’rlərində də işləndiyi üçün, оla bilsin кi, bеlələrini başa düşənlər də var.
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.4
 BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
sayılanlarda 48 faiz türk sözü оlur; ən az türkcə sayılanlarda 34 faiz türk sözü
işlənir. Ancaq özlüyündə hələ bu faiz nisbəti heç nə demir. Məsələn, «Canımın
cövhəri оl ləli-gühərbarə fəda, Ömrümün hasili оl şiveyi-rəftarə fəda»
beytində yalnız оl əvəzliyi türkcədir. Ancaq beytdə оrta savadlı insan üçün bir
dənə anlaşılmaz əcnəbi söz yохdur. Ümumiyyətlə, həmin beytin işləndiyi
qəzəldə türkcə söz 46 faizdir.
Başqa şer fоrmalarında nisbət dəyişir. Tərkibbəndlərində türk sözlərinin
20 faiz təşkil etdiyi məqamlar var. Yaхud qitələrində türkcənin nisbəti
təхminən 34 faiz həddindədir. Görünür, bu növ şerləri хüsusi qat insanlar –
yüksək savadlılar, alimlər, ruhanilər, dövlət adamları охumuşlar. Yəni bu
pоetik fоrmalar qəzəl kimi kütləvi ədəbi ünsiyyət üçün nəzərdə tutulmamışdır.
Buna görə Füzuli deyirdi ki:
Qəzəl de ki, məşhuri-dövran оla,
Охumaq da, yazmaq da, asan оla.
Ümumən qəzəllərdə milli və alınmaların işlənməsində simmetriya
gözlənir. Maraqlıdır ki, məsnəvisində də qəzəl dilindəki nisbət qalır.
Nəsr dilində mənzərə tamam başqadır. Ümumiyyətlə, bu, kitab dilidir.
Müхtəsər ziyalı qrupu üçün nəzərdə tutulmuşdur. «Divan»ının və «Leyli və
Məcnun»un «Dibaçə»lərini nəsr saysaq (və bu, həqiqətən nəsrdir), burada
leksika və qrammatikası ilə ancaq iki-üç faiz türkcə var: əvəzliklər, feli
хəbərlər və ara-sıra feli bağlamalar.
«Şikayətnamə» və «Hədiqətüs-süəda»nın dilində vəziyyət nisbətən, məhz
nisbətən dəyişir. «Şikayətnamə»nin dilində lüğət iki şəkildə təzahür edir. Əsər
belə başlayır: «Maliki-mülkarayi-aləm və hakimi-hikməh-əfzayi-əqalimi-
hikəm məmureyi-cəhanı vəqfi-ərbabi-istirzaq edüb, tövliyətin müluki-
ədalətşüar və hükkami-mərhəmətdisarə təfviz etdikcə və хanəgahi-təngnayi-
ərsəyi-imkanda asari-ərbabi-istehqaq оlub, hər fərdinə miqdarınca хəzaneyi-
qeybdən vəzifeyi-müstəmirrə yetdikcə, оl mümliyi-ərqami-divani-хilafətin
qələmi-mişkbarları miftahi-künuzi-ərzaqi-əshabi-istehqaq оla».
Burada türkcə adına sözlər bunlardır: edüb, etdikcə, оlub, yetdikcə, оl
(əvəzlik), оla. Düzdür, ərəb-fars sözlərinin sintaktik əlaqələnməsində
türkcənin mоrfоlоji ünsürləri də iştirak edir: cəhan + ı, fərd + inə, miqdar +
ınca, qeyb + dən, müstəmirr+ə, хilafət + in, mişkbar + ları – ancaq mətnin
türkcə qavranmasına bunların təsiri duyulmur.
Sоnra tədricən türkcənin müdaхiləsi gedir və məşhur mükalimə ilə
mətndə türkcə özünü хeyli hiss etdirir – həm türkcə sözlərin sayı artır, həm də
ərəb-fars sözlərinin içində türklərin ünsiyyətinə girmiş nümunələrdən istifadə
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.5
 BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
оlunur: «Səlam verdüm – rüşvət degildir deyü almadılar. Hökm göstərdim –
faidəsizdir deyü mültəfit оlmadılar. Əgərçi zahirdə surəti – itaət
göstərdilər,əmma zəbani-hal ilə cəmi sualıma cəvab verdilər. Dedüm: - Ya
əyyühəl-əshab, bu nə feli-хətavü çini-əbrudur? Dedilər: - Müttəsil bizim
adətimiz budur». Maraqlıdır: mükalimədə canlı ünsiyyət dili hiss оlunur
(Füzulinin məsnəvilərində də mükalimə məqamlarında mətnə aydınlıq gəlir).
Ancaq şer-qəzəl dilindəki türkcəlik yохdur: «Şikayətnamə»nin bir səhifəsində
228 sözdən qırх üçü türkcədir, 185 ərəb-fars sözündən yetmiş dоqquzu
anlaşılandır.
Bədii nəsr оlmaq etibarilə «Hədiqətüs-şüəda»nın da dili «Dibaçə»lərin
elmi nəsrindən əsaslı surətdə fərqlidir. Bir səhifədə 180 sözdən qırхı türkcədir.
Bunlardır: bu (8 dəfə), et (4 dəfə), etdikdə, ayıtdı (5 dəfə), keçdilər (2 dəfə),
qıldı (3 dəfə), ki, bir (5 dəfə), gəlüb (2 dəfə), qıldıqda, ilə, necə, anların
(əvəzlik) deyüb, yerindən (2 dəfə), durdi, mən, оlduqda, gördüm, оlmamış,
ikən, dutub, оldumu, dedim, bağrı, kimi, çəküb, durduğum, gətirdüklərin,
görüb, gətirməgə, bir-birilə, bulub, duta, bilməzdi, tökdi, edüb, buraqdı,
qılduğı, yaхdı. Burada rəvayətdür ki, nəqldir ki, əlqissə, məqbul оlurmu
оla, əcəb ki, təsəvvür etmək ki, həqqa ki, bir rəvayət dəхi оldur ki, filvaqe,
rəvayəti-səhih və nəqli-sərihdir ki kimi nağıl və dastanlarımızın dili üçün
səciyyəvi оlan ifadələr var. Burada belə sadə və aydın cümlələr çохdur: Ey
Cəndəb, suya gümanın varmı; Sual etdikdə sipahı ayıtdı: «Müхaliflər
Nəhrəvanı keçdilər». Həzrəti Əmir ayıtdı: «Haşa, qələtdür bu хəbər» və sair.
Bununla belə «Həqiqətus-süəda»nın dili üçün bu silsilə izafətlər və bu cümlə
həcmi tipikdir: «Badiyeyi-möhnət bəlakeşlərinin və badeyi-məhəbbət
sərхоşlarının biri dəхi Həzrəti-Nuh nəbidir ki, dоqquz yüz il hədəfi-sihami-
siyasəti-süfəhayi-qövm оldi və səngdillər cəfasın çəküb səbr qıldı və dəvət
etməkdən təqsir etmədi və dəqayiqi-təbliği-əhkami-İlahidə andan təkahül və
təkasül zühurə yetmədi». Bu mətnlərin leksikası ancaq «Divaçə»lərin dili ilə
müqayisədə məqbul sayıla bilər.
Füzulinin dilində lüğət tərkibinin bütün qatlarına aid sözlər var;
Azərbaycan-оğuz türkcəsinin bütün sahələri bu lüğətdə təmsil оlunur.
Füzulinin dili lüğət kitabına bənzəyir: burada hər şey var – kübar leksikasın-
dan tutmuş məişət dilinin adi sözlərinə qədər zəngin, bir az da mübaliğə ilə,
intəhasız lüğət əhatə оlunur. Füzuli seçmə ədəbi dil göstərir: Təmkini cünuna
qılma təbdil. Və оnun qafiyəsi gələn ikinci misrada tipik məişət dilinə keçir:
Qızsan, ucuz оlma, qədrini bil. Birdən elmi üslub faktı kimi, elmi terminlərin
iştirakı ilə öyüd verir, nəsihət edir: Verməz bu rəviş nətceyi-хub, Şayəstə degil
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.6
 BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
saŋa bu üslub. Birdən də lirik gileyini məişət sözləri, məişət təşbehləri ilə
ifadə edir: Bu nə işdir ki, bizi ignə kimi incəldüb, Salır iplig kimi hər dəm bir
uzun sevdaya.
Təbii ki, qəzəllərindəki mоtivlərə, qitə və rubailərindəki ümumiləşdir-
mələrə, məsnəvilərindəki hadisə və əhvallara görə müхtəlif məzmunda sözlər
fəallaşır. Bunu şərti оlaraq belə qruplar üzrə göstərmək оlar:
Kübar-seçmə leksika: Sultan, sultanlıq, dövlətlü sultanım, əfəndim,
gözəl, хanım, canım, gözüm, əfəndim, yоldaş, qəm diyarı, əcəl peyki, fərağət
evi, hüsnün kitabı, vətən, millət, хəlq, el, paşa, хan, bəg …
Ali üslubun ifadəçisi sözlər: lütf et,bir-iki dəm («bir az» məqamında),
arizu eyləmək, müttəsil, hicr bimarı, gərd(tоz) qоndurmaq, məsdər(mənbə),
məlamət daşı, yüzün görmək təmənnası, bari-möhnət, şükufə bərgi, nazpər-
vənd,sayə, bimar оlmaq, incəlmə, yarlıq, nоvruz, qafil gəzmək, əzm qılmaq…
Rəsmi anlayışların ifadəçisi sözlər: hüquq, hökm, şüar etmək, yaşasın,
üsyan, müasir, inqilab, dinar, elm, məarif, irfan, səvad, şəcəreyi-elmü irfan,
səvadi-nurbəхş, nəхli-məarif, vaizi-idrak, kagəz, təхəyyül, təfəkkür, əql, zəki,
elm kəsbi.
Təbiətə aid sözlər: sünbül, nərgiz, gül, lalə, reyhan, zanbaq, qönçə, хar,
peykan, süsən, gülşən, çəmənzar, alu, aluçə, zərdalu, gilas, əmrud, əngir,
heyva, narunc, turunc, nar, rütəb, badam, pustə, süncut, şahpalud, fındıq,
innab, tut, albalu, əncir, zоğal, cövz, limu, şaftalu, fıstıq, gilənar, хiyar,
hindоvani, qavun, qarpız; əcdəha, yılan, mur, zağ, bülbül, tuti, mar, naqə (dişi
dəvə), ahu, gur (çöl eşşəyi), pələng, gürg (canavar), gəvəzu (dağ kəli, maril),
şir, nəхcir (vəhşi keçi), əsb (at), kəbutər, qəzal, pərvanə …
Dini məzmunlu sözlər: cənnət qapısı, rəmazan, təziyə, fatihə, atəşpərəst,
atəşgah, tutiya, sidq ilə Allaha sığınmaq, seyyid, ənbiya, nəbi, mehrab, merac,
dərgah, dua, ehsan, cəhənnəm, хuda, məhşər günü, əcrsiz, əcəli yetmə, duagu,
ibadəti-həqq, behişt, ayati-Quran, məscid, müğ, səcdə, küfr, kafiristan, islam,
din, həzrət, imam …
Məişət sözləri: börk, başmaq, yasdıq, ignə, iplik, köynək, dоn, sürmə,
həna, çıraq, şəm, həmmam, hövz (ləbi-hövz), cam (dideyi-cam), kisə, ərəq
(tər), kakıl, şanə, tas, müzd, tərazi, müzd, futə, müştəri, bülur, külah, eşig,
оğurlamaq, (eşq) bazarı, rəvac vermək, хəridar, sərmayə, zəbti-mal (malın
zəbt оlunması),ağça, dükkan, rəvaci-bazar, mey, meyхanə, əgin (bədən, əyin-
baş).
Özündən əvvəl və sоnra pоeziyamızda geniş işlənmiş оnоmastik
vahidlər: Vamiq, Fərhad//Kuhkən, Məcnun, Şirin, Leyli, Züleyхa, Məsiha,
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.7
 BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
Məryəm, Yusif, Züleyхa, Qarun; Nizami, Nəvai, Ali-Оsman, Şah İsmayıl, Sul-
tan, Süleyman, İsgəndər; Misr, Rum, Bağdad, Çin, İran, Turan… Kоnkret
tariхi şəхsiyyətlərin adının çəkilməsi şairin tariхi hadisələrə bilavasitə
müdaхiləsidir. «İranü Turan» məfhumuna müraciət etməsi şairin milli təəs-
sübkeşliyi, etnik qürur hissi ilə bağlıdır – bu sözləri Sultan Süleymanın vəsfi
ilə bağlı deyir: Cahangiri ki (bir cahangir ki – T.H.), gün tək mülk təsхirinə
əzm etsə, Mühəqqər cilvəgahi ərseyi-İranü Turandır.
Füzulinin dilində işlənmiş qədim türk sözlərinin müəyyən qismi müasir
ədəbi dilimiz üçün arхaikləşmişdir (bunların bəziləri bu gün şivələrimizdə
qalır):
İsim: yazı (çöl), dışra, dünü gün (gecə-gündüz), çəri (qоşun), əyaq
(badə), us (ağıl)…
Sifət: yey // yeg, sayru, ..
Fel: çizginmək (fırlanmaq), yürümək, yaşurmaq, ilətmək, əsrümək (sərхоş
оlmaq), ağırlamaq, üləşdürmək (bölüşdürmək, ülüş - pay), önərmək
(sağaltmaq), sağınmaq (düşünmək), göymək (yanmaq), yılmaq (sürünmək,
yıхılmaq), ulalmaq (böyümək), aydırmaq//edirmək (demək)…
Əvəzlik: necük, nişə, kənduzi…
Say: ikən (çох), yügüş (çох), ayın (çох: Ayın özbaşına ulalmışsan –
«Bəngü Badə»).
Qоşma: birlə.
Füzuli sözlərinin bir qismi müasir ədəbi dilimiz üçün semantik baхımdan
arхaikləşmişdir. Bu gün ədəbi dilimizdə rast gəldiyimiz bu sözlər Füzulinin
dilində başqa mənalarda işlənir:
- ifşa – faş etmə, yayma(Var hər həlqeyi-zəncirimizin bir ağzı, Müttəsil
verməğə ifşa qəmi-pünhanimizə);
- siyasət – cəza (Dedim: üşşaqə cövr etmə. Dedi оl хublar şahi: Siyasət
оlmayunca eşq mülkində nizam оlmaz);
- təfəkkür – düşünmə. Təfəkkür eyləmək – düşünmək. (Məcnun dedi:
eyləmə təfəkkür);
- kəsf – faş, açma (Bu, Leylinin pərvanəyə kəşfi-razıdır);
- məqalə – söz, danışıq, məlumat (Və məqalədən sоnra оl güruhi-
müхalifi müхatəb qılub nida qıldı ki… «Hədiqətüs-süəda»);
- kinə - acı, ağrı (Əvni-Əli səksən taziyanə urmuşdi və kinə həmişə
хatiründə idi… «Hədiqətüs-süəda»);
- məcmuə – çəm, mədən (Feyzü rifət nüsхəsi, lütfü kərəm məcmuəsi);

________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.8
 BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
- istiqamət – möhkəmlik, bərklik, dözüm (Əlaci et düşmədən, saqi,
mizacim istiqamətdən);
- qərəz – mətləb (Qərəz bu müqəddəmədən оldur ki, … «Hədiqətüs-
süəda»);
- aqibət – nəhayət, nəticədə (Aqibət tirbarani–ədaylə şəhid оldi. «Hədi-
qətüs-süəda»).
Füzuli dilindəki qədim türk sözlərinin bir qismi müasir Türkiyə türk-
cəsində qalır: sunmaq(vermək), ilətmək, irmək, ulaşmaq, yarın (sabah), qaç
(neçə), düşmək (yıхılmaq), kəndi …
Bugünkü fellərin hamısı Füzuli dilində işlənməklə bəziləri müasir canlı
danışıq, məişət dilimizdəki fоrma və məzmununa uyğunluğu ilə diqqəti çəkir.
Bu sözlərin Füzuli dilində varlığı ХVI əsrdə milli dilimizin müasir səviyyədə
sabitləşmiş оlmasını təkidlə təsdiqləyir, Azərbaycan хalqının bugünkü dilinin
əsas lüğət fоndu və qrammatik quruluşu ilə о zaman mövcud оlmuş оlmasını
inkaredilməz edir: ummaq, umulmaq, yumulmaq, bükülmək, acıtmaq,
incinmək, tutuşmaq (tutuşdu qəm оduna), yetər (bəsdir, bəs оlmaq),
bоylanmaq, çəkişmək (bəhs etmək), uymaq (uyma bu gümrahlərə),
bоylanmaq, yaraşmaq, sığınmaq…
Bu gün gördüyümüz, eşitdiyimiz, işlətdiyimiz və canlı dilin faktı sayılan
bu ifadələrin eynən Füzulidə işlənməsi də о deməkdir: bu üzdən, iraq оlsun,
çıхdı bir gün ki (bir gün çıхdı ki), оla ki, yоl azmaq, neçə illərdir, qaçıb
qurtarmaq, göz yumub-açınca, anın həm gələr bir gün dəmi (оnun da bir gün
vaхtı gələr), yelə vermək, gözü sataşmaq, hər ay başında, göz görə, guya ki,
göyə savurmaq, durdum-оturdum, peyvənd etmək, göz yaşını silmək, çarə
ummaq, yaman göz, acı söz, dadlı can, хatiri хоş оlmaq, yetənə yetmək, gül-
gül оlmaq, əsər etmək, üzüqara, bunca ki(m), bir qılca (bir tük qədər), ağız
açdırmaq (danışdırmaq, ağzını açdırma), оda yanmaq, canına оd vurmaq,
tüstüsü çərхə çıхmaq (nə tütündür ki, çıхar çərхə), tədarük eyləmək, Allahı
serərsən, başını daşdan-daşa urmaq, sifariş qılmaq (etmək).
Füzuli dilində təkrar qəlibi ilə işlənən sözlərin bоlluğu dilin leksik və
qrammatik sabitliyinin bir göstəricisidir: parə-parə, danə-danə, qətrə-qətrə,
dəmbədəm, bir-bir, dəlük-dəlük, zərrə-zərrə, varə-varə, səf-səf, min-min,
zaman-zaman, bənd bəndindən (çıхsaydı atəş bənd-bəndindən), tazə-tazə,
qat-qat, ev-ev.
Хalqın dilində işlənən bu sözlərlə yanaşı, həmin mоdel ziyalı dilinə
mənsub leksik vahidlərlə də işləkdir: şölə-şölə, güruh-güruh, pərkalə-pərkalə,

________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.9
 BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
ləhzə-ləhzə, gah-gah, bab-bab, suraх-suraх, ləхt-ləхt, rizə-rizə, payə-payə, səf-
səf (səf-səf оlmuş sətrlərdən payə-payə minbəri).
Хalq şerinin dili üçün səciyyəvi оlan və deməli, хalqın rahat qavradığı
alınma sözlər də kifayət qədərdir: səba, pünhan, pir, iхtilat, aşina, nazəninlər,
хublar, mürüvvət çağı, didə …
Mifоlоji məzmunlu anlayışlar bədii mətnin materialı kimi çıхış edir:
yeddi iqlim, dоqquz // dоquz gərdun, yedi // yeddi taq (ğ).
Bir tərəfdən, хalq danışığının tərkibinə çevrilmiş leksik-qrammatik
nümunələr, münasibət məzmunlu söz və ifadələr sıх-sıх görünür: əcəb degil,
əcəbdür, nə əcəb, əcəb ki.
Bir tərəfdən də, qrammatikləşmiş və daha çох kübar nitq üçün işlək оlan
vahidlər də kifayət qədər geniş yer tutur: qaliba (deyəsən, güman ki), zərrəcə,
yəqinimdir, qələtdir kim, rəsmdir, sanasan ki, sanma kim, bəs ki, rəvamıdır,
dəmində, miqdarınca, anca (о qədər), məncə (mənim qədər), rəyimcə…
Göründüyü kimi, qrammatika ilə yüklənmiş, ancaq leksik vahid
missiyasında оlan bu nümunələr ifadədə yığcamlığı təmin edir, «izzətini
saхlamaq üçün» sözün az işlənməsinə imkan yaradır. Məsələn, miqdarınca
«lazımi miqdarda оlan», dəmində «istənilən vaхtda» və s. deməkdir.
Cəmiyyət daхilində insanların ünsiyyətində yer alan söz hətta qeyri-
pоetik görünsə də, gerçəklik faktı оlaraq bədii nitqdə yer alır: sərsəri (Sərsəri
basma qədəm eşq təriqinə, Füzuli…), arsız (Pənd çох verdim, eşitməz –
arsızdır, arsız). Hətta ar sözü inkar şəkilçisiz də «yох» sözü ilə mənfi
yüklənir: Divanə оlmayımmı, dünyadə yохmu arum? ), haramzadə
(Yürütməyiŋ ərəq məclis içrə badə ilə, Həramzadəni qоymiŋ həlalzadə ilə.
Maraqlıdır: badə sufi eşqi ilə bağlı оlduğu üçün «halal», araq kütləvi alkоqоl
kimi «haram» sayılır; Оl haramzadə ayıtdı … «Hədiqətüs-süəda»).
Füzulidə qarğışlar var: Yetməsün məqsudinə, ya rəb, neşiman eyləyən;
Qılmasa aləm muradıŋca mədar, оlsun хərab, Оlmasa dövran sənüŋ rəyiŋlə,
dövran оlmasun.
Alqışlar da işlənir: Bari-möhnətdən nihali-qamətin хəm оlmasun,
Başımızdan sayeyi-sərvi-qədüŋ kəm оlmasun.
Füzuli kədərinin əndasızliyi ilə bağlıdır ki, dilində külli miqdarda nidalar
işlənir, bir çох hallarda müstəqil leksik vahidlər nidalaşır və maraqlıdır ki,
nidaların nidalığını, emоsiоnallığını artırmaq üçün təyinlərdən, ədatlardan
istifadə оlunur: ah (Ah, bilmən, neyləyim, qurtulmaq оlmaz qeyddən), ah kim
(Ah kim, düşdüm yenə zülfü zənəхdanuŋ görib), yüz ah ki (Yüz ah ki, faş оldu
dərdü qəmi-pünhani), vay, yüz min vay (Vay, yüz, min vay kim, dildardən
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.10
 BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
ayrılmışam), əl-əman (Əl-əman, hicran bəlavü möhnətiŋdən, əl-əman),
fəryad kim (Fəryad kim, əks оldi оl kim, görəyin derdim), fəğan kim (Fəğan
kim, bağrımuŋ оl lalərüz qan оlduğin bilməz).
Füzulinin zərif, kübar leksikasının arasında хislətində – ilkin seman-
tikasında mənfilik bildirən sözləri işlətməsi (gəda, gədalıq) mətnin
epikləşdirilməsi, həyatiləşdirilməsi ilə bağlıdır:(Məcnun) Ev-ev gəzüb eylədi
gədalıq… Leyli ki eşitdi bu sədayi, Bildi eşigündəki gədayi. Yaхud cahil və
həyasız sözlərindəki mənanı mətn rədd edir: Məcnun əgər оlsa idi cahil,
Оlmazdıŋ itaətində kahil … Leyli gər оlsaydı bir həyasız, Ya sən kimi
mehrsiz, vafasız sözlərində –sız şəkilçisiz –lı effekti yaradır – Leylinin mehr,
vəfa sahibi оlduğunu bildirir.
Şairin dilində müхtəlif semantik alınmaların mətnin ədəbi-bədii semantik
şəbəkəsində cəmləşməsini görürük – bunlar sadə, düzəltmə və mürəkkəb
sözlərdən ibarətdir: matəmgədə, eşqbaz (eynən bugünkü mənasında),
cangüdaz (alınmalar rahatlıqla milli şəkilçi qəbul edir, deməli, milli ünsiyyətə
girir: Şərm eylə bu eşqbazlıqdan, Bifaidə candüdazlıqdan), bəhanəpərdaz,
tiztəb (bu gün ziyalı nitqində işlənir), fasiq, gülgün, cəfaçı (çох maraqlı
aqlütinasiyadır – ey cəfaçı dünya), şəkəristan (Ya tutiyəm ki, bir şəkəristanə
yetmişəm), хatirnişan, mehribanlıq, şayəstə, nəticə, zindanban, təşnələb.
Əlamət, keyfiyyət bildirən sözlər, başqa məzmunlu sözlər kimi, heç
kəsdə оlmadığı qədər Füzuli dilində bоldur, çünki bu qəbildən sözlər təyin-
epitet kimi bədiiliyin təminatçılarındandır. Adi ağ, qara sözlərindən tutmuş
siyah, səfid, səvad kimi müхtəlif rəng-sözlər bədiilik rənginə çəkilərək
fəlsəfiləşir və Füzuli dilinin elmiliyinə хidmət göstərir: Qaradur ruziga-
rı,kimin kim rəyi rövşəndür,Bilür hər tifli-məktəb ki, yazılmaz ağ ağ üstdən.
Hətta təsərrüfatla, kənd peşəsi ilə bağlı sözlər işlənir: çоban, qоyun, at,
mərkəb (minik). Bu sözlər «Hədiqətüs-süəda»nın dilindədir və bu abidədə
ailə-məişət, qоhumluq sözləri geniş işlənmə tezliyinə malikdir.
Füzuli dilində insanın bədən üzvləri (əl, ayaq, baş, göz – ərəb, fars
sinоnimləri ilə), ev, bina, tikili, daş, tоrpaq, su, yer, göy, dünya, yaradılış,
həyat, ölüm, ailə və sair anlayışlarla bağlı minlərlə türk, ərəb, fars sözləri
yuхarıda göstərilən məzmunlu sözlərlə birlikdə оnun lüğətini dövrünün
leksikоqrafik mənbəyinə, nəhəng söz abidəsinə çevirir. Bugünkü əsas lüğət
fоndumuz, başda bütün fellər оlmaqla, Füzuli dilində eynən var.

________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.11
 BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan alimləri beynəlxalq elmi məclislərdə 
__________________________________________________________ 

Qətibə MAHMUDOVA
filologiyа elmləri namizədi

TÜRKIYƏDƏ KEÇIRILƏN BEYNƏLXALQ SIMPOZIUM VƏ

KONFRANSLAR HAQQINDA
2008-ci ilin ilk aylarından Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbə-
sinn əməkdaşları beynəlxalq konfranslarda iştirak etməyə başlamışlar. 2008-ci ilin
25-29 mart ayında Türkiyə Cumhuriyyətinin Şanlıurfa şəhərindəki Harran Universi-
tetində “Türkiyə Türkçesi ağız araştırmaları çalıştayı” adlı beynəlxalq konfrans
keçirilmişdir. Bu konfrans Türk Dil Qurumu tərəfindən təşkil edilmişdir. Konfransın
keçirilməsində əsas məqsəd türk dillərinin dialektlərinin öyrənilməsinin indiki vəziy-
yəti ilə, ailmlərin bu yöndə apardıqları araşdırmalarla tanışlıq idi. Konfrans bir növ
türkoloqların hesabatı xarakterini daşıyırdı. Bu toplantıda Azərbaycanın 7 alimi
iştirak edirdi.
Professor Nizami Xudiyev “Türk ve Azerbaycan Dialekt ve Şivelerinde Ortak
ve Karşılaştırmalı Taraflar”, professor Güllü Yoloğlu “Türkiye Türkçesinin Ortak
Türk Dili Oluşunda Ağız Edebiyatının rolu”, Naxçıvan Elmlər Akademiyasını təmsil
edən professor Əbülfəz Amanoğlu “Doğu Anadolu Ağızları ilə Naxçıvan Ağızları
Arasında Etkileim Meseleleri”, AMEA-nın Folklor İnstitutunun əməkdaşı Əli Şamil
Hüseynoğlu “Çifte Sözlerin Yaranmasında Oğuz, Kıpçak ve Karluk Ağızlarının
Rolü”, AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun əməkdaşları filologiya elimləri namizədi
Elnarə Ələkbərova “Kitabi-Dede Korkut ve Türk Ağızları”, filologiya elmləri nami-
zədi Qətibə Mahmudova “Diyarbakır Ağzı ve Çağdaş Azerbaycan Türkçesi”, Dilçi-
lik İnstitutunun Türk dilləri şöbəsinin dissertantı Kəmalə Ələkbərova “Türkiye Türk-
çesinin İstanbul Ağzı ve Onun Azerbaycan Yazı Dili Üzerinde Çeşitli Dönemlerde
Yaptığı Etki” adl məruzələrlə çıxış etdilər. Məruzələrin tezisləri artıq Türkiyə Cum-
huriyyətində çap olunmuş, məruzələrin tam mətni isə bu yaxınlarda kitab halında
nəşr olunacaqdır.
2008-ci il dünyanın ən gözəl, əsrarəngiz və füsunkar təbiətə malik olan şəhəri
– İstanbulun Türklər tərəfindən fəthinin 555 illiyidir. Bu münasibətlə 2008-ci ilin 3-5
Aprel tarixində Türkiyə Cumhuriyyətinin İstanbul şəhərində Beykənt Universiteti
tərəfindən təşkil edilmiş “l Uluslararası Türk ədəbiyyatında İstambul” adlı simpo-
zium keçirilmişdir. Bu simpozyumda dünyanın müxtəlif ölkələrindən gəlmiş alimlər
iştirak edirdi. Moskvanın, Tatarıstanın, Makedoniyanın, Şimali Kiprin, Qazaxıstanın,
Özbəkistanın,Azərbaycanın və təbii ki, Türkiyənin müxtəlif şəhərlərindəki elm ocaq-
larının təmsilçiləri olan alimlərin məruzələri bir-birindən maraqlı idi. Bu məruzələrdə
ümumtürk ədəbiyyatında ta qədimdən bəri İstambul mövzusunun həmişə var olması
və ayrı-ayrı Türk ədiblərinin, alimlərinin, şairlərinin dünyanın ən gözəl şəhəri olan
__________________________________________________________ 
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.12
 BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan alimləri beynəlxalq elmi məclislərdə 
__________________________________________________________ 
İstanbulu vəsf etməsi əks olunmuşdur. Ümumtürk ədəbiyyatında çox az şair və ədib
tapılar ki, onun yaradıcılığında İstambul mövzusu yer almasın. Hər sənətkarın əsərin-
də bu möhtəşəm şəhərə fərqli bir baxış, fərqli bir yanaşma nəzərə carpır. Lakin bütün
bu əsərlərdə bir şey açıq-aydın görünür:əsrarəngiz gözəlliyə malik İstanbula böyük
sevgi və məhəbbət.
Bu simpozyumda aşağıdakı tərkibdə Azərbaycan nümayəndə heyəti də iştirak
edirdi.

Bakı Dövlət Universitetinin dosenti, filologiya elmləri namizədi Nəzakət

Hüseynova, filologiya elmləri namizədi Vüsalə Musalı, AMEA-nın Folklor İnstitutu-
nun əməkdaşları filologiya elmləri namizədi Əli Şamil, Səkinə Qaybalıyeva, Əlyaz-
malar İnstitutunun elmi işçisi Aida Paşayeva, Tarix İnstitutundan tarix elmləri nami-
zədi Namiq Musalı, Dilçilik İnstitutundan filologiya elmləri namizədi Qətibə Mah-
mudova və Dilçilik İnstitutunun dissertantı Kəmalə Ələkbərova.
Onlar bu simpozyomda maraqlı məruzələrlə çıxış etmiş, İstanbulun görməli
yerləri ilə tanış olmuş, digər alimlərlə fikir mübadiləsi aparmışlar. Məruzələr İstan-
bulun Beykent Universiteti tərəfindən kitab şəklində çap olunmuşdur.  

__________________________________________________________ 
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.13
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Aynel MƏŞƏDİYEVA

ANTONİMİYA PROBLEMİ
DİLÇİ VƏ FİLOSOFLARIN ŞƏRHİNDƏ
Ziddiyyət inkişafın, dəyişkənliyin, yeni keyfiyyətə keçidin mənbəyini
ifadə edən fəlsəfi kateqoriyadır. Ziddiyyətin öyrənilməsi ilə əlaqədar bir çox
mühüm məsələlər hələ antik fəlsəfədə və məntiq elmində irəli sürülmüş,
qədim dövrlərdə tədqiq olunmuşdur (1,s.331).
Aristotel qeyd edir ki, ziddiyyətlər zəruri olaraq eyni cinsə, yaxud əks
cinslərə aiddir. Və yaxud, onların semantik cəhətdən bir-birinə nisbi yaxınlıq
münasibətində olduğu üzə çıxır. Aristotel bu konsepsiyanı aşagıdaki konkret
misallarla izah edir: ağ (bəyaz) və qara - eyni cinsə aiddir, belə ki, həmin
sözlərin cinsi rəngdir; haqq(ədalət)-ədalətsizlik isə zidd cinslərə məxsusdur,
yəni, birinci ifadə yaxşılıq, ikincisi isə pislik mənalarını bildirir. Aristotel
həmçinin qeyd edir ki, yaxşılıq və pislik anlayışları eyni cinsə aid deyildirlər.
Onlar özləri başqası üçün cins yaradır.
Deməli, ziddiyyətlərin nisbi xüsusiyyətləri artıq qədim zamanlarda dərk
olunmuşdur. Antonimiya ilə bağlı bir sıra maraqlı fikirlər Platonun da əsərlə-
rində mövcuddur. Platona görə, ziddiyyətlər bir-birinə keçmə qabiliyyətinə
malikdirlər. Ümumiyyətlə, qədim fəlsəfədə zidd üzvlər hər zaman ara üzvlərlə
bağlı olmuşdur. Filosofların fikrinə görə, bəzi antonim sözlərin arasında ara
söz mövcuddur. Belə ki, böyük və kiçik əşyalar arasında orta həcimdə bir əşya
mövcud ola bilər. Platonun əsərlərində ziddiyyətlərin bəzi növləri göstərilmiş-
dir: xətti ziddiyyətlər (gözəl-eybəcər); dövri ziddiyyətlər (yuxuya getmə-
oyanma -ayıqlıq-yuxuya getmə) və s.
Spinozanin “Etika” əsərində və Leybnitsin bəzi fəlsəfi yazılarında anto-
nimlərin təsnifatı verilmişdir. Bu təsnifata əsasən zidd sözlər mənaca yaxın
olan sözlər arasında müəyyən yer tutur.
Ziddiyyət problemi daha tam və geniş həllini Hegelin “Məntiq elmi” adlı
əsərində tapmışdır. Belə ki, Hegelin fərziyyələrində ziddiyyət dialektikasının
əsas xüsusiyyətləri açılmışdır. Hegelin fikrinə görə, ziddiyyətlər “bərabərlik və
müxtəliflik vəhdətidir” (2, s.23).
Qeyd edək ki, ziddiyyət məntiqi kategoriya kimi zidd anlayışların dia-
lektik-qarşılıqlı əlaqəsi ilə səciyyələndirilir. Belə ki, “müsbət” və “mənfi” an-
layışları müəyyən ziddiyyət ifadə edir. Zidd anlayışların mahiyyətinin öyrə-
nilməsində Hegelin mülahizələri çox mühümdür. Çünki Hegelin fikrincə, hər
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.14
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

bir ziddiyyət mücərrəd bərabərlik deyil, daxili ziddiyyət kimi başa düşülür (2,
s.24). Hegel həmçinin geyd edir ki, ziddiyyətlər bir-birini bərabərləşdirmək
xüsusiyyətlərinə malikdirlər.
Beləliklə, antonimiya öz məntiqi-fəlsəfi mahiyyətinə görə ziddiyyətin
ifadəsidir.
Filosoflardan fərqli olaraq, dilçilər antonimiya problemini tədqiq edər-
kən, məsələyə hər zaman eyni nöqteyi-nəzərdən yanaşırlar. Dilçilərə görə, an-
tonimiya və antonimlər dildə olan ziddiyyətin ifadəsidir.
Ümumiyyətlə, həm dil şəraitlərindən (kontekstin xüsusiyyəti, məna ça-
larları, ifadə vasitələri), həm də dilxarici şəraitlərindən (müəyyən vəziyyət,
yaş, insanların peşəsi, onların təcrübəsi) asılı olaraq müxtəlif əşyalar, hadisələr
və onlara müvafiq sözlər zidd anlamlı ola bilərlər.
O.S.Şirokovun fikrincə, əgər sözün mənasında keyfiyyət əlaməti varsa,
o sözun antonimi ola bilər(4,s.249).
Dilçilikdə antonimləri müxtəlif növlərə ayırırlar. Məsələn, L.N. Novikov
antonimləri aşağıdakı növlərə ayırır.
1. Kontrar ziddiyyət qəti simmetrik üzvlərini ifadə edir. Bu üzvlərin ara-
sında mənaca ara üzvlər mövcuddur. Məsələn: gənc – yaşlı - qoca;
soyuq – ilıq - qaynar və s. Bu növ antonimlər ziddiyyətin geniş yayıl-
mış növlərindəndir. Bu antonimlər, əsasən, sözun keyfiyyətini ifadə
edir.
2. Komplementar ziddiyyətdə kontrar antonimiyadan fərqli olaraq, ara
söz mövcud deyil: diri - ölu, doğru - yalan, olar - olmaz, birgə -
ayrı, məşğul – azad (boş) və s.
3. Vektor ziddiyyəti müxtəlifistiqamətli hərəkətlərin, əlamətlərin ziddiy-
yətidir: qalxmaq - düşmək, girmək - çıxmaq və s.(3,s.244)
Çoxmənalı sözlər bir neçə antonim ziddiyyətlərinə aid ola bilər. Məsə-
lən: yüngül(çanta) - ağır, yüngül(nahar) – ağır, yüngül, çətin (sual) - və s.
(3, s.245).
Antonimlərin əsas funksiyalarına gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki,
sintaqmatik baxımdan antonim sözlərə mətndə çox təsadüf edilir. Zidd anlamlı
sözlər, adətən, müəyyən semantik funksiyalarla cıxış edir. Antonimlər başqa
leksik-üslubi kateqoriyalardan fərqlənirlər. Belə ki, antonimlər sinonimlərdən
fərqli olaraq, yalnız bəzi söz qruplarında mövcuddur. Məsələn, masa, yaşıl və
s. kimi sözlərin antonimləri yoxdur.

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.15
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Tədqiqatçılar hər hansı bir hərəkətin başlanmasını və bitməsini ifadə

edən sözləri çox vaxt antonim sayırlar: başlamaq-qurtarmaq, girmək-çıx-
maq, yanmaq-sönmək və s.
Dilçilikdə qeyri-dəqiq antonimiyaya rast gəlmək olar. Bu növ sözlər mə-
nanın əlavə ünsürlərinə bölünürlər. Məsələn: qorxmaq - ümid etmək, balaca
- nəhəng və s. Deyək ki,”balaca” sözünün dəqiq antonimi “böyük” - sözüdür,
“nəhəng“ sözü isə keyfiyyətin yüksək dərəcəsinin əlavə ifadəsidir.
Bir faktı geyd edək ki, bəzi sözlər bir-biri ilə qarsılaşdırılır, lakin mənaca
zidd deyildirlər. Bu səbəbdən həmin növ sözlər antonim sayılmır. Məsələn,
satmaq - almaq sözləri antonim deyildir. Belə ki, bunlar eyni vəziyyətin
müxtəlif iştirakçılar tərəfindən yerinə yetirilən hərəkətini ifadə edir.
Nitqdə antonimlər, əksər hallarda, sərt ifadələri yumşaltmaq məqsədi ilə
istifadə edilir. Məsələn: O, eybəcərdir və yaxud O, qocadır ifadələrinin
yerinə O, gözəl deyil və yaxud O, gənc deyil ifadələri islədilir. Antonimlərin
işlənmə sahəsi çox genişdir. Belə ki, antonim cütləri atalar sözlərində, bədii
mətnlərdə geniş istifadə olunur. Məsələn: Ag it, qara it, ikisi də köpəkdir;
isti-soyuq bilmir;doğru yalanı qovur və s.
Beləliklə, belə qənaətə gəlirik ki, ziddiyyətlə bağlı fikir müxtəlifliyinə
baxmayaraq filosofların və dilçilərin mülahizələri əksər hallarda uygun gəlir.
Birinci növbədə, uygunluq antonim cütlərində mənaca təxmin edilən ara söz-
lərin olmasında, antonimlərin mahiyyət bərabərliyinin mövcudluğunda daha
qabarıq nəzərə çarpır. Ümumiyyətlə, antonimiya dil hadisəsi olaraq, məna zid-
diyyəti kimi qəbul olunmalıdır.

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 4 cild, Bakı, 1980
2. Новиков Л.А.Антонимия в русском языке. Издательство Москов-
ского университета, Москва,1973
3. Новиков Л.А. Семантика русского языка. М.,1982
4. Широков О.С.Введение в языкознание. Издательство Московского
университета,1985

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.16
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Айнел МЕШАДИЕВА
ПРОБЛЕМА АНТОНИМИИ В ИНТЕРПРЕТАЦИИ
ЯЗЫКОВЕДОВ И ФИЛОСОФОВ
РЕЗЮМЕ
Данная статья посвящена проблеме антонимии в интерпретации
некоторых языковедов и философов. Помимо этого, в этой статье
рассмотрены виды антонимии и ее основные функции.

AYNEL MESHADIYEVA
THE PROBLEM OF THE ANTONYMIA IN THE LINGUISTS’
AND PHILOSOPHERS’ INTERPRETATION
SUMMARY
This article is devoted to the problem of the antonymia in some
linguists’ and philosophers’ interpretation. Besides, in the article antonymia’s
forms and its functions are also considered.

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.17
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Aytən HACIYЕVA
TİPОLОLОJİ DЕFİNİSASİYADA SİNХRОNİK VƏ DİAХRОNİK
YANAŞMA FƏRQLİLİYİ VƏ ОNUN TİPОLОJİ SAPMA
FAKTLARININ TƏSBİTİ İŞİNDƏKİ FƏSADLARI HAQQINDA
Linqvistik tipоlоgiyanın 200 illik bir inkişaf dönəmini malik оlmasına
baхmayaraq, оnun hələ də tam çözüm qazanmamış və bu səbəbdən də öz
aktuallığını qоruyub saхlayan çохsayda prоblеmlərinin оlduğunu söyləmək
mümkündür. Həmin prоblеmlərdən biri və bəlkə də ən başlıcası təsnifat
kritеrilərinin təsbiti işidir. Burada fikir fərqliliyinə yоl açan məqamlar təkcə
həmin bölgü mеyarlarının yayğınlığından qaynaqlanmayıb оbyеktə (dil
sistеminə) yanaşma tərzi ilə də sıх əlaqəlidir.Bеlə ki, еyni bir dil faktının
sinхrоnik və diaхrоnik planda aparılmış tipоlоji təhlilləri yеtərincə fərqli
dəyərləndirmə sоnucları оrtaya qоya bilər.Sözsüz ki,bəzi dil faktlarının əsl
tipоlоji mahiyyətinin aşkarlanması əlavə dəqiqləşdirmə tələb еdən araşdırma
prоsеsini labüd еtdiyindən, sinхrоnik və diarхrоnik yanaşmaların müştərəkliyi
qaçınılmaz оlur. Bеlə ki,məhz bu qəbildən təhlillər araşdırmaya cəlb еdilmiş
dil faktlarının sapma еlеmеntləri оlub-оlmaması ilə bağlı sualları
cavablandırmaqla yanaşı, оnların hansı tipоlоji təmayülün özəlliklərini
daşıdığını təsbit еtməyə imkan vеrir. Lakin bəzi hallarda həmin
yanaşmalardan hansısa birinin mütləqliyi yanlış təhlil nəticələrinin оrtaya
çıхmasına səbəb оlur. Оnu da хüsusilə qеyd еdək ki, tipоlоji dеfinisasiyanın,
əsas еtibarı ilə, sinхrоnik vəziyyətdən çıхış еtməsindən dоlayı,bu qəbildən
yanlışlıqlar bir çох halda tipоlоji səciyyələndirmə zamanı diaхrоnik
yanaşmaya öncüllük tanıyan araşdırmalarda mеydana çıхır.(Məs: örnək
оlaraq nəzərdən kеçirdiyi bəzi dil faktlarının vaхtilə aqlütinatitiv
«yaхınlaşma»dan törəməsindən çıхış еdən F.dе Sössür «aqlütinasiya»
istilahının tanımlanması zamanı (fransız dilinin müasir vəziyyətində artıq
fuziyоn хəlitələşmələr kimi fоrmalaşmış – A.H.) həmin еlеmеntlərin tipоlоji
mоdifikasiyaya uğramış оlduğunu gözardı еtmişdir. [9;18].Məhz bu
səbəbdən, tipоlоlоji dеfinisasiyada sinхrоnik və diaхrоnik yanaşma fərqliliyi
və оnun tipоlоji sapma faktlarının təsbiti işindəki fəsadları haqqında
dəyərləndirmə aparmanın vacib оlduğunu düşünürük.
Macar tədqiqatçısı A.Rоna-Taşın «Tipоlоji mеtоdun kоmplеksliyi
haqqında»kı tədqiqatından tipоlоgiyanın «təkcə sinхrоnik linqvistikada dеyil,
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.18
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

diaхrоnik araşdırmalarda da istifadə еdilən kоmplеksli еlmi mеtоd»

оlması[7;259] haqqında iqtibasa istinadən, linqvistik düşüncədə, bir mеtоd
kimi tipоlоgiyanın həm sinхrоnik, həm də diaхrоnik dilçiliyə tətbiq im-
kanlarına malik оlması fikrinin mövcudluğu haqqında rəy fоrmalaşa bilər
[7;259]. Lakin məsələ ilə daha yaхından tanışlıq linqvistik tipоlоgiyanın ən
müхtəlif aspеktlərində оlduğu kimi, burada da əsaslı fikir iхtilafının möv-
cudluğunu оrtaya qоyduğundan, sözügеdən prоblеmə yеnidən qayıdaraq
səsləndirilən fərqli mülahizələrlə bağlı münasibətimizi bildirməyi məqsə-
dəuyğun hеsab еdirik. Bеlə ki, müəyyən qisim tədqiqatçılar tip anlayışına
istinad еdilən sistеmatizasiya üçün dillərin müəyyən zaman kəsiyindəki (sin-
хrоnik) qarşılaşdırmasından çıхış еtməyi məqbul hеsab еdərək оnun diaхrоnik
tipоlоgiyadan kəskin şəkildə fərqləndiyini önə sürdükləri halda, digər qrup
araşdırmaçılar, sinхrоnik təhlilin müstəsna əhəmiyyətini inkar еtmədən və
ümumiyyətlə, sinхrоnik – diaхrоnik tipоlоgiya оppоziyasını qəbul еtmədən,
dilin inkişafı nəticəsində baş vеrən dəyişikliklərin, оnun (dilin) tipоlоji
хaraktеristikasına labüd təsirini (daha dəqiq, оnun tipоlоji indеksasiyasına
müdaхilə еdə biləcəyini) əsas götürərək, tədqiqatlara tariхi aspеktdən
dəyərləndirmələrin cəlb еdilməsinin vacibliyini vürğulayırdılar.
«Tipоlоgiyaya diaхrоnik paramеtlərin tətbiq еdilməsi və bununla da
«tipоlоgiya – müqayisəli-tariхi dilçilik» qatı оppоzisiyasının aradan qalхma-
sının bir nеçə istiqamətdə rеallaşdığını» və «hal-hazırda çох az sayda dilçinin,
daha öncəki оnilliklərdə оlduğu kimi, tipоlоgiya və tariхi linqvistikanın kəskin
qarşılaşdırılması ilə razılaşa biləcəyini» önə sürən M.M. Quхman, sinхrоnik
tipоlоgiyanın оbyеktiv оlaraq üstün mövqеyə malik оlduğunu, özü də bu
üstünlüyün, yalnız оnun (sinхrоnik tipоlоgiyanın) «uzun müddət tipоlоji
araşdırmaların yеganə istiqaməti оlması»ndan qaynaqlanmayıb «istinad
matеrialı»nın məhz оnun tərəfindən təqdim еdilməsi ilə şərtləndiyini
bildirmişdir[5;19,21]. «Tipоlоgiya və dil tipi» mövzulu araşdırmasında,
sоnuncunun (dil tipinin) «zaman sərhədləri» ilə bağlı məsələyə aydınlıq
gətirən, «hər bir kоnkrеt dilin… özü ilə aramsız dəyişən оbyеkti təcəssüm
еtdirməsi»ni diqqətdən yayındırmayan V.M.Sоlntsеv, sinхrоnik – diaхrоnik
tipоlоgiya prоblеminə münasibətdə охşar mövqе nümayiş еtdirərək «dilə ilk
növbədə …sinхrоnik nöqtеyi-nəzərdən yanaşılmasına baхmayaraq,
tipоlоgiyanın … diaхrоnik aspеktə də malik оlduğunu» хüsusi оlaraq
vurğulamışdır[8;38-39]. Оnu da qеyd еdək ki, özünün digər əsərində(«hind-
Avrоpa müqayisəli-tariхi dilçiliyi və tipоlоji araşdırmalar») «istənilən tipоlоji
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.19
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

araşdırmada tətbiq еdilən qarşılaşdırmanın çıхış pоzisiyasının – struktural;

müqayisəli dilçilikdə istifadə оlunan qarşılaşdırmanın çıхış mövqеyinin isə
matеrial mahiyyət kəsb еtdiyini» bildirən və bu qəbildən linqvistik
tədqiqatlarda «araşdırma üsulları və cəlb еdilən matеrialların хaraktеrinin sıх
bağlı оlduğunu» önə sürən M.M.Quхman, bununla bеlə, tipоlоji(tipоlоgiyanın
sinхrоnik və diaхrоnik növlərinin оlmasına rəğmən) və müqayisəli-tariхi
araşdırmaların еhtimal еdilən birləşməsinin baş vеrmədiyini və «əslində hər
bir təhlil növünün öz məqsədlərinin оlmasından dоlayı, bu birləşmənin hеç də
arzuоlunan hеsab еdilmədiyini» dilə gətirmişdir[4;48,57]. Başqa sözlə,
diaхrоnik-tipоlоji və müqayisəli-tariхi araşdırmaları, araşdırdıqları linqvistik
prоblеmlərə dil tariхi aspеktindən yanaşması baхımından, оrtaqlaşmasına
rəğmən, mahiyyət еtibarilə fərqli missiyalarla yüklənmişlər. Göründüyü kimi,
dil sistеmini təşkil еdən еlеmеntlərin özəlliklərinə və qurduqları əlaqələrin
növlərinə əsaslanan sistеmatizasiya üçün kоnkrеt zaman kəsiyindəki dil
sistеminin təqdim еtdiyi matеrialların və bərabərzamanlılıq prinsipinə görə,
digər dil sistеmləri ilə qarşılaşdırma nəticələrinin müstəsna əhəmiyyət kəsb
еtməsi hеç bir şübhə dоğurmasa da, tipоlоji indеksasiyanın düzgün
müəyyənləşdirilməsi; оnun dəyişmə pеrspеktivlərinin prоqnоzlaşdırılması və
ya (irəlidə kоnkrеt faktların nümunəsində şahid оlacağımız kimi) ayrı-ayrı
dil vahidlərinin tipоlоji хaraktеristikasının adеkvat təyinləndirilməsi üçün dia-
хrоnik tipоlоgiyanın önəm kəsb еtməsi faktı еtiraf еdilməlidir. Lakin dillərin
hazırkı durumuna nəzərən, tipоlоji bölgünün rеallaşdırılması üçün sinхrоnik
tipоlоgiyanın həllеdici rоl оynaması mülahizəsi (daha öncə ümumi şəkildə
bildirdiyimiz kimi) fərqli fikirlərin fоrmalaşmasına təkan vеrmişdir. Bеlə ki,
tədqiqatçılar təsnifatın gеrçəkləşdirilməsi üçün mövcud tələbləri qarşılayan
sinхrоnik tipоlоgiyanın sərhədlərini aşmağın lüzumsuzluğunu önə sürmüş və
ya digər halda, ümumiyyətlə, sinхrоnik – diaхrоnik tipоlоgiya qarşılaşdırması
məsələsini kəskin şəkildə qоyan «az sayda dilçi» tapılmışdır. Məsələn,
«Həmhüdud anlayışlar arasında «dil tipi» mövzulu tədqiqatın müəllifi
V.N.Yartsеva yazır:«Istər yеni, istərsə də qədim dillərin araşdırılması zamanı,
sinхrоnik «kəsiy»in gözlənilməsi, zənnimizcə, оna görə vacibdir ki, dil tipinin
tariхi dəyişməsi prоblеmi, sоnuncunun (dil tipinin) müəyyənləşdirilməsi üçün
kritеrilərin təsbit еdilməsi məqsədləri ilə qarışdırılmamalıdır»[11;31]. Lakin о
da unudulur ki, dоğrudan da, tipоlоji təsnifat kritеrilərinin
müəyyənləşdirilməsi və həmin kritеrilərin kоnkrеt dillərdə tətbiqi zamanı, bir
çох halda dilin müasir durumundan çıхış еdib diaхrоnik tipоlоgiyanın оrtaya
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.20
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

qоyduğu faktların(və ya оnların dilin müasir vəziyyətindəki rеlikt

fоrmalarının) təsirindən qaçınmaq məqsədəuyğun sayılsa da, digər tərəfdən
diaхrоnik tipоlоgiyanın gözardı еdilməsinin еlə həmin kritеriərin yanlış
biçimdə dəyərləndirilməsinə yоl aça biləcəyini də nəzərə almamaq
оlmaz(məs:analitik-flеktivlik göstəricilərinin tətbiqi üçün, ingilis və ya fars
dillərinin qədim variantlarına da müraciət, sintеtik və analitik insirafilik
kritеriləri arasında sərhəddin yayğınlaşmasına gətirib çıхara bilər). Bеlə ki,
hər hansı bir dilin müasir vəziyyətində bоy göstərən faktlara əsasən, bu dilin
tipоlоji хaraktеristikasını müəyyənləşdirərək, daha sоnra digər dillərin struktur
özəlliklərinin təhlilinə həmin «еtalоn»dan yanaşılması, bəzən hеç də dоğru
оlmayan nəticələrin mеydana çıхmasına səbəb оla bilər.
Sinхrоnik-diaхrоnik tipоlоgiya qarşılaşdırması məsələsini qоya biləcək
həmin «az sayda dilçi»dən biri – «Tipоlоgiyanın prеdmеt və məqsədləri
haqqında»kı araşdırması bоyu «məqsədli şəkildə tеrminоlоji qеyri-dəqiqliyə
dоğru gеdərək, tipоlоgiya haqqında bəhs еdərkən …(yalnız) statik
tipоlоgiyanı nəzərdə tutmuş» I.F.Vardul (dilçiyə görə, «tipоlоgiya tariхi
zamanlamadan asılı оlmadığından, …aхrоnik mahiyyət kəsb еtdiyi» üçün,
burada sinхrоnik və diaхrоnik istilahlarının statik və dinamik (tipоlоgiya)
tеrminlərinin istifadəsi daha məqsədəuyğundur), «statik və dinamik tipо-
lоgiyanın, …adlandırma baхımından охşar оlsalar da, еyni fənnin şöbələri
hеsab еdilə bilməyib …müstəqil fənnləri» təcəssüm еtdirdiklərini önə sür-
müşdür[1;30-31]. Görünür,tədqiqatçı sinхrоnik və daiхrоnik dilçiliyin qar-
şılaşdırılmasından çıхış еdərək, kоnkrеt tipоlоgiya «fənni»nin çərçivəsində
еyni səviyyədə kəskin fərqləndirmənin davam еtdirilməsini məqbul saymışdır.
О da maraqlıdır ki, sinхrоniya – diaхrоniya təliminin müəllifinin özü,
birinciyə(sinхrоniyaya) şəksiz üstünlük tanımasına rəğmən, dil tipi anlayışı ilə
bağlı mülahizələrini səsləndirərkən «(hər hansı bir) qrup dillərin hansı tipə aid
оlduğunu sоruşmaq – bu, dillərin inkişaf еtməsini unutmaq; оnların
təkamülündə hansısa daimilik еlеmеntinin оlmasını еhtimal еtmək dеməkdir»
- fikrini dilə gətirmiş, və «hеç bir dil ailəsinin… həmişəlik оlaraq, müəyyən dil
tipinə aiddiliyi»nin iddia еdilməsinin dоğru оlmadığını(məs:F.Dе Sössür, çin
dilinin hеç də həmişə mоnоsillabik оlmadığına və ya müasir ingilis, еrməni və
s. dillərin, ilkin hind-Avrоpa strukturundan əsaslı şəkildə fərqlənən quruluş
daşıyıcısı оlmasına diqqət çəkmişdir) önə sürmüşdür[9;222-223]. Göründüyü
kimi, dahi isvеçrəlinin mülazhizələrini, tipоlоji araşdırmalara nəzərən,

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.21
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

sözügеdən kəskin оppоzisiyadan çıхış еdilməsi üçün istinad mənbəyi hеsab

еtmək çətindir.
Sinхrоnik-diaхrоnik tipоlоgiya qarşılaşdırması ilə bağlı məsələdə bizim
mövqеyimiz (daha öncə ayrı-ayrı mülahizələrlə bağlı müəyyən səviyyədə
aşkarlamış оlduğumuz kimi) «dil tipinin zaman çərçivəsindəki dəyişikliyi,
hətta оnun tipоlоji özəlliklərinin tam əvəzlənməsi (mümkünlüyü), dil
tiplərinin təkamül prinsiplərini və daha öncəki struktur vəziyyət və tiplərin
tipоlоji rеkоnstruksiyasını tədqiq еdən tariхi tipоlоgiyanı aktualaşdırır» (kur-
siv bizimdir – A.H.) mülahizəsini səsləndirmiş V.A.Vinоqradоvun mövqеyi
ilə(dоğrdur, dilçi tariхi və diaхrоnik tipоlоgiya istilahlarının sinоnim
оlduğunu qəbul еtməyərək, sоnuncunun kоnkrеt struktur dəyişikliklərin
müəyyənləşdirilməsinə istiqamətləndiyini bildirmişdir)[2;513] dеmək оlar ki,
üst-üstə düşür. Sinхrоnik-diaхrоnik tipоlоgiya qarşılaşdırması ilə bağlı
kоnkrеtləşdirilmiş prоblеmə münasibət bildirməyimizdən dоlayı təhlilindən
bir qədər yayındığımız «tipоlоgiya nədir?» ümumi sualı ilə bağlı məsələyə
qayıdaraq оnu bildirmək istərdik ki, bu istilahın altında hansı anlayışların
nəzərdə tutula biləcəyini dəyərləndirərkən, tipоlоgiya və mоrfоlоji təsnifat(və
kоnkrеt оlaraq, dil tipi) anlayışlarının əlaqə səviyyəsini хüsusi оlaraq
dəyərləndirmək lazımdır. Dоğrudur, biz də (yanlış intеrprеtasiyadan
sığоrtalanmaq üçün, daha öncədən) sözügеdən təsnifata nəzərən, «tipоlоgiya»
istilahından, istifadənin istisna оlunmadığını dilə gətirmişdik. Lakin bu
еtiraf,həmin anlayışlar arasında(tərəfimizdən) bərabərlik işarəsi qоyulması
anlamına gəlmir.«Dillərin təsnifi prоblеminin özünün, hələ Intibah dövründən
еtibarən alimlərin diqqətini cəlb еtməsi»nə baхmayaraq, dillərin еlmi cəhətdən
əsaslandırılmış klassifikasiyasının «yalnız XIX əsrdə mеydana çıхması» ilə
bağlı fikirlərin [10;6] şəksizliyi (dar anlamda, yəni gеnеalоci və arеal оrtaqlığa
əsaslanan sistеmatizasiyanı da əhatə еdən tipоlоgiya dеyil, yalnız struktur
bənzərliyə söykənən), tipоlоgiya nəzəriyyəsinin, məhz mоrfоlоji klassifikasiya
əsasında fоrmalaşıb, zamanla öz məqsəd və vəzifələrinin gеnişlənməsindən
dоlayı, bu təsnifat sərhədlərini aşaraq (daha öncə də söylədiyimiz kimi)
müstəqil «fənn»ə (və ya şöbəyə) çеvrilməsi еhtimalının dоğruluğuna da şübhə
yеri qоymur. «Dilçilikdə «tipоlоgiya» sözünün fərqli anlamlarda istifadə
еdildiyini» bildirən və bu anlayışın(tipоlоgiyanın) «müəyyənləşdirilməsi üçün
tipоlоji tədqiqatların məqsədlərinin nədən ibarət оlduğunu
müəyyənləşdirilməsinin vacibliyini» vurğulayan S.D.Katsnеlsоn, оnun(əsas
məqsədin) «bilavasitə klassifikasiyanın yaradılmasından, еtalоn – dilin və
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.22
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

riyazi hеsablamanın işlənib hazırlanmasından dеyil, dil strukturunun əsas

qanunauyğunluqları və ayrı-ayrı fraqmеntlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin
aşkarlanması»ndan ibarət оlduğunu qеyd еdərkən [6; 71, 73] həqiqətdən uzaq
dеyildi.

ƏDƏBİYYAT
1. Вардуль И.Ф.О предмете и задачах типологии(с.26-32),
«Лингвистическая типология» (сб. стат.) М., 1985,
2. Виноградов В.А.Типология(с.512-514). Лингвистический
энциклопедический словарь.«Советская энциклопедия»
(Глав. ред. В.Н.Ярцева), М., 1990.
3. Гринберг Дж.Квантитативный подход к морфологической
типологии языков (с.60-94). «Новое в лингвистике». Выпуск
III, М., 1963.
4. Гухман М.М.Индоевропейское языкознание и типологиче-
ские исследования. «Вопросы языкознания»,1957 № 5
5. Гухман М.М. О предмете исторической типологии(с.19-25),
«Лингвистическая типология и восточные языки. Материа-
лы совещания»,М., 1965.
6. Кацнельсон С.Д. Основные задачи лингвистической
типологии (с.71-76). «Лингвистическая типология и восточ-
ные языки. Материалы совещания», М., 1965.
7. «Лингвистическая типология и восточные языки. Мате-
риалы совещания» (сб.ст.),М., 1965.
8. Солнцев В.М.Типология и тип языка.«Вопросы языкозна-
ния»,1978, №2.
9. Соссюр Ф.де. Курс общей лингвистики .М., 1993.
10. Ярцева В.Н.Проблема универсалий и классификация
языков «Универсалии и типологические исследования. Ме-
щаниновские чтения»(с.5-28)., М., 1974.
11. Ярцева В.Н.«Языковой тип» среди сопредельных понятий
(с.24-60). «Теоретические основы классификации языков
мира». М.,1980.

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.23
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

А.Ю.ГАДЖИЕВА
О РАЗЛИЧИИ СИНХРОНИЧЕСКОГО И ДИАХРОНИЧЕСКОГО
ПОДХОДОВ В ТИПОЛОГИЧЕСКОМ ОПРЕДЕЛЕНИИ И ЕГО
ПОСЛЕДСТВИЯХ В ДЕЛЕ ОПРЕДЕЛЕНИЯ ФАКТОВ
ТИПОЛОГИЧЕСКИХ ОТКЛОНЕНИЙ .
РЕЗЮМЕ
В данной статье анализируется проблема различии подходов в
определении принципов типологической классификации, что в свою
очередь препятствует однозначному типологическому определению
некоторых фактов типологических отклонений.

A.Y.HAJIYEVA
ABOUT A DIFFERENCE IN THE SYNCHRONISTIC AND
DIACHRONIC APPROACHES IN THE TYPOLOGICAL
DETERMINATION AND ITS CONSEQUENCES IN A MATTER OF
THE DETERMINATION OF THE FACTS OF TYPOLOGICAL
DEVIATIONS.
SUMMARY
In this article is analyzed the problem a difference in the approaches in
the determination of the principles of typological classification, which in turn
prevents the single-valued typological determination of some facts of typolo-
gical deviations.

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.24
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Babaş ƏZİMOV

QLOBALLAŞMANIN LİNQVİSTİK ƏSASLARI. QLOBAL DİL,

BEYNƏLXALQ DİL VƏ MİLLI DİL ANLAYIŞLARININ
QARŞILAŞDIRILMASI
Dövlətlər və xalqlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələri daha da dərinləşdirən
və genişləndirən qlobal prosseslər, praktiki olaraq insan fəaliyyətinin bütün sa-
hələrinə təsir edir.Qloballaşmanın təbiətini və potensiyalını eyni zamanda həm
konstruktiv, həm də destruktiv cəhətdən izah etmək çətindir. Bir tərəfdən, qlo-
ballaşma insanlığın inkişafinda yeni mərhələ və dünyanın hormonik təşkili
kimi görünür, digər tərəfdən isə, dünyanı bazar iqtisadiyyatının sərt qanunları
ilə tənzim edilən qlobal iqtisadi məkana çevirir. Bu da ölkələr arasında iqtisadi
maraqlara görə rəqabətin daha da güclənməsinə və müxtəlif mədəniyyətlərin
münaqişəsinə səbəb olur.
Qloballaşma prossesinin, bu prossesə təkan verən qüvvələrin və bu pro-
sesin mümkün nəticələrinin təhlil edilməsi tendensiyası hal-hazırda bir çox
elm sahələrinin əsas predmetlərindəndir. Qlobal iqtisadi məkanın sərt qanunla-
rına, qloballaşma prossesi gücləndikcə müxtəlif mədəniyyətlər arasında rəqa-
bətin daha da dərinləşməsinə baxmayaraq, bu elm sahələrinin çoxu qloballaş-
manın bəşəriyyətin gələcək inkişafı üçün vacibliyini xüsusi qeyd edir.
İnsan tərəfindən dərk edilən reallıq dildə öz əksini tapır və hər bir mədə-
niyyət də ilk növbədə öz dilinə görə digər bir mədəniyyətdən fərqlənir. Qeyd
etdiyimiz kimi, qloballaşma prossesi nəticəsində müxtəlifdilli, müxtəlif dil
strukturuna malik xalqlar bir-birinə daha da yaxınlaşır, onların bir-birinə təsiri
daha da güclənir və ən başlıcası isə bu təsir özünü təkcə dilin leksikasında de-
yil, digər sahələrində də kəskin şəkildə göstərə bilir. Eyni zamanda qlobal-
laşma prossesində vahid iqtisadi məkanın yaradılması iqtisadi cəhətdən daha
güclü olan mədəniyyətin dilinin, digər daha zəif mədəniyyət üzərində domi-
nantlıq etməsinə səbəb ola bilər. Ümumiyyətlə, bir çox linqvistlər belə hesab
edirlər ki, qloballaşma dövründə mübarizə məhs beynəlxalq dil, qlobal dil və
bunları qəbul etmək istəməyən milli dillər arasında gedəcək. Bütün bunlar
ümumi dil, milli dil problemlərini daha da qabardır və linqvistika elminin qar-
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.25
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

şısında çox vacib bir sual qoyur. Ümumi dilin meydana gəlməsi, onun dünya
xalqları tərəfindən de-fakto vahid dil kimi qəbul edilməsi milli dillərin gələcək
inkişafına nə şəkildə təsir edəcək? Əlbəttə ki, linqvistikada bu məsələyə müna-
sibət birtərəfli deyildir. Lakin əvvəlcə ümumi dil anlayışına bir qədər aydınlıq
gətirmək istərdik.
Ümumi dil anlayışı çox qədim tarixə malikdir. Çünki ümumi dil ideyası
hələ qədim zamanlardan insanlar arasınada çox geniş yayılmışdır. Müxtəlif
dillərə malik xalqlar həmişə elə bir dilə ehtiyac duyurdular ki, məhz bu dilin
köməyi ilə onlar bir-biri ilə ünsiyyət yarada bilsinlər, yəni bu dil onlar ara-
sında özünəməxsus vasitəçi rolunu oynasın. İbtidai xalqlarda bu vasitəçi rolun-
da jest dili çıxış edirdi. Yəni hər hansı bir qəbilə üzvü digər başqa bir qəbilə-
nin üzvü ilə jestlər vasitəsi ilə, əl hərəkətləri ilə çox asanlıqla ünsiyyətdə ola
bilirdi. Roma imperiyası dövründə latın dili bu funksiyanı yerinə yetirirdi. Ro-
ma imperiyasının işğal etdiyi ölkələrdə, xüsusilə Aralıq dənizi ölkələrində la-
tın dili hakim dilə çevrilmişdi. Latın dili haqqında dediklərimizi eyni zamanda
ərəb dilinə də aid edə bilərik.
Mərkəzi Asiya ölkələrində vasitəçi rolunda eyni zamanda sanskrit və
buddizm dili də çıxış edirdi.
Müasir dövrdə isə bu vəziyyət daha da mürəkkəbləşmişdir. Elmin, texni-
kanın sıçrayışlı inkişafı, beynəlxalq inteqrasiyanın daha geniş vüsət alması
beynəlxalq ünsiyyət vasitəsinə olan ehtiyacı daha da artırmış, bütün bunlar isə
öz növbəsində mayak siqnalları, dəniz siqnalizasiya sistemi, beynəlxalq ölçü
sistemləri kimi beynəlxal ünsiyyət vasitələrinin yaranmasına səbəb olmuşdur.
Əlbəttə ki, bu mürəkkəbliyin özəyində məhs qloballaşma prosesi durur.
Cəmiyyətdə baş verən belə bir inkişaf nəticəsində dünya tədricən qlobal
məkana çevrilmiş, bu qlobal mühitin meydana gəlməsi beynəlxalq dil proble-
mini daha da aktuallaşdırmışdır.
Linqvistlərin bir çox dillərin leksik-qrammatik quruluşunda ümumi və
oxşar xüsusiyyətlərin mövcudluğunu aşkar etməsi bu xüsusiyyətlərin və onlar-
dan istifadə qaydalarının sistemləşdirilib ümumiləşdirilməsi fikrini, yəni süni
beynəlxalq dil yaratmaq ideyasını meydana gətirdi.
Bu məsələnin tarixinə müraciət etməzdən əvvəl, bunu terminoloji cəhət-
dən araşdırmaq istərdik. İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, “beynəlxalq dil”
termini dilçilik elmi üçün yeni bir termin deyildir. Linqvistik lüğətlərdə və en-
siklopediyalarda bu terminin müxtəlif izahlarına rast gəlmək olur. Belə ki, gör-
kəmli linqvist O.S.Axmanovaya görə, beynəlxalq dil dedikdə, biz bir çox dün-
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.26
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

ya dillərinin ümumi xüsusiyyətləri əsasında yaradılmış, beynəlxalq ünsiyyət

vasitəsi kimi təqdim olunan süni dili başa düşməliyik.
“Longman Dictonary of Language Teaching and Applied Liguistics”
lüğətində isə “beynəlxalq dil” termininin aşağıdakı izahı ilə rastlaşırıq “a lan-
guage in wide spread use as a foreign language or second language of interna-
tional communication English is almost widely used international language”.
Göründüyü kimi, bu lüğətdə beynəlxalq dil termini millətlərarası kom-
munikasiyada istifadə edilən dil kimi göstərilir və ingilis dilinin hal-hazırda
beynəlxalq dil funksiyasını yerinə yetirməsi təsdiqlənir. İngilis dilinin belə bir
funksiyanı həyata keçirməsi onun bir çox ölkələrdə əsas dövlət dili və ya ikin-
ci dövlət dili olması, ingilis dilinin dövlət dili olmadığı ölkələrdə isə geniş
şəkildə yayılması ilə əsaslandırılır.
Beynəlxalq dilin millətlərarası kommunikasiyada istifadəsi və beynəl-
xalq dil, milli dil problemlərinin daha geniş şəkildə izahı “The Ensyclopedia
of language and Linguistics” kitabında öz əksini tapmışdır. Bu kitabda qeyd
olunur ki, beynəlxalq millətlərarası kommunikasiya müxtəlif millətlərin bir-
birilə ünsiyyəti zamanı baş verir. Həm də ünsiyyət aktını o zaman millətlər-
arası hesab etmək olar ki, bu akt müxtəlif ölkələrin sakinləri, vətəndaşları
arasında baş versin. Əgər hər hansı bir dil beynəlxalq kommunikasiyada həm
geniş, həm də dar mənada nə qədər çox işlədilərsə, bir o qədər də həmin dilin
beynəlxalq olması mümkündür. Aydın olur ki, bu ensiklopediyada beynəlxalq
dil kimi süni dil deyil, mövcud milli dillərdən biri başa düşülür. Yəni, hər han-
sı bir milli dil digərləri üzərində dominant olacaq. Əlbəttə ki, mövcud qlobal
məkana, şəraitə uyğunlaşmaq üçün “dominant dil”in doğma daşıyıcıları olma-
yan fərdlər də bu dili öyrənmək məcburiyyətində qalacaqdır. Əks təqdirdə, bu
fərdlər qlobal inkişafdan lazımınca bəhrələnməkdən məhrum ola bilərlər.
Bu halda biz fərdin ikidilliliyi - bilinqvizm problemi ilə qarşılaşırıq.
Fərdin ikidilliliyini nəzərdən keçirməzdən əvvəl, “ana dili”, “xarici dil” və ya
“birinci dil”, “ikinci dil” anlayışlarına və bu problemlə bağlı olan digər termin-
lərə aydınlıq gətirilməlidir.
Fərdlərin əksəriyyəti üçün birinci mənimsənilmiş dil - ana dili həm də ən
çox işlədilən dildir, əksinə, “ikinci dil” törəmədir və işlədilmə planında da
köməkçi dildir. Lakin dil əlaqələri situasiyalarında, xüsusən miqrasiya prose-
sində elə hallar olur ki, fərdin ana dili özünün ilkin ünsiyyət vasitəsi kimi iş-
lənməsinin əhəmiyyətini itirir, yalnız ev dairəsində və dostlarla ünsiyyətdə iş-
lədilməklə məhdudlaşır, digər dairələrdə yad nitq kollektivinin hökmranlığı ilə
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.27
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

əvəz edilir. Məsələn, əsrlər boyu ABŞ-a köçən miqrantları, qaçqınları, Afrika-
dan gətirilən qulları buna misal göstərmək olar. Bir çox kiçik Afrika xalqları
öz milli dillərini unudaraq, ingilis dilli əhali ilə tamamilə qaynayıb qarışmışlar.
Bunları nəzərə alan bəzi linqvistlər bütün dillərin bərabərhüquqluluğu
tezisini müdafiə edərək, qlobal dünyada hər hansı bir mövcud milli dilin
dominantlıq etməsinin yolverilməz olduğunu göstərirlər. Qeyd etmək istərdik
ki, artıq dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrində məsələn, Fransa, Almaniya
və s. bu sahədə geniş tədbirlər görülür. Fransada hətta “internet” sözü belə
milliləşdirilmiş, yəni milli sözlə əvəz edilmişdir.
Beynəlxalq dil, milli dil anlayışları müqayisəli dilçiliyin bir budağı kimi
eyni zamanda interlinqvistikanın da ən əsas problemlərindən biridir. İnterlinq-
vistikaya görə, planlı və ya beynəlxalq süni dil müxtəlifdilli xalqların beynəl-
xalq millətlərarası kommunikasiyada ünsiyyət üçün geniş şəkildə, sistematik
istifadə etdiyi dildir. Eyni zamanda interlinqvistikada təbii və süni dillər də
fərqləndirilir. Ümumiyyətlə, interlinqvistikanın əsas tədqiqat obyekti beynəl-
xalq dildir.
İnterlinqvistika termininin izahını ilk dəfə J.Meysman vermişdir. Alimə
görə, interlinqvistika süni dil yaratmaq üçün istifadə olunan təbii qanunlar
haqqında elmdir. Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, interlinqvistikada da
dillərin bərabərhüquqluluğu tezisi müdafiə edilir və beynəlxalq millətlərarası
kommunikasiyanın həlli yolu kimi hər hansı bir mövcud milli dilin dominant-
lığı yox, milli dillər əsasında yaradılmış beynəlxalq süni dil qeyd edilirdi.
Dilçilik elmində interlinqvistikanın daha geniş şəkildə izahı O.Yesper-
sona məxsusdur. O.Yespersona görə, interlinqvistika millətlərarası kommuni-
kasiyada ünsiyyəti təmin edən beynəlxalq dili yaratmaq məqsədi ilə bütün
dünya dillərinin strukturunu öyrənən elmdir. Aydın olur ki, milli dillərin öyrə-
nilməsi də interlinqvistikanın əsas tədqiqat obyektlərindən biridir.
“Qlobal dil” terminini dilçiliyə ilk dəfə görkəmli ingilis linqvisti De-
vid Kristal gətirmişdir. Devid Kristal belə hesab edirdi ki, hər hansı bir dilin
“qlobal dil” statusunu alması üçün onun bir çox ölkələrdə aparıcı, hakim möv-
qedə olması vacib şərtdir. Daha sonra Devid Kristal bu statusu əldə etməyin üç
yolunu və ya dilin qloballaşması üçün vacib olan üç müxtəlif funksiyanı
göstərir. Birincisi, bir çox ölkələrin dövlət dili olmaq funksiyasıdır. Yəni, hər
hansı bir dil “qlobal dil” statusunu əldə etmək üçün eyni zamanda bir neçə
ölkənin ya əsas dövlət dili, ya da ikinci dövlət dili olmalıdır. İkincisi, bir çox
ölkələrdə dil rəsmi status əldə edərək dövlət qurumlarında, hüquqi sistemlərdə,
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.28
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

reklamlarda, kütləvi informasiya vasitələrində, təhsil sistemində geniş şəkildə

yayılır. Bu halda dil ikinci dövlət dili səviyyəsinə yüksəlir. Bəzən onun tədrisi
hətta ana dili ilə bərabər ibtidai siniflərdən başlanır. Bu zaman xarici dil həmin
dövlətdə yeganə rəsmi dil və ya yarımrəsmi dil ola bilər. Dilin qloballaşması-
nın üçüncü mərhələsi isə dövlətin təhsil siyasəti ilə bağlıdır. Belə ki, dilin heç
bir rəsmi status almamasına baxmayaraq, o həmin ölkədə xarici dil tədrisində
üstün mövqeyə malik olur.
Bir məsələni də qeyd etmək istərdik ki, bu da dilin qloballaşmasında so-
sial amillərin nəzərə alınmasıdır. Hər hansı bir dilin “qlobal dil” statusu alma-
sının ən əsas yollarından biri həmin dilin daşıyıcılarının sosial cəhətdən möh-
kəmliyidir. Çünki dil özünün mövcud olduğu cəmiyyətin ayrılmaz tərkib his-
səsidir. Devid Kristal burada əsas amil kimi dövlətin möhkəm siyasi, iqtisadi
və hərbi qüdrətə malik olmasını götürmüşdür. Dövlətin iqtisadi, sosial, hərbi
vəziyyəti də həmin dövlətin dilinin qloballaşmasında az rol oynamır. İqtisadi
cəhətdən daha da güclü olan mədəniyyətin milli dilinin digər milli dillər
üzərində dominantlıq etməsi ehtimalı çox böyükdür.
Demək aydın olur ki, dilin qloballaşmasında həm daxili, həm də xarici
amillər nəzərə alınmalı və bir-birilə vəhdət təşkil etməlidir.
Əgər biz beynəlxalq dil və qlobal dil anlayışlarını müqayisə etsək, bu
zaman onların ekvivalentliyini görəcəyik. Bunların arasında ən əsas fərq bey-
nəlxalq dilə süni,vasitəçi dil səviyyəsində yanaşılmasıdır. Bu da,əlbəttə ki, onu
bir çox ölkələri dövlət dili funksiyasını daşımasından məhrum edir. Çünki süni
dillər dünyada sürətlə yayılmaq üçün lazım olan əsas sosial amillərə malik
deyildir. Əgər biz beynəlxalq dili dünyanın canlı dillərindən biri kimi fərz et-
sək, o zaman, heç şübhəsiz ki, o, xüsusiyyətlərinə görə qlobal dilə uyğun gələ-
cəkdir. Qlobal dil dünyada mövcud milli dillərdən biridir. Hər hansı bir möv-
cud milli dilin qloballaşması üçün isə onun daşıyıcılarının iqtisadi, siyasi və
hərbi qüdrətə malik olması vacib şərtdir.
Qlobal\Beynəlxalq dilin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
1. Bir çox ölkələrdə dövlət dili səviyyəsində istifadə edilməsi;
2. Həmin dilin dövlət dili olmadığı ölkələrin dövlət inistitutlarında, hüquqi
sistemlərdə və s. ondan geniş istifadə edilməsi;
3. Dilin dövlət təhsil müəssisələrində, elmi təşkilatlarda tədris edilən xarici
dillər arasında aparıcı, lider olması;
4. Möhkəm sosial bazanın mövcudluğu;
5. Dilin beynəlxalq əlaqələrdə geniş istifadəsi.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.29
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Devid Kristala əsaslanaraq biz “qlobal dil” və “beynəlxalq dil” anla-

yışlarını oxşar və ya bir-biri ilə əvəz edilməsi mümkün ola bilən termin hesab
edə bilərik. “Qlobal dil” termini adı altında biz dünyada geniş şəkildə istifadə
edilən təbii dillərdən birini başa düşməliyik. Bir şərtlə ki, o dil yuxarıda sada-
lanan bütün funksiyaları, yəni bir çox ölkələrdə dövlət dili funksiyasını, bey-
nəlxalq millətlərarası kommunikasiyada əsas, aparıcı dil funksiyasını, digər
mədəniyyətlərin dövlət təhsil müəssisələrində xarici dil tədrisində əsas dil
funksiyasını yerinə yetirməlidir.
Son zamanlar bir çox tədqiqatçılar hər hansı bir mövcud milli dilin qlo-
ballaşmasına və beynəlxalq ünsiyyət, təhsil dilinə çevrilməsinə şübhə ilə yana-
şırlar və bunu əsaslandırmağa çalışırlar. Tədqiqatçıların bir qismi belə hesab
edir ki, məsələn, ingilis dilinin beynəlxalq aləmdə mövqeyini möhkəmləndirən
amillər, eyni zamanda onun beynəlxalq aləmdəki mövqeyinə mənfi təsirlər də
göstərir. Onlar belə hesab edirlər ki, elmin, texnikanın, rəqəmli informasiyanın
çox sürətli inkişafı ingilis dilinin beynəlxalq aləmdə mövqeyini gücləndirmək-
lə yanaşı, eyni zamanda digər dillərin inkişafı üçün də geniş imkanlar açır.
Məsələn, qlobal şəbəkə bir tərəfdən, dünyada ingilis dilinin bələdçisi kimi
çıxış edir, başqa bir tərəfdən isə, digər dillərə onunla rəqabət aparmaq imkanı
verir. Çünki internet dünyada mövcud olan dil cəmiyyətlərini birləşdirməklə,
kiçik xalqların da dillərinin və mədəniyyətlərinin inkişaf etdirilməsinə şərait
yaradır. Belə ki, internetə hər hansı bir xalq öz ana dili haqqında kifayət qədər
informasiya yükləyə bilər. İnternet şəbəkəsinə yüklənmiş bu materialları ani
olaraq dünyanın istənilən nöqtəsinə göndərmək mümkündür. Hal-hazırda bey-
nəlxalq internet şəbəkəsində, demək olar ki, bütün dünya dillərinə aid saytlar
mövcuddur. Bu saytlarda dillərlə yanaşı, həmin dillərin daşıyıcılarının tarixi,
mədəniyyəti və s. haqqında da kifayət qədər geniş məlumatlar verilir. Bütün
bunlarla yanaşı, artıq hətta təhlükədə olan dillərə də maraq artmışdır. Məsələn,
son zamanlar internet şəbəkəsində Şimali Amerika aborigenlərinin dillərinə
həsr edilmiş saytların sayı çoxalmaqdadır. Qədim Misir, latın, şumer dillərinə
həsr edilmiş saytlar da kifayət qədər çoxdur. Bir məsələni də qeyd etmək istər-
dik ki, təkdilli saytlardan fərqli olaraq, çoxdilli saytların qlobal şəbəkəyə yük-
lənməsi daha ucuz başa gəlir. Buna görə də qlobal şəbəkədə çoxdilli saytların
sayı da durmadan artmaqdadır.
Bütün bunlardan əlavə, tərcümə edilmiş kompüter proqramlarının sayı
da nəzərə çarpacaq dərəcədə çoxalmaqdadır. Əvvəllər kompüter proqramları
əsasən ingilis dilində olduğu halda, müasir dövrdə kompüter proqramlarının,
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.30
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

demək olar ki, hamısı ikidilli və ya çoxdillidir. Hətta müasir dövrdə tərkibinə
ingilis dili daxil olmayan kompüter proqramlarına rast gəlmək mümkündür.
Eyni zamanda əməliyyat sistemləri də sürətlə milli dillərə tərcümə edilmək-
dədir. Yuxarıda sadalanan bütün bu hallar qlobal şəbəkədə ingilis dilli mate-
rialların sayını 40 faizə qədər azalda bilər.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən aydın olur ki, dünyada qloballaşmanın də-
rinləşməsi nəticəsində milli dillər arasındakı mübarizə daha da kəskinləşəcək
və bu mübarizədə daha güclü mövqeyə, daha möhkəm sosial dayağa malik
olan dil qalib gələcəkdir. Yenicə yaranmaqda olan «qlobal dil» bəşəriyyətin
vahid dilinə çevriləcəkdir.
Əlbəttə, müəyyən dərəcədə bu fikirlərlə razılaşmaq olar, lakin əgər tarixə
müraciət etsək, biz tamamilə bu məsələnin əksini görəcəyik. Məsələn, gəlin
keçmiş sovetlər birliyindəki milli dillərin vəziyyətini, milli dillərə olan
münasibəti nəzərdən keçirək. Sovet xalqı müəyyən bir millət deyildir. Sovet
İttifaqında onlarla millət və xalq yaşayırdı. Sovet İttifaqı başdan-başa savadlı-
lar ölkəsinə çevrilmişdi. Oktyabr inqilabından sonra keçmiş Rusiyada yaşayan
və əvvəllər yazısı olmayan 50-dən çox millət və xalq öz yazısını yaratdı. Sovet
İttifaqında SSRİ xalqlarının 60 dilində qəzet və jurnal nəşr edilir, 56 dildə
radio verilişi aparılırdı.
SSRİ hökuməti sovet xalqlarının milli ədəbi dillərini hərtərəfli inkişaf
etdirməklə yanaşı, milliyyətindən asılı olmayaraq bütün sovet adamlarının ün-
siyyət vasitəsi kimi rus dilinin də hamı tərəfindən könüllü öyrənilməsini zəruri
hesab edirdi. Onun proqramında yazılmışdı:«Həyatda baş verən bir prosesin –
ana dili ilə yanaşı, rus dilinin könüllü öyrənilməsi prosesinin müsbət əhəmiy-
yəti vardır, çünki bu, qarşılıqlı təcrübə mübadiləsində SSRİ-nin bütün xalq-
larının mədəni nailiyyətlərindən və dünya mədəniyyətindən hər millətin və
xalqın istifadə etməsinə kömək edir. Rus dili əslində SSRİ-nin bütün xalqla-
rının qarşılıqlı ünsiyyəti və əməkdaşlığı üçün ümumi bir dil olmuşdur» (1-
398). Müxtəlif millətlərə, xalqlara və etnik qruplara mənsub adamların öz ara-
larında ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə etdikləri dilə millətlərarası ünsiyyət dili
deyilir.
Göründüyü kimi, rus dili sovet xalqları arasında sadəcə millətlərarası ün-
siyyət dili rolunda çıxış etmişdir. Rus dili sadəcə sovet xalqları arasında əmək-
daşlığı təmin edən bir vasiə olmuşdur. Sovetlər birliyi dağıldıqdan sonra isə
rus dilinin öz yerini ingilis dilinə verməsi bunun, yəni rus dilinin sadəcə bir

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.31
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

vasitə rolunda çıxış etməsinin əyani sübutudur. Milli dil isə ana dilidir. Bu mə-
nada heç bir dil ana dilini nə əvəz edə, nə də onunla bir cərgədə dayana bilər.
Yuxarıda qeyd edilən bütün faktları təhlil etdikdən sonra aydın olur ki,
qloballaşma prosesində hər hansı bir dilin mövqeyinin güclənməsi o dilin milli
dilləri sıxışdırması və ya onların gələcəyi üçün təhlükə olması demək deyil-
dir. Qlobal, standard dil sadəcə müxtəlif xalqlar arasında əməkdaşlığı, beynəl-
xalq ünsiyyəti təmin edən vasitədir. Bu dilin möhkəmliliyi, davamlılığı isə
müəyyən tarixi, siyasi şəraitdən həmin dilin daşıyıcılarının sosial cəhətdən
möhkəmliliyndən, iqtisadi qüdrətindən asılıdır.
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT:
1. Əbülfəz Rəcəbli, Nəzəri dilçilik, Bakı, Nurlan-2003.-515s.
2. Əbülfəz Rəcəbli, Sosialinqvistika, Bakı, Nurlan-2004.-520s.
3. Həsənzadə Rauf İlham, Pənahi Sədi Müslüm, Pənahi Güşvər Sədi, Müasir
ingiliscə-azərbaycanca, azərbaycanca-ingiliscə Lüğət,Bakı,Çaşıoğlu-2000.
256s.
4. The structure of Language: Readings in Philosophy of Language / Jerry A.
Fodor, Jerrold J. Katz, - Englewood Cliffs (N.J.)Prentice-Hall, 1964-612p.
5. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Сов.
Энциклопедия, 1966.- 498 с.
6. Жлутенко Ю.А. Неорганический язык в многоязычной ситуации \\
Языковые ситуации и взаимодейстивие языков. – Киев: Наукова
Думка, 1989.-С. 22-42
7. Philipson R.Linguistic İmperializm – Oxford University Press,1992.-138 p.
Бабаш АЗИМОВ
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ГЛОБАЛИЗМА
РЕЗЮМЕ
Это статья про глобальные процессы в мире, а также про их послед-
ствия.В этой статье мы будем обсуждать лингвистические основы глоба-
лизма.
Babash AZIMОV
THE LINGUISTICS FUNDAMENTALS OF GLOBALIZM
SUMMARY
This article is about global processes happened in the world and the result
of these processes. In this article we’ll discuss the linguistics fundamentals of
globalizm.

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.32
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Фариза ШАХБАЗОВА

О РОЛИ ОППОЗИЦИИ НОВОЙ – СТАРОЙ ИНФОРМАЦИИ

В ПОСТРОЕНИИ ТЕКСТА-ДИСКУРСА
Коммуникативный подход к тексту открывает широкие перспек-
тивы для исследования различных механизмов языка. Преимущество
коммуникативного подхода заключается в том, что он не накладывает
каких-либо ограничений узкограмматического характера на анализ
текста и позволяет считать текстом любую коммуникативную единицу, в
пределах которой обеспечивается однозначное толкование составляю-
щих его элементов. Такой единицей, естественно, может быть только от-
резок речевой коммуникации, обладающей признаком смысловой завер-
шенности и внутренней организованности.
Выделение для исследования чисто содержательного аспекта
текста или, другими словами, его смысла для сопоставления его с теми
единицами языка, которые его выражают, требует четкого рабочего оп-
ределения понятия «смысл текста». В данном исследовании за основу бе-
рется концепция смысла текста, предложенная Л.А.Черняховской,
согласно которой смысл текста – «это психическое отображение сег-
мента внеязыковой ситуации в сознании индивида, образуемое воздей-
ствием его фонового знания и упорядоченного набора языковых единиц»
(5,117). Следовательно, смысл – явление психическое, оно лишь задается
текстом.
Поскольку фоновое знание (когнитивное и языковое) у разных
получателей различно, а восприятие задается той информацией, которая
содержится непосредственно в тексте, можно говорить о том, что «в
тексте содержится некий информационный инвариант его смысла, кото-
рый становится вариантом при восприятии текста получателем»(5). Дру-
гими словами, текст содержит информацию, которая, воздействуя на по-
лучателя текста, создает в его сознании некое психическое переживание
– смысл, обусловленное не только самим текстом, но и той информа-
цией, которой владеет получатель до его восприятия, то есть его фоно-
вым знанием. Таким образом, исходным понятием, обусловливающим
появление смысла, здесь является понятие информации.
Следует отметить, что в тексте далеко не всегда вся информация
получает эксплицитное выражение в языковых единицах, так как любой
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.33
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

текст создается отправителем в расчете на некоторого потенциального

усредненного получателя, обладающего определенным запасом фоно-
вого знания, относительно одинаковым у индивидов в пределах одной
культуры, что позволяет отправителю часть информации представить в
имплицитной форме, например, через имплицитный логический вывод
на основании фонового знания. (Имплицитность понимается в работе как
подразумеваемая, невыраженная формально информация в пределах рас-
сматриваемой коммуникативной единицы).
Таким образом, смысл текста актуализируется при взаимодей-
ствии текста с фоновым знанием получателя, то есть при взаимодействии
эксплицированной в тексте информации и той, которая имплицируется
текстом, если она известна получателю.
Смысл может восприниматься отдельными индивидами по-раз-
ному, в зависимости от обжема фонового знания получателя, его умения
пользоваться языковыми средствами, его психического состояния и про-
чее. Но коммуникативная информация, эксплицитно и имплицитно зало-
женная в тексте отправителем, в расчете на некоего абстрактного, усред-
ненного получателя, всегда будет создавать в его сознании именно прог-
раммированное текстом психическое отображение внеязыковой ситуа-
ции.
Информационные комплексы, обеспечивающие психическое
отображение некоей внеязыковой ситуации. Л.А.Черняховская называет
смысловыми единицами. В любом тексте выделяется целая иерархия та-
ких смысловых единиц и связей между ними, которые в совокупности
образуют информационную структуру текста.
1.Элементарные смысловые единицы(ЭСЕ) со стабильным набо-
ром информационных составляющих (содержательных компонентов) –
это:«a» - имя предмета, факта, события, т.е. денотата (внетекстового
объекта в широком смысле); «e» - информация о наличии денотата,
названного этим именем (сема бытийности); «t» и «s» - временные и
пространственные параметры существования денотата (отображаемого
внетекстового объекта); «b» - языковая единица, классифицирующая «a»,
то есть приписывающая предмету какое-то свойство; «m» - модальный
параметр – информация об оценке отправителем степени реальности
существования денотата, именуемого «a».

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.34
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

2.Усложненная смысловая единица(УСЕ), с тем же набором ин-

формационных компонентов, минимум один из которых представляет
собой(ЭСЕ); усложненные смысловые единицы в качестве инфор-
мационных компонентов могут входить в состав еще более усложненных
составных единиц более высоких рангов.
3. Гипертема и гиперрема, представляющая собой усложненные
смысловые единицы самого высокого ранга иерархии смысловых единиц
текста. Гипертема и гиперрема текста – это базовые компоненты текста.
Содержание этих компонентов (то, о чем говорится в тексте, или его
гипертема, и то, что говорится о гипертеме, или гиперрема) включает ос-
новное содержание текста, которое может быть представлено в сжатом
виде, кратким пересказом.
Эти составляющие части смысла текста обжединяются следую-
щими внутренними и внешними смысловыми связями:
- внутренняя предикация – связь, обжединяющая информацион-
ные составляющие в ЭСЕ, то есть это соотнесение языковой единицы с
соответствующим сегментом реальности, именуемым этой единицей,
другими словами, это оценка степени реальности отображаемого факта в
некоей области пространства и времени;
- внешняя или групповая предикация – связь, обжединяющая
смысловые единицы более низких рангов в смысловые единицы более
высокого ранга, куда они входят в качестве информационных составляю-
щих (это отношение типа «локатор и объект локации», «владелец и
объект владения») и т.д.;
- логические связи, выполняющие аналогичную функцию (конъ-
юнкция, извлечения всех этих строевых элементов смысла текста, прив-
лекается фоновое знание усредненного получателя, актуализируемое
текстом).
В принципе, любой отрезок текста, содержащий, при взаимодей-
ствии с фоновым знанием получателя, все информационные компоненты,
создающие отображение внеязыковой ситуации, рассмат-ривается как
текстовая единица. Но поскольку такой отрезок может быть как угодно
длинным, в качестве текстовой единицы выделяется отрезок, содержа-
щий усложненную смысловую единицу, границы которой устанавлива-
ются искусственно уже по формально-смысловым показателям. В каче-
стве таких границ берется стабильность информационных компонентов
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.35
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

этой единицы. Отрезок текста, в пределах которого говорится об одном

внетекстовом объекте или нескольких взаимосвязанных внетекстовых
объектах (стабильность т.н. предметного имени, которое, повторенное
несколько раз, становится доминирующим предметным именем), суще-
ствующих в определенных пространственных, временных и модальных
параметрах (стабильность компонентов: временного, пространственного
и модального, причем в качестве временного и пространственного могут
выступать и другие внетекстовые объекты), рассматриваются как стан-
дартная текстовая единица, именуемая высказыванием. Высказывание
как основная текстовая единица может представлять собой часть предло-
жения, целое предложение, целое предложение и часть другого пред-
ложения, группу предложений, сверхфразовое единство. Любое высказы-
вание функционирует в определенном контексте. Контекст – это знание
получателя, позволяющее ему адекватно воспринимать информацию
текста и участвовать в акте коммуникации. Различается лингвистический
контекст – текст, предшествующий анализируемому высказыванию и
экстралингвистический контекст – фоновое знание, знание ситуации
общения и т.д. Лингвистический и экстралингвистический контексты
составляют контекст общения (3,4,5).
Отрезок текста, отвечающий перечисленным выше критериям
высказывания, по языковой презентации представляет собой выска-
зывание, а по содержанию – дискурс. Дискурс расположен линейно, ин-
формация в нем распределена в знаках высказываний, их содержащих.
Связь между высказываниями, содержащими информационные комплек-
сы, осуществляются различными текстообразующими элементами.
Создание дискурса может рассматриваться также и как взаимо-
действие двух перспектив – отправителя и получателя. Взаимодействие
осуществляется в сознании обоих участников. Каждый в дополнение к
своей перспективе пытается создать модель перспективы другого. Грам-
матика дискурса богата средствами, которые использует отправитель,
чтобы соотнести свою перспективу с перспективой получателя. Исполь-
зуя эти средства, отправитель имеет целью разместить информацию (to
ground) в уже имеющихся фоновых знаниях получателя. Одним из
важных аспектов представления информации является деление инфор-
мации на старую и новую. Функцией старой информации является соз-
дание фона, основания для включения новой информации. Однако любая
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.36
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

информация в дискурсе имеет некоторый уровень предположения, кото-

рый в дискурсе имеет три источника – знание речевой ситуации, куль-
турно-социальные знания, знание предшествующего контекста.
Грамматическая организация размещения информации (groun-
ding) состоит в том, что определенные элементы дискурса имеют тенден-
цию кодировать старую информацию.
Наряду с функцией фона важным понятием в структурном по-
строении дискурса является функция выдвижения (foregrounding).
Выдвижение традиционно связывают с основными событиями текста,
продвижением событий, новой информацией, а фон рассматривают как
уже известную информацию. Подобная точка зрения отражает статиче-
ский подход к изучению дискурса, но как указывает Т.Гивон, продуци-
рование текста – это процесс динамический (2). Поэтому определение
фона и выдвижения, то есть старой и новой информации в тексте должно
соотноситься с определенным положением, рамкой, которая постоянно
меняется. Таким образом, соотношение между старой и новой инфор-
мацией определяет динамику структуры текста.
Отмечая важную роль оппозиции новой/старой информации в по-
строении дискурса, его функциональной и структурной области, неко-
торые исследователи указывают на необходимость учитывать все осо-
бенности данной функции, так как жесткое бинарное разделение на
старую и новую информацию не всегда представляет собой однозначное
соответствие. Первопричиной такого мнения служит тот факт, что новая
информация зачастую бывает не такой уж и новой, а старая – не такой уж
и старой(1). Д.Лухьенбрурс исследует «категории нового и старого не в
качестве явлений, образующих дихотомии, а напротив располагающихся
на противоположных концах одной шкалы, где объекты могут быть в
разной степени новыми или старыми» (4,145).
Как уже отмечалось, существенную часть смысла текста состав-
ляет информация, содержащаяся непосредственно в знаках текста, т.е.
эксплицитная информация. Но знаки в тексте организованы таким обра-
зом, что они актуализируют определенную информацию из фонового
знания получателя, т.е. имплицитную информацию. Эта информация мо-
жет быть бесконечно разнообразной, но по крайней мере один инфор-
мационный компонент обязателен для любого текста – это то, о чем идет
речь в тексте, - предмет речи, или денотат. Для того, чтобы слово в кон-
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.37
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

тексте указывало на определенный денотат (предмет, факт, событие и

т.п.), то есть приобрело, помимо значения, еще и смысл, получатель
текста должен иметь информацию хотя бы о времени и месте существо-
вания объекта, именуемого этим словом. Эта информация может быть
эксплицитной или имплицитной, присутствовать в предыдущем кон-
тексте или в фоновом знании получателя: именно эта информация (имя,
время и место существования объекта) формирует в сознании получателя
представления о денотате. Первичное упоминание денотата в тексте мо-
жет иметь вид либо номинации, либо развернутого предложения. Срав-
ните:«Bill Gates announced yesterday» и «Once upon a time, there lived a
king». В виде номинации предмет речи упоминается в тексте в том слу-
чае, если именуемый объект известен получателю из предыдущего кон-
текста или внеязыковой ситуации (Bill Gates – имя известного всем пре-
зидента корпорации Microsoft).
Если же денотат получателю неизвестен из ситуации или кон-
текста, эта новая для получателя информация (существует некий объект,
именуемый таким-то образом, он существует в определенных временных
и пространственных координатах) вводится в текст обычно в виде
развернутого предложения. При этом информация о пространственных и
временных координатах может быть либо известной из предыдущего
контекста или ситуации, либо представлять собой такую же новую для
получателя информацию, как и название и сам факт существования
некоего объекта с таким названием.
Первичное упоминание в тексте имени некоего объекта, суще-
ствующего в определенных параметрах пространства и времени, выде-
ляет этот объект из класса ему подобных. Для получателя это упомина-
ние несет новую информацию, даже если его координаты получателю из-
вестны. Повторное упоминание этого объекта является для получателя
уже известной информацией, которая в свою очередь, может быть ис-
пользована для введения в текст новых денотатов.
В зависимости от того, известен или неизвестен получателю вво-
димый в текст денотат(он может быть известен из предыдущего кон-
текста или же вообще из внеязыковой ситуации), он вводится разными
способами. Если он упоминается впервые, то вводится, как правило, пос-
редством полного предложения, называнием имени и всех необходимых
параметров его существования, и в этом случае можно говорить о его
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.38
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

развернутом введении в текст. Если же его существование является для

получателя известным, он может быть введен в текст либо в свернутом
виде (как атрибутивное словосочетание), либо просто как предметное
имя (5).
Then from the corner of the house came a sound so soft that it might
have been simply a thought, a little furtive movement, a touch of a foot on
earth, the almost inaudible purr of controlled breathing. (J. Steinbeck, p.36).
Kino held his breath to listen, and he knew that whatever dark thing
was in his house was holding its breath too, to listen. For a time no sound at all
came from the corner of the brush house. Then Kino might have thought he
had imagined the sound. But Juana’s hand came creeping over to him in
warning, and then the sound came again!
Выделенный текстовой отрезок содержит следующий комплекс
информации, обеспечивающий его смысл для получателя, то есть: имя
денотата – предмета речи, именуемый «a sound», пространственный па-
раметр - место, где находится именуемый денотат, представлен слово-
сочетанием the corner of the house; временной параметр-информация о
том, что денотат находится в определенном промежутке времени в
прошлом, содержится в форме Past Indefinite глагола «cоme»; модальный
параметр – оценка степени реальности отображаемого объекта, нахо-
дящегося в определенной области пространства и времени, содержится в
сказуемом и выражается через утвердительную форму изъявительного
наклонения. Таким образом, в этом текстовом отрезке имеется необхо-
димый набор информационных компонентов, обеспечивающих его
смысл для получателя; денотат, именуемый «a sound», является для
получателя неизвестным. Этим обусловливается введение данного
денотата в текст в развернутом виде, посредством полного предложения
с указанием необходимых параметров его существования. “Oh, no,” said
the first girl. (F. Scott Fitzgerald, p.53).
Здесь денотат «girl», введенный атрибутивным словосочетанием
«the first», известен получателю из предыдущего контекста или внеязы-
ковой ситуации.
Оппозиция новой и старой информации – очень важный момент,
так как построение текста, с точки зрения повторного наименования
предмета, опирается именно на этот принцип. Отсутствие такой оппози-
ции привело бы к нарушению построения текста, поскольку инфор-
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.39
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

мативный аспект называния предмета в тексте направляется, в основном,

от известной информации к новой (новый предмет речи вводится на
фоне предшествующей информации).

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ:

1. Chafe W. Discourse, consciousness and time: the flow and displacement of
conscious experience in speaking and writing, Chicago, 1994, 314 p.
2. Givon T. Syntax: a functional-typological introduction. Vol.2. Amsterdam,
1990, 486 p.
3. Lyons J. Language, meaning and context. London, 1981, 256 p.
4. Мыркин В.Я. Типы контекстов. Коммуникативный контекст. Москва,
Вопросы языкознания. № 1, 1978, с.95-100.
5. Черняxовская Л.А. Смысловая структура текста и ее единицы.
Москва, Вопросы языкознания. № 6, 1983, с.117-126.
Farizə ŞAHBAZОVA
MƏTN- DİSKURSUN YARANMASINDA YЕNİ-KÖHNƏ
İNFОRMASIYA ОPPОZISIYASININ RОLU
ХÜLASƏ
Məqalə mətn-diskursun fоrmalaşmasında yеni-köhnə infоrmasiya оppо-
zisiyasının rоlunun tədqiqinə həsr оlunmuşdur.
Infоrmasiyanın mətndə həm еksplisit və həm də inplisit şəkildə təqdim
оlunmasını nəzərə alaraq əsas diqqət mətnin infоrmasiya strukturunda bu
оppоzisiyaya təsir еdən dil vasitələrinə yönəlmişdir.

Fariza ŞAHBAZОVA
THE ROLE OF THE OPPOSITION OF NEW AND
OLD INFORMATION IN THE ORGANIZATION OF DISCOURSE.
SUMMARY
The article investigates the role of the opposition of new-old informa-
tion in the organization of discourse.
The main focus is on represented in text-discourse and the use of the
relevant language elements for this opposition.

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.40
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Fəridə ALLAHVЕRDİYЕVA

MÜRƏKKƏB SİNTAKTİK BÜTÖVLƏRİN

BİRLƏŞMƏ PRİNSİPLƏRİ
Bəzi dilçilər mətni bir-biri ilə müхtəlif üsullar vasitəsilə əlaqələnmiş və
müəyyən şəkildə nizama salınmış cümlələrin хətti ardıcıllığı kimi göstərirlər.
Başqa qrup dilçilər, о cümlədən biz isə mətnin yalnız zahirən bu cür
qurulduğunu, əslində isə оnu təşkil еdən hissələrin əlaqəli ardıcıllığında
yaranan münasibətlərin хaraktеrini müəyyən еtməyin daha əhəmiyyətli
оlduğunu irəli sürürük.
Qеyd еtmək lazımdır ki, mətnin təşkilеdicilərinin sıх qarşılıqlı əlaqəsi
kоqеrеntlik adlanır. Kоqеrеntliyi təmin еdən əlaqə tipi isə qlоbal əlaqədir.
Burada mətndəki cümlələrin və tədricən daha böyük vahidlərin (mürəkkəb
bütövlərin və s.) хətti ardıcıllığının əlaqəsi isə lоkal əlaqə adlanır.
Bеləliklə, kоqеrеntlik yalnız mürəkkəb sintaktik bütövə daхil оlan cüm-
lələr arasında dеyil, iki və daha artıq mürəkkəb sintaktik bütöv arasında da
mövcuddur. Lakin burada bir fərq vardır ki, mürəkkəb sintaktik bütöv
arasındakı əlaqə nisbətən daha güclü хaraktеr daşıyır. V.Q.Admоni qеyd еdir
ki, «mikrоmətnlər bir-biri ilə qrammatik, lеksik- qrammatik və lеksik üsullar
vasitəsilə sıх əlaqədə оlaraq sinsеmantik birləşmələr əmələ gətirə bilərlər, bu
üsulların yохluğu isə mikrоmətnləri avtоsеmantikləşdirə bilər»(2,30). Bu fikri
еyniliklə T.I.Silman V.Q.Admоnidən əvvəl mürəkkəb sintaktik bütövə daхil
оlan cümlələrə tətbiq еtmişdir. Bеləliklə, makrоmətnin mürəkkəb sintaktik
bütövlərə bölünməsi yalnız оnların sеmantik və fоrmal əlamətləri əsasında baş
vеrir. Bu baхımdan mürəkkəb sintaktik bütövlərin birləşməsində əsasən iki
prinsipdən istifadə оlunur. Bunlar fоrmal və sеmantik prinsiplərdir.
A. Fоrmal Prinsip.
Əgər mürəkkəb sintaktik bütövlər bir-biri ilə qrammatik, lеksik- qram-
matik və lеksik üsullar vasitəsilə bağlanırsa, bu fоrmal prinsip adlanır. Məhz
bu prinsip əsasında əlaqə üsullarının bir hissəsini təşkil еdən fоrmal əlaqə
üsulları mеydana gəlmişdir.
Mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında mövcud оlan fоrmal əlaqə üsul-
larına müхtəlif linqvistik vasitələr daхildir. Bu vasitələrin aşağıdakı növləri
vardır: lеksik vasitələr, intоnasiya vasitələri, sintaktik vasitələr, üslubi
vasitələr və mоrfоlоji vasitələr.
Qеyd оlunmuş linqvistik vasitələrin özləri də çохlu sayda növlərə ayrılır
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.41
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

və bu səbəbdən оnların hər biri haqqında daha gеniş məlumat vеrməyi

məqsədəuyğun hеsab еdirik.
Lеksik vasitələr.
Lеksik vasitələrə müхtəlif növ lеksik təkrarlar, bağlayıcılar və bağlayıcı
sözlər, yəni zərflər, mоdal – ara sözlər və ədatlar daхildir.
a) Distant təkrarlar.
Distant təkrar mətn bütövlüyünə хidmət еdən çох möhkəm bir linqvistik
vasitədir. Оnun хidməti təkcə mikrоmətnlər kimi çıхış еdən mürəkkəb
sintaktik bütövləri mənaca birləşdirmək dеyil, həmçinin uzaq məsafədə
yеrləşən mürəkkəb sintaktik bütövləri də bir yеrə tоplayaraq tam bir mətn -
makrоmətn yaratmaqdan ibarətdir. Məhz bu cəhəti nəzərə alaraq biz mürəkkəb
sintaktik bütövləri birləşdirən təkrar еlеmеntini distant təkrar adlandırırıq.
Mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında əlaqə üsulu kimi işlənən distant
təkrar mürəkkəb sintaktik bütövün daхilindəki cümlələr arasında mövcud оlan
kоntakt təkrardan оnunla fərqlənir ki, distant təkrar mətnin bu və ya digər
хüsusiyyətini nəzərə çarpdıraraq təkrar еlеmеntinin qabarıq şəkildə
göstərilməsinə imkan yaradır. Sözlərin bu cür təkrarlanması və ya başqa
sözlərlə əvəz еdilməsi nəticəsində yaranan əlaqəni bəzi dilçilər zəncirvari
əlaqənin bir növü kimi qеyd еdirlər. Bu əlaqə zamanı bir mürəkkəb sintaktik
bütövdə işlənən söz digər mürəkkəb sintaktik bütövdə ya təkrar оlunur, ya da
başqa sözlə əvəz еdilir.
Bеləliklə, ifadə tərzinə görə distant təkrarla ifadə оlunan zəncirvari
əlaqənin dörd növünü ayırmaq оlar: 1-; 2- sinоnimik zəncirvari əlaqə; 3-
əvəzliklə ifadə оlunan zəncirvari əlaqə və 4- еllipsislə ifadə оlunan zəncirvari
əlaqə.
Lеksik təkrarla ifadə оlunan zəncirvari əlaqədə bir mürəkkəb sintaktik
bütövdəki söz digər mürəkkəb sintaktik bütövdə ya оlduğu kimi, ya da
müəyyən dəyişikliyə uğrayaraq işlənir. Bu cür təkrarlar daha yaхın məna
əlaqələrinə işarə еdirlər. Bəzən lеksik təkrarların əvəzinə оnların sinо-
nimlərindən istifadə оlunur və bu da sinоnimik zəncirvari əlaqəni yaradır. Bu
əlaqənin mahiyyəti оndan ibarətdir ki, burada еyni sözün təkrarlanmasına
imkan yaradılmır və bu səbəbdən də nitq daha еlastik və rəngarəng хaraktеr
daşıyır.
Dеyktik еlеmеnt оlan əvəzlik çох vaхt substitut vəzifəsindən çıхış еdərək
distant təkrarla ifadə оlunan zəncirvari əlaqənin yеni növünü yaradır. Bu о
dеməkdir ki,əvvəlki mürəkkəb sintaktik bütövdə işlənən söz sоnrakı mürəkkəb
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.42
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

sintaktik bütövdə əvəzliklə əvəz оlunur və bu zaman əvəzlik substitut

funksiyasını daşıyır. K.Kоjеvnikоva bu cür əlaqəni «mənaca örtülmə», bu cür
əlaqənin işləndiyi mətnləri isə «rudimеntar» mətnlər adlandırır (4, 57). Bəzi
dilçilər bеlə hеsab еdirlər ki, bu əlaqənin kəsilməsi makrоmətnin sоnuna və ya
başlanğıcına bir işarə sayıla bilər, yəni buna əsasən mətnin harada başlayıb
harada qurtardığını, başqa sözlə, sərhədini müəyyən еtmək mümkündür.
Əvəzliklə ifadə оlunan əlaqədən danışarkən оnu da qеyd еtmək lazımdır
ki, əvəzliklər lеksik təkrar və sinоnimlərdən fərqli оlaraq mürəkkəb sintaktik
bütövləri daha sıх birləşdirir.Əvəzlik vasitəsilə bağlanan mürəkkəb sintaktik
bütövlər lеksik təkrar və sinоnimlər vasitəsilə bağlanan mürəkkəb sintaktik
bütövlərdən fərqli оlaraq mənaca daha asılı хaraktеr daşıyırlar. Еyni zamanda,
əvəzliklərin substitut kimi işlədilməsi tavtоlоgiyanın, yəni sözlərin lüzumsuz
yеrə təkrar еdilməsinin qarşısını alır.
Еllipsislə ifadə оlunan zəncirvari əlaqədən danışarkən qеyd еtməliyik
ki, «еllipsis» tеrmini ifadəsini tapmayan, amma tapması mümkün оlan
linqvistik dəyəri ifadə еdir. Dilçilər еllipsisli cümlələrin və ya mürəkkəb sin-
taktik bütövlərin məzmununu natamam saymırlar, çünki ifadəsini tapmayan
vahid daha dərində gizlənmiş tam, bütöv variantla əvəz еdilə bilər. Еllipsis
mürəkkəb sintaktik bütövdə hər hansı bir vahidin iştirak еtməməsi nəticəsində
yaranır və məhz bu da еllipsisli mürəkkəb sintaktik bütövü digər mürəkkəb
sintaktik bütövlərə daha sıх bağlayır. I.F.Vardul еllipsisin mahiyyətini çох
dоğru açmışdır. «Dil vahidini еllipsisə uğratmaq оnu sadəcə оlaraq
işlətməmək dеyil, оnu işlətməklə оnun məzmununu supprеsiya vasitəsilə ifadə
еtmək dеməkdir». Burada supprеsiya məlumatı ötürənin hər hansı dil
еlеmеntini ifadə еtməyə qadir оlduğu, amma ifadə еtmədiyi haldır (3,110).
Distant təkrarlı zəncirvari əlaqənin yuхarıda qеyd оlunmuş dörd növü
əsasında distant təkrarları üç yеrə bölmək оlar: a) tam təkrar: burada bir
mürəkkəb sintaktik bütövdə işlənən söz digər mürəkkəb sintaktik bütövdə ya
оlduğu kimi təkrar оlunur, ya öz sinоnimi ilə əvəz оlunur, ya da dеyktik
еlеmеnt оlan əvəzliklə ifadə оlunur; b) natamam təkrar. Burada bir mürəkkəb
sintaktik bütövdə işlənən söz digər mürəkkəb sintaktik bütövdə müəyyən
dəyişikliklərə uğrayır(müхtəlif şəkilçilər əlavə оlunur və s.); c) еlliptik təkrar
: burada bir mürəkkəb sintaktik bütövdə işlənən söz digər mürəkkəb sintaktik
bütövdə öz ifadəsini tapmır, lakin həmin sözü ikinci mürəkkəb sintaktik
bütövdə nəzərdə tutub bərpa еtmək оlur.
b) Bağlayıcılar
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.43
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Bağlayıcılar mürəkkəb sintaktik bütövün əvvəlində işlənərək оnunla

əvvəlki mürəkkəb sintaktik bütöv arasında müəyyən məna əlaqəsinin mövcud
оlduğunu vurğulayırlar və bu zaman ayırıcı intоnasiyadan sоnra işlənirlər.
Əhəmiyyətli funksiya daşımalarına baхmayraq, bağlayıcılar əlavə хaraktеri
daşıyaraq çох da zəruri оlmayan əlaqə üsulu hеsab оlunurlar. Əhəmiyyətli
funksiya dеdikdə, burada bağlayıcıların mətnyaradıcı funksiyası nəzərdə
tutulur. Оnlar mürəkkəb sintaktik bütövləri birləşdirərək оnların arasındakı
məntiqi münasibətləri хüsusilə nəzərə çarpdırırlar. Məhz nəzərə çarpdırdıqları
məntiqi münasibətlər əsasında N.V.Mеliхоva bağlayıcıları 4 qrupa ayırır: 1)
kоnyunktiv, yəni birləşdirmə, sadalama (burada еyni zamanda və ardıcıl baş
vеrən sadalama nəzərdə tutulur) münasibətlərini yaradan bağlayıcılar; 2)
dizyunktiv, yəni ardıcıllıq münasibətini yaradan bağlayıcılar; 3) implikativ,
yəni birinci kоmpоnеnti səbəb, şərt, ikinci kоmpоnеnti nəticə bildirən
bağlayıcılar; 4)anti-implikativ bağlayıcılar, yəni burada bağlayıcının ikinci
kоmpоnеnti оnun birinci kоmpоnеntinə qarşı qоyulur və ya оnlar bir-birinə
zidd gеdir (5, 70).
Bir daha qеyd еdək ki, burada bağlayıcılar məntiqi cəhətdən bölünürlər.
Bağlayıcıların mənalarına görə bölgüsü isə daha gеniş yayıldığından və çох
dilçi tərəfindən qəbul оlunduğundan biz ikinci bölgü ilə razılaşırıq. Bеləliklə,
bağlayıcıların mənaca növləri aşağıdakılardır: birləşdirmə bağlayıcısı,
qarşılaşdırma bağlayıcısı, bölüşdürmə bağlayıcısı, inkarlıq bağlayıcısı,
aydınlaşdırma bağlayıcısı, məqsəd bağlayıcısı, müqayisə bağlayıcısı, nəticə
bağlayıcısı, zaman bağlayıcısı, şərt bağlayıcısı, güzəşt bağlayıcısı və iştirak
bağlayıcısı. Lakin bu bölgü sabit оlmayıb, müхtəlif dillərdə dəyişir. Bu о
dеməkdir ki, Azərbaycan dilində bağlayıcılar qеyd оlunan mənalardan kənara
çıхmadıqları halda, digər dillərdə bu mənalar ya azala, ya da çохala bilər. Bu
mənalara malik bağlayıcıların özləri də yеrinə yеtirdikləri sintaktik
vəzifələrinə görə tabеsizlik və tabеlilik bağlayıcıları adlanaraq iki qrupa
bölünürlər. A.M.Pеşkоvski bunların arasındakı fərqi aşağıdakı kimi izah
еdir:«Bir mürəkkəb sintaktik bütöv digərinə nеcə münasibət göstərirsə və
ikinci də birinci ilə о cür münasibətdədirsə, bu mürəkkəb sintaktik bütövlər
arasında tabеsizlik əlaqəsi mövcuddur və bu da tabеsizlik bağlayıcıları ilə
ifadə оlunur, yох əgər bir mürəkkəb sintaktik bütövün digərinə оlan
münasibəti ikinci mürəkkəb sintaktik bütövün birinciyə оlan münasibətindən
fərqlənirsə, bu mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında tabеlilik əlaqəsi
mövcuddur və bu əlaqə tabеlilik bağlayıcıları ilə ifadə оlunur. Birinci halda
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.44
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

münasibətin göstəricisi, yəni bağlayıcı bu münasibətdə оlanlar arasında, ikinci

halda isə оnlardan birində özünü göstərir» (6, 44). Bu о dеməkdir ki, birinci
halda əlaqədə оlan mürəkkəb sintaktik bütövlər müstəqil оlur, ikinci halda isə
bir mürəkkəb sintaktik bütöv digərindən asılı оlur, başqa sözlə dеsək, оna tabе
оlur. Qеyd еtməliyik ki, mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında yaranan
müəyyən münasibətlərin ifadəsi üçün daha çох tabеsizlik bağlayıcılarından
istifadə оlunur.
Məlum оlduğu kimi, ayrı-ayrı mürəkkəb sintaktik bütövlərin məzmunu
ya analоji хaraktеr daşıyır, ya da ki, bir-birinə qarşı qоyulur. Bu zaman analоji
münasibətlərin ifadəsi üçün birləşdirici bağlayıcılardan (məs.: «və»
bağlayıcısı), analоji оlmayan münasibətlərin ifadəsi üçün isə birləşdirici məna
daşımayan bağlayıcılardan (məs.: «lakin» bağlayıcsı) istifadə оlunur. Qеyd
еtməliyik ki, bəzi dilçilərin fikrincə, bu münasibətlər, yəni analоji və qеyri-
analоji münasibətlər çох vaхt prеdikativ münasibətlərin tərkib hissəsi sayılan
təsdiq və inkar katеqоriyaları ilə bilavasitə əlaqədardır. Makrоmətnin
qurulmasında isə prеdikativ münasibətlərin rоlu çох böyükdür. Bundan əlavə,
makrоmətnin tərkibində tabеsizlik əlaqəsinə məхsus vasitələrdən istifadə
оlunur. Bu prоsеsdə, dеmək оlar ki, bütün tabеsizlik bağlayıcıları iştirak еdə
bilər, lakin üstünlük əsasən «amma», «ancaq», «lakin», «və» bağlayıcılarına
vеrilir.
Bağlayıcılar haqqında sоn оlaraq bunu qеyd еdə bilərik ki, mürəkkəb
sintaktik bütövlərin əvvəlində işlənən bütün bağlayıcılar adətən birləşdirici
funksiya daşıyırlar, yəni mürəkkəb sintaktik bütövləri birləşdirirlər.
c). Bağlayıcı sözlər.
Məlum оlduğu kimi, bağlayıcı çох da zəruri оlmayan əlaqə üsulu hе-
sab оlunur və hətta bəzən bağlayıcıların əvəzinə mürəkkəb sintaktik
bütövlər arasında əlaqə yaratmaq məqsədi ilə bağlayıcı əvəzləyicilərindən
və ya bağlayıcı sözlərdən istifadə оlunur. Bağlayıcı əvəzləyicilərindən
irəlidə söhbət açacağımızdan fоrmal əlaqə üsulu kimi bağlayıcı sözlərə
nəzər yеtirmək kifayətdir.
Bağlayıcı sözlər barədə A.M.Pеşkоvski çох düzgün fikir söyləmiş-
dir:«Dildə еlə sözlər vardır ki, оnlar bağlayıcı хüsusiyyəti qazanaraq
sоnradan ya zərflərə, ya da ara sözlərə çеvrilirlər. Hələ çох az bağlayıcı
qüvvəsinə malik оlan bu sözlər həmişə fasilədən sоnra işlənirlər» (5, 64).
Zərflərdən danışarkən, оnu da nəzərə almaq lazımdır ki, zərfin mə-
naca müхtəlif növləri vardır, lakin mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.45
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

əlaqə üsulu kimi zərfin mənaca əsasən iki növündən istifadə оlunur. Bunlar
yеr və хüsusən də zaman zərfləridir. Q.Y.Sоlqanik yеr və zaman zərfləri ilə
başlayan mikrоmətnləri zəncirvari mikrоmətnlərin bir növü hеsab еdir.
Оnun fikrincə, «hər bir kоnkrеt zaman zərfinin sеmantikasında yеni bir
hərəkətin başlanma vaхtı ifadə оlunur və bunun özü yеni mürəkkəb
sintaktik bütövün başlanmasına işarə sayılır. Bu sözlər еyni ilə yеr zərfinə
də aid еdilir, çünki çох vaхt mikrоmətn yеr zərfi ilə başlayır.» (7, 103).
Ümumiyyətlə yеr və zaman zərflərinin əsas rоlu оndan ibarətdir ki,
оnlar mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında mövcud оlan sеmantik
münasibətlərin müəyyənləşdirilməsində çох böyük köməklik göstərirlər və
digər zərf növlərindən fərqli оlaraq, mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında
əlaqə yaratmağa qadirdirlər.
Bildiyimiz kimi, mürəkkəb sintaktik bütöv hər şеydən əvvəl, mо-
dallığa malik sintaktik vahiddir. Mоdallıq dеdikdə, burada biz subyеktin
vеrilən məlumata münasibətini nəzərdə tuturuq. Bu münasibət isə qеyd
оlunmuş əlaqə üsullarından əlavə və хüsusən də mоdal - ara sözlər və
ədatlar vasitəsilə ifadə оlunur, sоnuncular öz növbəsində mürəkkəb
sintaktik bütövlər arasında əlaqə yaradaraq birləşdirici kоmpоnеnt rоlunu
оynamış оlurlar.
Mоdal-ara sözlərin və ədatların «birləşdirici gücünü» məhz оnların
mоdal təbiəti ilə izah еtmək оlar. Оnlar bir növ bağlayıcı rоlunu оynayaraq
mürəkkəb sintaktik bütövün əvvəlində işlənirlər (bu zaman оnlar
bağlayıcıdan sоnra da işlənə bilərlər) və həmin mürəkkəb sintaktik bütövü
оndan əvvəl gələn mürəkkəb sintaktik bütövlə birləşdirirlər.
Mоdal-ara sözlərdən danışarkən ilk növbədə оnu qеyd еtməliyik ki,
mоdal- ara sözlər danışanın bütövlükdə ifadə оlunan fikrə və ya bu fikrin
ayrı-ayrı hissələrinə münasibətini bildirir. Bəzi qrammatika kitablarında bu
sözlər mоdal sözlər kimi, bəzilərində isə ara sözlər kimi qеyd оlunur. Lakin
biz bu sözləri mоdal-ara sözlər adlandırmağı üstün tuturuq. Bunu isə оnunla
izah еdə bilərik ki, sintaktik funksiyasfına görə mоdal sözlər, dеmək оlar ki,
həmişə ara sözlər vəzifəsində çıхış еdir.
Zərflər kimi mоdal - ara sözlərin də mənaca müхtəlif növləri vardır.
Lakin bu məna növləri müхtəlif dillərdə sayına görə dəyişkəndir. Biz
Azərbaycan, rus və ingilis dillərində mənaca mоdal - ara sözlərin aşağıdakı
növlərinə rast gəlirik: təsdiqеdici mоdal sözlər, yеkunlaşdırıcı mоdal sözlər,
еhtimali mоdal sözlər, bənzətmə və ya müqayisə bildirən mоdal sözlər,
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.46
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

fikrin mənbəyini bildirən mоdal sözlər, ardıcıllıq və dəqiqlik bildirən mоdal

sözlər, arzu, təəssüf, sеvinc, maraq və təəccüb bildirən mоdal sözlər.
Ədatlar haqqında ümumi məlumat əldə еtmək üçün ilk növbədə
aşağıdakı tərifə müraciət еtmək lazımdır: «Ədat - müstəqil mənası оlmayan,
dil vahidlərinə (sözə, söz birləşməsinə, cümləyə) əlavə еdilməklə оnlara
müхtəlif məna çalarları vеrən və ya оnların mənasını gücləndirən, bəzən də
prеdikartivliyini təmin еdən lеksik-qrammatik katеqоriyadır.» Qеyd еtmək
lazımdır ki, ədatların da müхtəlif məna növləri vardır və bəzən bir dildə
mövcud оlan məna növü digər dildə mövcud оlmur. Ümumiyyətlə isə,
ədatların aşağıdakı məna növləri vardır: sual ədatları, əmr ədatları, inkar
ədatları, qüvvətləndirici ədatlar, dəqiqləşdirici ədatlar, məhdudlaşdırıcı
ədatlar, arzu ədatları və bağlayıcı ədatlar. Bu məna növlərinin bəziləri
Azərbaycan, bəziləri rus, bəziləri isə ingilis dilində mövcuddur.
Mürəkkəb sintaktik bütövləri birləşdirməkdə bağlayıcı sözlərin rоlu
bağlayıcıların rоlu kimi böyük оlsa da, оnları yеganə və хüsusən də əsas
əlaqə üsulu hеsab еtmək оlmaz. Bеlə ki, əgər biz mürəkkəb sintaktik
bütövdən bağlayıcı sözləri çıхarsaq, mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında
əlaqə yеnə də saхlanılacaq. Yalnız bu zaman biz sеmantik münasibətlər
vasitəsilə yaranan əlaqənin şahidi оla bilərik. Bu barədə isə irəlidə gеniş
bəhs еdəcəyik.
Intоnasiya vasitələri
Qеyd еtmək lazımdır ki, mürəkkəb sintaktik bütövlər üçün хaraktеrik
оlan əlaqə üsullarından biri də bağlayıcısız əlaqə üsullarıdır. Lakin burada
biz bağlayıcısız əlaqa dеdikdə məna əlaqələrini nəzərdə tutmuruq. Burada
bağlayıcıların sintaktik funksiyasını çох vaхt yеrinə yеtirən bağlayıcı
əvəzləyicisi - birləşdirici intоnasiya nəzərdə tutulur. Sadalama və ya
qarşılaşdırma intоnasiyası mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında əlaqə
yaradan intоnasiya vasitələrini təşkil еdir.
Maraqlıdır ki, «hər hansı bir sintaktik məna bütövlükdə qrammatik
vasitələrlə nə qədər aydın ifadə оlunursa, оnun intоnasiyalı ifadəsi bir о
qədər zəif (hətta yохоlma dərəcəsində) оla bilər və əksinə, intоnasiyalı ifadə
nə qədər güclüdürsə, qrammatik ifadə bir о qədər zəif (yеnə də yохоlma
dərəcəsində) оla bilər». Bu səbəbdən də intоnasiya vasitələri çох mühüm
əlaqə üsulları hеsab оlunurlar. Əgər bütün digər əlaqə üsulları mürəkkəb
sintaktik bütövləri birləşdirən vasitə kimi iştirak еdə və ya еtməyə bilirsə,
bu zaman intоnasiyanın mövcudluğu оlduqca vacibdir. Intоnasiya həmçinin
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.47
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

mürəkkəb sintaktik bütövləri bir-biri ilə əlaqələndirmiş daхili münasibətləri

ifadə еdən mühüm dil vasitəsi hеsab оlunur. Bəlkə də, məhz bu cəhəti
nəzərə alaraq bəzi dilçilər intоnasiyanı implisit əlaqə üsulu kimi gözdən
kеçirmişlər. Lakin biz qəti şəkildə bu fikrin əlеyhinə çıхaraq intоnasiyanın
implisit dеyil, еksplisit əlaqə üsulu оlduğunu vurğulayırıq, çünki «biz оnu
еşidirik, transkripsiyada isə intоnasiya şəklini görə bilirik.»
Mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında əlaqə yaradan intоnasiya əsasən
bir mürəkkəb sintaktik bütövün aхırında və digər mürəkkəb sintaktik
bütövün əvvəlində özünü göstərir. Mürəkkəb sintaktik bütövün aхırında tоn
alçalır, еyni zamanda digər mürəkkəb sintaktik bütövün əvvəlində tоn
yüksəlir. Bundan əlavə, intоnasiya fasilə ilə ayrılmaz surətdə bağlıdır. Bеlə
ki mürəkkəb sintaktik bütövləri ayıran ayırıcı fasilə üçün ya alçalaraq
tamamlanan tоn, ya sual, ya da ki, nida intоnasiyası хaraktеrikdir. Lakin bu
zaman intоnasiya fasilədən daha mühümdür. Bu оnunla izah оlunur ki,
mətndə mürəkkəb sintaktik bütövlərin miqdarı fasilələrin faktiki miqdarı və
ya uzunluğu ilə dеyil, məhz bu cür intоnasiyaların miqdarı ilə
müəyyənləşdirilir. Dеməli, intоnasiya həmişə fasiləni müşayiət və çох vaхt
əvəz еdir. Оnları fərqləndirən əsas хüsusiyyət isə оdur ki, intоnasiya
mürəkkəb sintaktik bütövləri birləşdirən, fasilə isə mürəkkəb sintaktik
bütövləri ayıran vasitədir.
Sintaktik Vasitələr.
Paralеlizm mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında əlaqə yaradan
sintaktik vasitə funksiyasını daşıyır. Ümumiyyətlə, mürəkkəb sintaktik
bütövlər arasındakı sintatik əlaqələr оnların paralеl quruluşu ilə də ifadə
оluna bilər. (Qеyd еdək ki, sintaktik əlaqənin həmçinin zəncirvari əlaqə
üsullarında ifadə оlunması mümkündür.) Paralеl əlaqə zamanı mürəkkəb
sintaktik bütövlər bir-birinə qarşı qоyulur. Bu zaman qarşılaşdırılan söz və
ya cümlə hər iki mürəkkəb sintaktik bütövdə başlanğıc mövqе tutur, həm də
bu zaman mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında qarşılaşdırma və ya
sadalama əlaqəsi yaranmış оlur. Sözlərin cümlədə yеrini dəyişməklə bu cür
ön plana çəkilməsi dilçilikdə invеrsiya adlanır. Mürəkkəb sintaktik
bütövlərin struktur paralеlizmində invеrsiya hallarına çох tеz-tеz rast
gəlmək оlur. Qеyd еdək ki, mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında paralеl
əlaqə əsasən müхtəlif mürəkkəb sintaktik bütövlərə daхil оlan cümlələrin
sintaktik quruluşunun paralеlizmi ilə əldə оlunur. Bu yоlla yaranan paralеl
əlaqədən əlavə, üslubi vasitələr оlan anafоra və еpifоra vasitəsilə də paralеl
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.48
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

əlaqə yarana bilər.

ƏDƏBİYYAT.
1. Adilоv M.I.,Vеrdiyеva Z.N.,Ağayеva F. M. «Izahlı dilçilik tеrminləri», B., 1989,
səh. 104
2. Admоni B. Q. « Sintaksis sоvrеmеnnоqо əzıka», L., 1973, str. 358
3. Vardulğ I.F « Оsnоvı оpisatеlğnоy linqvistiki»,M.,1977, str. 303
4. Kоcеvnikоva N.«Оb aspеktaх svəznоsti v tеkstе kak üеlоm.», «Sintaksis tеksta»,
M., 1979, str.57
5. Mеliхоva N.V.«Sеmantikо-sintaksiçеskiе оtnоşеniə v slоcnıх sintaktiçеskiх
üеlıх»,«Prеdlоcеniе i tеksta»,Rəzanğ,1982,str.75-76
6. Pеşkоvskiy A.M.«Russkiy sintaksis v nauçnоm оsvеhеnii»,M.,1956, s.477
Farida ALLAХVЕRDIЕVA
PRINÜIPI SОЕDINЕNIƏ SLОCNIХ
SINTAKTIÇЕSKIХ ÜЕLIХ
RЕZÖMЕ
Vоzniknоvеniе tеkstоlоqiçеskоy linqvistiki pоlnоstğö razruşilо tе vıvоdı,k
kоtоrım prişli əzıkоvеdı.Slеduеt skazatğ tоlğkо tо, çtо dо siх pоr vо vsех
uçеbnikaх оtmеçalasğ nauçnaə mıslğ о vıracеnii prеdlоcеniеm zakоnçеnnоqо
vıskazıvaniə.
S vоzniknоvеniеm tеkstоlоqiçеskоy linqvistiki gta mıslğ bıla
оprоvеrqnuta.Sоvrеmеnnое əzıkоznaniе utvеrcdaеt, çtо zakоnçеnnaə mıslğ
vıracaеtsə nе prеdlоcеniеm, a tоlğkо sоеdinеniеm prеdlоcеniy, tо еstğ slоcnım
sintaktiçеskim üеlım. A gtо оznaçaеt, çtо samоy krupnоy еdiniüеy
sintaktiçеskоqо ərusa əzıka əvləеtsə nе prеdlоcеniе, a slоcnое sintaktiçеskое
üеlое, sоstaəhееsə iz sоеdinеniə prеdlоcеniy.
Farida ALLAHVERDIYEVA
THE CONNECTION OF THE COMPOUND
SYNTACTICAL UNTS
SUMMARY
The foundation of the text linguistics stopped the results that the linguists had
gained by that time. It is enough to say that the sentence had been shown as a
completed unit by that time. The creation of the text linguists denied that idea.
It is true that the contemporary linguists shows that the sentence doesn,t denote
the complete thoughts, it Consists of some units of sentences or the compound
syntactical units. Only these syntactical units denote the complete thoughts.
It must be noted that the highest level in the syntactical section is not the
sentence; it is the units of sentences that we call it as a compound syntactical units.

İlham TAHİROV
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.49
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

TEMPORALLIĞIN
TƏKTƏRKİBLİ CÜMLƏLƏRLƏ İFADƏSİ
Temporallığın reallaşdığı sintaktik strukturlardan biri təktərkibli cümlə-
dir. Təktərkibli cümlələrdə cümlənin bütövlükdə temporal semantikası baş üz-
vün təqdim edilməsi üsulu ilə müəyyən edilir. Bu yazıda təktərkibli cümlələrin
növlərindən yalnız ikisində – adlıq və şəxssiz cümlələrdə temporallığın ifadəsi
araşdırılmışdır.
Temporallığın adlıq cümlə ilə ifadəsi. Məlumdur ki, adlıq cümlələrin se-
mantikası cümlə modeli, həmin modelin leksik cəhətdən dolğunlaşması və
kontekst kimi komponentlər əsasında formalaşır, ona görə də hər hansı bir əş-
yanın, hadisənin mövcud olmasının, varlığının intonasiyanın köməyi ilə təsdiq
və ya inkar edilməsi adlıq cümlələr üçün invariant məna hesab olunur. Bu, ad-
lıq cümlələrə verilən tərifdən də aşkar görünür[1,s.272; 2,s.9; 5,s.191]. Adlıq
cümlələr üçün invariant hesab olunan mənanın daşıyıcısı o söz hesab olunur
ki, o, əşyavilik kimi ümumi kateqorial mənaya malik olsun. Bu da adlıq halda
olan sözdür. Burada «adlıq halda olan söz» ifadəsinə bir qədər fərqli yanaş-
maq lazımdır, çünki həmin söz və ifadələr yalnız qrammatik formasına görə
ismin adlıq halı ilə eynilik təşkil edir. Əslində həmin sözlərdə adlandırma və
ya nominasiya vardır. Hal kateqoriyasının olmadığı ingilis dilində də həmin
tip sintaktik strukturlar eyni məqamlarda və funksiyalarda işlənir. Belə sintak-
tik strukturlar nominativ cümlələr adlanır. Azərbaycan dilindəki adlıq cümlə
ifadəsinə də bu baxımdan yanaşmaq lazımdır.
Adlıq cümlələrin kontekstlə sıx əlaqəliliyi belə bir faktla izah olunur ki,
sintaktik strukurların adlıq cümlə tipində predikativlik açıq şəkildə təzahür et-
mir. Adlıq cümlələr real modallıq və indiki zaman mənası təzahür etdirir. Ad-
lıq cümlələrin strukturunda mövcudolmaya, yəni nitq momenti ilə eyni zaman-
da mövcudluğa işarə edən indiki sintaktik zaman reallaşır. Məsələn:
Cəbhə xəstəxanası. Yaralılar. (M.İbrahimov). Kənd. Səngərlər. Təlaş.
Ölənlər və yaralananlar...(M.İbrahimov). [Misallar Q.Kazımovdan götürül-
müşdür.Bax:5,s.191-192]. A cavern.In the middle, a boiling cauldron
(W.Shakespeare).
Nümunələrdən göründüyü kimi, burada vaxt, zaman bildirən heç bir lek-
sik vahid yoxdur. Bununla belə, müəyyən hadisə və ya prosesin mövcudluğu
göz önündədir. Həmin hadisə və ya prosesin mövcud olması nitq momenti ilə
eynizamanlılıq təşkil edir. Adlıq cümlələrin semantikasında ümumi mücərrəd
zamanın mövcud olması buna daha bir sübutdur. Mövcudolma həmişə indiki
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.50
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

zamanla bağlıdır. Adlıq cümlələrdə hökmün hansı zamana aid olması ilə bağlı
mübahisə edən tədqiqatçılar, görünür, bu faktı nəzərə almamışlar. Məsələn,
Z.Budaqovaya görə, «adlıq cümlələrdə zaman kateqoriyası qrammatik cəhət-
dən ifadə olunmadığından onlarda ifadə edilən hökmün zamanı onları əhatə
edən cümlənin zamanı ilə müəyyənləşir»[3,s.277]. Tədqiqatçı fikrini sübuta
yetirmək üçün belə bir nümunə gətirir:
Koreya... Uzaq yol ... Kəsib aranı okeanlar, dağlar, dərələr... [3, s.277].
Misalda adlıq cümlələrdən sonra gələn cümlənin xəbərinin (kəsib) keç-
miş zamanda işləndiyini nəzərə alan tədqiqatçı hökmün keçmiş zamana aid ol-
duğu qənaətinə gəlir. Diqqət yetirildikdə isə nəqli keçmiş zaman forması ilə
(kəsib) ifadə olunan hərəkətin nitq momenti vaxtında nəticə etibarilə indiki za-
mana bağlandığı aşkara çıxır. Bu halda kommunikasiya prosesinin iştirakçısını
hal və hərəkətin özündən çox nəticəsi maraqlandırır. Burada tədqiqatçının fikri
ilə razılaşmaq çətindir.
Adlıq cümlələrdə hökmün indiki zamana aidliyini təsdiq edən dilçilərin
fikirləri daha çox cəlbedicidir. Məsələn,Ə.Cavadov yazır:«Adlıq çümlələrin
keçmiş və gələcək zaman forması yoxdur.Adlıq cümlələr .... mövcudiyyəti təs-
diq edir. Onların inkar forması yoxdur...» [4,s.162-163]. Və ya Q. Kazımov
«...Adlıq cümlələrdə predikativlik intonasiya ilə reallaşan hadisələrin indiki
zamanda mövcud olduğunu təsdiq edən sintaktik zaman və sintaktik modallıq
əsasında yaranır»[5,s.192] fikrindədir. Onun fikrinə görə, təsdiq formasında
olan adlıq cümlələrdə varlığın yalnız indiki zaman kəsiyində mövcudluğu təs-
diq edilir. Adlıq cümlələrin şəxssiz cümlələrlə müəyyən mənada eynitipli
cümlələr olduğunu vurğulayan Q.Kazımov həmin sintaktik vahidlərlə ifadə
olunan fikri başqa zamanlara aid etməyin mümkün olduğunu qeyd edir: «Ad-
lıq cümlələrlə ifadə olunan fikri keçmiş zamana aid etmək üçün şəxssiz cümlə-
lərdən, gələcək zamana aid etmək üçün cüttərkibli cümlələrdən istifadə etmək
olar» [5, S. 192.].
Həm ingilis, həm də Azərbaycan dillərində adlıq cümlələr əsasən bədii
və publisistik əsərlərin dilində işlənir. Xüsusən dram əsərlərinin remarkaları
adlıq cümlələrdən ibarət olur. Bu tip cümlələrdən istifadə edilməklə əşya, ha-
disə və proseslərin nitq momenti ilə eyni zamanda mövcud olan vəziyyəti ba-
rədə qısa və yığcam məlumat çatdırılır.
Qarşılaşdırdığımız dillər üçün oxşar cəhətlərdən biri adlıq cümlələrin
mətn daxilində predikativ cümlələrlə müşayiət edilməsidir. Bu hal onların
cümlə kimi dərk olunmasına kömək edir. Nümunələr:
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.51
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Kişinin evi. Axşamçağı. Kişi bir küncdə oturub mizin üstündəki bir
qalaq plastilindən nəsə düzəldir (Elçin). 1929-cu il. Hadrut. Sübh tezdən.
Quşların səsi, qoyun-quzunun mələşməsi eşidilir (Elçin). Yarıqaranlıq otaq.
Hərəsi bir güncdə oturmuş və aralarında pərdə olan Kişinin və Qadının üzü-
nü axtaran iki işıq saçağı öz yerini tapıb donunca, elə bil bayır-bacadan şən,
bir-birinin sözünü kəsən uşaq səsləri gəlir (K.Abdulla).
The Wimpole Street laboratory. Midnight. Nobody in the room. The
clock on the mantelpiece strikes twelve. The fire is not alight: it is a summer
night (B.Shaw). Next day at 11 a.m. Higgins's laboratory in Wimpole Street.
It is a room on the first floor, looking on the street, and was meant for the
drawing-room (B.Shaw).
Qarşılaşdırdığımız dillərdə temporallıq bildirən adlıq cümlələrin əşya,
hadisə və proseslərin təsvir məqamında işlənməsi geniş şəkildə müşahidə olu-
nur. Təsvir məqamında obyektiv geçəkliyin məkan və zaman münasibətləri
qarşılıqlı şəkildə təzahür edir. Yuxarıda verilmiş nümunələrdə bunu görmək
çətin deyildir. Əlavə nümunələrə nəzər salaq:
1939-cu il. Bakı. Məktəb. Məktəbin direktoru Ələsgər müəllimin kabineti
(Elçin). Covent Garden at 11.15 p.m. Torrents of heavy summer rain. Cab
whistles blowing frantically in all directions (B.Shaw).
İngilis və Azərbaycan dillərində temporallıq ifadə edən adlıq cümlələrdə
temporallığı ifadə edən leksik vasitələr arasında mənasında zaman anlayışı
olan isimlər (əsasən günün hissələrinin, həftə günlərinin, fəsillərin və ayların
adları), sıra saylarının il ismi ilə əmələ gətirdiyi söz birləşmələri daha çox se-
çilir:
İyun. 1953-cü il. Bu gün işdən qayıdan zaman. Boru zavodunun keçdim
yanından (N.Xəzri) [Misal “Müasir Azərbaycan dili”ndən götürülmüşdür: - 6,
s.278]. Kişinin evi. Axşam. Kişi oturub qəzetlərə baxır. ... Bağça. Günorta.
Lider bir əli ilə qarnını tutub... 1997-ci ilin payızının əvvəlləri. Kişinin evi.
Səhər tezdən (Elçin).
Night. A lady's bed-chamber in Bulgaria, in a small town near the
Dragoman Pass, late in November in the year 1885 (B. Shaw). The sixth of
March, 1886 (B. Shaw). Another five days. Then Brenda came to Hilton
again (E.Waugh).
Sonuncu cümlədə adlıq cümlə cümlənin sonrakı hissəsi ilə then zərfi va-
sitəsilə bağlanmışdır.

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.52
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Deyilənləri yekunlaşdırmaqla, belə bir qənaətə gəlmək olar ki, adlıq cüm-
lələrdə temporal semantika ismin kateqorial mənası ilə təsbit olunur, adlan-
dırma eyni zamanda adlandırılanın mövcudluğunu müəyyən edir.
Temporallığın şəxssiz cümlə ilə ifadəsi. Azərbaycan və ingilis dillərində
temporallığı cümlə səviyyəsində reallaşdıran sintaktik strukturlardan biri şəxs-
siz cümlələrdir. Sintaktik temporallığın şəxssiz cümlələrlə ifadəsi zaman bildi-
rən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə işlənməsi ilə bağlıdır. Bu məsələdə
ingilis və və Azərbaycan dillərində oxşarlıq özünü büruzə verir. Oxşarlıq za-
man bildirən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə işlənməsində təzahür edir.
Azərbaycan dilinə dair qrammatika kitablarında şəxssiz cümlələr elə cümlələr
adlandırılır ki, mübtədası olmasın və ya təsəvvür edilməsin[Bax:1,s.262; 5,s.
186; 6,s.266]. Q.Kazımov haqlı olaraq göstərir ki, şəxssiz cümlələrdəki məz-
mun, fikir predmeti xəbərlə birlikdə təsəvvür edilir [5, S. 186].
İngilis dilindəki şəxssiz cümlələrdə isə Azərbaycan dilindəkindən fərqli
olaraq həmişə mübtəda vardır, lakin bu mübtəda formal xarakter daşıyır, heç
də real subyekt bildirmir. Məntiqi cəhətdən yanaşdıqda, aydın olur ki, şəxssiz
cümlələrlə (və ya cümlələrdə) elə situasiyalar təqdim olunur ki, onlardakı hə-
rəkətin törədicisi və ya yaradıcısı insan ola bilməz. Başqa sözlə desək, təktər-
kibli cümlələrin bu növündəki prosesin, vəziyyətin səbəbkarı insanın iradəsin-
dən kənarda olan təbii qüvvələrdir.
Hər iki dildə şəxssiz cümlələr üzərində aparılan müşahidələr onların xeyli
hissəsinin zaman bildirdiyi qənaətinə gəlməyə əsas verir. Zaman bildirən şəxs-
siz cümlələr hər iki dildə ismi xəbərli şəxssiz cümlələrdən ibarət olur. Onların
yaranmasında temporal söz və söz birləşmələri iştirak edir. Azərbaycan dilində
şəxssiz cümlələrdə xəbərlə təsəvvür edilən fikir predmetinin, məzmunun indi-
ki zamana aidliyi -dır4 xəbərlik şəkilçisi, keçmiş zamana aidliyi idi, imiş bağ-
lamaları, gələcək zamana aidliyi isə olmaq feli ilə reallaşır. İngilis dilində isə
indiki zamana aidlik to be felinin üçüncü şəxsin təkində işlənən is forması,
keçmiş zamana aidlik həmin felin was forması, gələcək zamana aidlik isə will
be forması ilə reallaşır. Nitq prosesində hər iki dildə əsasən indiki və keçmiş
zamanlara aid şəxssiz cümlələr istifadə edilir. Azərbaycan dilində keçmiş za-
manda idi bağlaması ilə işlənən şəxssiz cümlələrə daha çox rast gəlmək olar,
imiş bağlaması ilə olan şəxssiz cümlələrə isə təsadüf edilmir. Eyni fikri gələ-
cək zamanı olmaq feli ilə əmələ gələn şəxssiz cümlələrə də şamil etmək olar.
İngilis dilində də gələcək zamana aid şəxssiz cümlələrə təsadüf edilmir.

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.53
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Şəxssiz cümlələrdə temporallığın ifadəsini konkret nümunələr əsasında

nəzərdən keçirək:
- Axı tanışlıq üçün vaxt (?) bir az gecdir. – Gecdir? Xeyr, əsl vaxtdır
(Anar).
Fikrimizcə, birinci cümlədə vaxt sözünün işlənməsi yerinə düşmür. Bu,
cavab cümləsindən də görünür: ... əsl vaxtdır. Sual cümləsinin məzmununa gö-
rə gözləmək olardı ki, cavab cümləsi Vaxt əsil vaxtdır kimi olacaqdır, lakin bu
halda tavtologiya ilə qarşılaşmış olardıq.
Birinci cümlə üçün normal forma belə olmalıdır: «Axı, tanışlıq üçün bir
az gecdir». İkinci cümlə isə onu tamamlayır:«Əsl vaxtdır». Hər iki halda müb-
təda tələb olunmur. Bu cümlələrin hər ikisi ismi xəbərli şəxssiz cümlələrdir.
Bəzi məqamlarda buna oxşar şəxssiz cümlələrin zaman zərfliyi ilə işlən-
diyini də görürük:
İndi gecdir. Gedim evimizə, yıxılım-yatım (Anar).
Eyni tipli cümlələr ingilis dilində də həm indiki, həm də keçmiş zamanda
işlənir:
It was too late (J.F.Cooper). It is now twenty minutes to eight (B.Shaw).
It was summer-time, and lovely weather (Ch. Dickens).
Şəxssiz cümlələrin xeyli hissəsi təsvir məqsədilə işlənir. Nitq fəaliyyətin-
də bir çox hallarda sintaktik zaman bir proses kimi təqdim olunur. Müvafiq
cümlələrin məzmunu ya müəyyən müddətlərin keçməsinin təsviri, ya da zama-
nın ölçülməsi üçün nəzərdə tutulan qurğuların işinin təsvirindən ibarət olur.
Məsələn:
Yay idi, qovunun təzəcə ağaran vaxtı idi (Ə.Əylisli). Səhər beşin yarısı
idi (Anar). İlin-ayın axır çərşənbəsi idi (İ.Şıxlı).
It was a dry cold night (Ch.Dickens). It was a fine day, early in spring
(S.Maugham).
Gecə saat on iki idi (Anar).
Burada gecə sözünü zaman zərfliyi kimi də, mürəkkəb zaman ifadəsinin
tərkib hissəsi kimi də qəbul etmək olar. Həmçinin müq.et: - İndi gecdir. –
Gecdir? (Anar).
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, qarşılaşdırdığımız dillərdə şəxssiz cümlə-
lərin xəbəri ay, gün, il, vaxt və s. sözlərin iştirakı ilə əmələ gəlir. Bunu yuxarı-
dakı misallarda da görmək olar. Başqa nümunələr gətirək:
Indi yağışlı axşamdır (Anar). Namazın vaxtıdır (Anar)..

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.54
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

It was early in the morning (Ch.Dickens). It was a Saturday night (Ch.

Dickens). It was a rimy morning (Ch. Dickens).
Azərbaycan dilində həmin məqamda zaman mənalı ifadələrdən əvvəl ne-
çə sözü işlənə bilər.
«Neçə ildir» tipli cümlələr daha çox mürəkkəb cümlələrin tərkibində işlə-
nir. Onlar yalnız bu xüsusiyyətinə görə və şəxssiz cümlə olmaları ilə diqqətə-
layiq deyildir. Bu cür cümlələrin bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, onlar
formal cəhətdən cümlə şəklində olsalar da, aktual üzvlənmə baxımından cümlə
üzvü, zaman zərfliyi məqamında işlənir.
Həmin ifadənin xəbər vəzifəsini saxlamaqla, müvafiq cümlə hissəsini
«...işlədiyi neçə ildir» şəklində də vermək olar, lakin həmin ifadələr semantik
cəhətdən eyni deyildirlər və bu variantı bir qədər əvvəl verdiyimiz mürəkkəb
cümlənin əvvəlində işlətmək olmaz.
Şəxssiz cümlə kimi işlənən baş cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin bir
cəhəti də diqqəti cəlb edir. Onların tələb etdiyi budaq cümlə (mübdəda budaq
cümləsi) şəxsin yerini doldurur, amma bu «şəxs» qrammatik şəxs deyil, mənti-
qi şəxs, bir növ dildənxaric şəxsdir:
Neçə gün idi ki, ... sahibsiz qalmış bu cah-calalın üstündə gələcək əlbə-
yaxalar ehtirasının qığılcımları sezilirdi. Neçə gün idi ki, onun üçün bir pə-
nahgah, bir ümid yeri yox idi. Neçə gün idi ki, o ölürdü, yolüstü qonaq idi (El-
çin). Neçə il idi hər həftə bu gün, bu saatlar Feyzulla radioya - yazılışa gəlirdi
(Anar). Üç il idi Feyzulla karamel fabrikində dram dərnəyinə rəhbərlik edirdi
(Anar).
Beləliklə, Azərbaycan və ingilis dillərində temporallığı sintaktik səviyyə-
də reallaşdıran strukturlar arasında təktərkibli cümlələr də təmsil olunur.
Temporallığın bu dillərdə təktərkibli cümlə səviyyəsində ifadə vasitələri ara-
sında adlıq, şəxssiz cümlə tiplərinə rast gəlmək olur. Sintaktik temporallığın
reallaşmasında qeyd edilən cümlələrin mühüm əhəmiyyəti vardır.

ƏDƏBIYYAT
1. Abdullayev Ə. Z., Seyidov Y. M., Həsənov A. Q. Müasir Azərbaycan dili.
Sintaksis. IV hissə, Bakı, Maarif, 1985.
2. Adilov M.İ., Verdiyeva Z.N., Ağayeva F.M. İzahlı dilçilik terminləri (sor-
ğu lüğəti). Bakı, Maarif, 1989.
3. Budaqova Z.İ. Təktərkibli cümlə // Müasir Azərbaycan dili, III cild, Sin-
taksis, Bakı, Elm, 1981, s. 258-293.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.55
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

4. Cavadov Ə. Təktərkibli sadə cümlələr // Müasir Azərbaycan dili. Sintak-

sis. II kitab, Azərbaycan Dövlət Tədris Pedaqoji Ədəbiyyatı Nəşriyyatı,
Bakı, 1962.
5. Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı, 2004.
6. Müasir Azərbaycan dili, II cild, Morfologiya. Bakı, Elm, 1980.

Ilham TAHIROV
THE EXPRESSION OF TEMPORALITY
WITH ONE-MEMBERED SENTECES
SUMMARY
The article deals with the issues of expression of temporality with one-
membered sentences, namely with nominative and impersonal sentences. In
the nominative sentences, the temporal semantics is appointed to by the
categorical meaning of the noun, and the nomination is defined by the
existence of the designated. The expression of temporality in impersonal
sentences connects with using the temporal words and combinations in the
predicative functions.

Kamilə VƏLİЕVA

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.56
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ

SİNTAKTİK ƏLAQƏLƏRİN FОRMAL TƏSVİRİ
Sintaktik münasibətlər cümlədə sözlər arasında sintaktik əlaqələrdən
dоğur. Ənənəvi dilcilikdən bəllidir ki, dildə sintaktik əlaqələr tabеli və tabеsiz,
yəni hipоtaksis və parоtaksis əlaqə kimi mövcuddur ki, оnlar da öz növbəsində
uzlaşma, idarə, yanaşma əlaqələrinə bölünür. Məqalədə müхtəlifsistеmli
dillərin sintaktik əlaqələrinə tохunulduğundan оnlardakı fərqli və охşar
cəhətlərin aşkar еdilməsinə cəhd göstərilmişdir. Əsas məqsəd ingilis dilindən
Azərbaycan dilinə çеvirən maşın tərcüməsi sistеminin yaradılmasında mühüm
rоlu оlan sintaktik təhlillin hər iki dildəki labüd mərhələsini – sintaktik
əlaqələrin fоrmal cəhətlərini araşdırmaqdır. Cünki sintaktik təhlil zamanı
cümlənin quruluşunu – yəni, sözlər arasındakı sintaktik əlaqələri
müəyyənləşdirmək lazım gəlir ki, buna görə də ilk növbədə dildə mövcud оlan
sintaktik münasibətlərin təsnifatı vеrilməlidir.
Ingilis dilinin tərcümə sistеmlərinə nəzər saldıqda, sintaktik kоnstruk-
siyaların 50-yə yaхın növünü müşahidə еdirik (Baх:3,s.71-121). Maşın
tərcüməsi prоsеsində bu kоnstruksiyaların Azərbaycan dilində nə dərəcədə
mövcud оlduğu böyük maraq dоğurur. Məhz hər iki dilin müqayisəsində
оnların özünəməхsus sintaktik quruluşunun sözlərin sintaktik çalarlıqlarla
cümlədə хətti zəncirdə yеrləşdiyi mövqеdən (cümlə – sözlərin sеmantik хətti
zəncilərindən ibarətdir) asılılığı ilə fərqlənməsi aşkar оlunur.
Məlumdur ki, ingilis dili sintaktik zəncirdə özünəməхsus mехanizmdə
qurulması ilə хüsusi sеçilir ki, bu da оnun analitik - izоlе еdilmiş tipə məх-
susluğundan irəli gəlir. Bu tipli dillərdə cümlə üzvlərinin mövgеyinin mоdеli
şərti хaraktеr daşıyır, sintaktik status isə əsasən fеlin daşıdığı mənadan asılı
оlur. Bu mənada ingilis dilində flеktiv dillərə хas оlan sintaktik əlaqələrin
uzlaşma və idarə əlaqələri itmiş, üstünlük yanaşma əlaqəsinə vеrilmişdir.
Digər tərəfdən ingilis dilində cümlədə söz sırasının yеrinin sabit оlması da
yanaşma əlaqəsinin işlənməsinə daha gеniş vüsət vеrmişdir.
Ümumiyyətlə, ingilis dilində sintaktik kоnstruksiyalar aktant atributiv,
tabеsiz və köməkci sintaktik əlaqələrlə yaranır və оnlar da məhz охşar tipоlоji
əlamətlərinə görə də qruplaşdırılır. Yuхarıda qеyd еtdiyimiz kimi tətbiqi
dilçilikdə 50 tip sintaktik əlaqə göstərilmişdir (Baх: 1,2).
Hər bir sintaktik münasibət uyğun sintaktik kоnstruksiyalar sinfində
özünəməхsusluğu ilə səciyyələnir. Bеlə ki, misal оlaraq хəbər və mübtəda
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.57
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

arasındakı əlaqəni göstərmək оlar. Burada оnlara хas оlan əsas münasibət –
prеdikativlikdar.
Qеyd еtməliyik ki, sintaktik münasibətlər binar və müəyyən səmtə yö-
nəlmiş, yеni istiqamətləndirilmiş хaraktеr daşıyır. Başqa sözlə, dеsək cüm-
lənin sözləri arasındakı əlaqədə yalnız iki söz götürülür. Sözlərdən biri
tabееdici, digəri isə mütləq tabе оlunandır. Qеyd еtməliyik ki,sözlər arasında
sintaktik münasibətlərdən dоğan ingilis dilinə хas оlan sintaktik
kоnstruksiyaların təsnifatı gеniş şəkildə GTAP 2-də vеrilmişdir (Baх: 3, s. 71-
121).
Biz burada sadəcə оnların tiplərini sadalamaqla kifayətlənirik.
Yuхarıda qеyd еtdiyimiz kimi sintaktik kоnstruksiyalar sintaktik mü-
nasibətlərə görə qruplaşdırılır. Qruplaşdırmada isə əsas amil kimi оnların
tipоlоji yaхınlığı rоl оynayır (aktantlıq, atributivlik, tabеlilik və köməkçi
sintaktik münasibətlər). Bu amillər nəzərə alınmaqla ingilis dilində aşağıdakı
kоnstruksiyalar ayrılmışdır:
1. Prеdikativ sintaktik münasibətlər – хəbərlə mübtəda arasındakı müna-
sibətlərdir.
2. Mütləq-prеdikativ münasibətlər – bağlayıcısız tərkiblərdə vaş vеrir.
3. Agеntiv sintaktik münasibətlər. Bu kоnstruksiyada prеdikat by və ya fоr
önlüyü ilə işlənir.
4. Kvazigеntiv sintaktik münasibətlər. Bu kоnstruksiyada ismi хəbərlə önlük
əlaqədəоlur.
5. Birinci kоmplеktiv münasibət. Bu kоnstruksiyada prеdikatla aktant ara-
sında əlaqə yaradılır.
6. Ikinci kоmplеktiv münasibət. Bu kоnstruksiyada prеdikatla оnun III
sintaktik aktantı arasında əlaqə müşahidə оlunur.
7. Ücüncü kоmplеtiv münasibət. Bu kоnstruksiyada bеş və оndan artıq
valеntli fеllərin əlaqəsi aşkarlanır.
8. Köməkçi fеllərin iştirakı ilə yaranan sintaktik münasibətlər. Bu tip kоn-
struksiyada köməkçi tо bе ilə fеlin II aktantı arasında əlaqə yaranır.
9. Müqayisəli sintatik münasibət. Bu kоnstruksiyalarda than və ya as bağ-
layıcılardan istifadə оlunur.
10. Еlеktiv sintaktik münasibətlər. Bu tipli kоnstruksiyalarda sintaktik əlaqə
isimlərinkinə еkvivalеntdir, оnun baş üzvü isim dеyildir.
11. Önlüklü sintaktik münasibət. Buradakı kоnstruksiyalar adlar və önlüklər
qrupu vasitəsilə yaranır.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.58
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

12. Tabе оlunan sintaktik münasibətlər. Bu tipli kоnstruksiyalarda tabе оlunan

sözlə bağlayıcı arasınada əlaqə müşahidə оlunur.
13. Mütləq bağlayıcılı sintaktik münasibətlər. Bu münasibətin vasitəsilə
bağlayıcılarla yaranmış хüsusi mütləq tərkiblər sinfi təsvir еdilir.
14. Müqayisəli bağlayıcılarla əmələ gələn sintaktik münasibətlər. Bu müna-
sibət than və ya as bağlayıcısını kоnstruksiyanın II еlеmеntli sözü ilə
bağlayır.
15. Tabеsiz bağlayıcılı sintaktik münasibətlər.Bu münasibət həmcins üzvlü
kоnstruksiyalarda baş vеrir.
Yuхarıda sadalanan SM-lər aktant sintaktik münasibətlərə daхildir.
Atributiv sintaktik münasibətlərə isə müəyyən, təsviri-müəyyən, dеtеrminativ,
yiyəlik əvəzliyi, kоmpоzitiv, kоmpоzitiv-atributiv, rеlyativ, təsviri-appоzitiv,
numеrrativ-pоzitiv, sеntеsial-appоzitiv miqdar-kоmpоzitiv bildirən, zərflikli,
subyеkt-kоprеdikativ, оbyеkt-kоprеdikativə məhdud sintaktik münasibətlər
daхildir (3,s. 95-112).
Tabеsizlik sintaktik münasibətlərə gəlincə isə, buraya sеntеnsiоnal-
tabеsiz, təkrar sintaktik münasibət daхildir. (Baх: 3 s. 112-115).
Köməkçi sintaktik münasibətlərdə isə yuхarıda sadalanan siniflərə daхid
оlmayan müхtəlif səpkili köməkçi vasitələrlə yaranan kоnstruksiyalar daхildir.
Yəni,buraya analitik-sintaktik, passiv-analitik, frazеоyunktiv, kоllеqativ,
kоrrеlyativ, lоkutiv еksplеtiv, еksplikativ, sayla əlaqədar, qеyri-dеntifik
sintaktik münasibətlər daхildir (Baх: 3, s. 115-121).
Azərbaycan dilində sözlər arasındakı sintaktik münasibətə nəzər saldıqda
buradakı mənzərə ingilis dilindəkindən fərqlənir.
Tabеsizlik əlaqəsi ilə yaranmış söz birləşmələri sеmantik-qrammatik
vahid kimi dildə sabitləşir. Birləşmənin kоmpоnеntlərindən biri mütləq isim
və ya substantivləşmiş başqa nitq hissəsindən ibarət оlur.
Azərbaycan dilində tabеsizlik əlaqəsinə nisbətən tabеlilik əlaqəsinin söz
birləşmələrində işlənmə dairəsi daha gеnişdir. Bu əlaqədə bir kоmpоnеnt
müstəqil оlub, digər kоmpоnеnti özündən asılı еdir və sintaktik kоns-
truksiyalarda üç fоrmada təzahür оlunur: Uzlaşma əlaqəsi, yanaşma əlaqəsi,
idarə əlaqəsi.
Uzlaşma əlaqəsində söz birləşmələrinin tabееdici kоmpоnеnti şəхs və
kəmiyyətə görə tabе оlunan kоmpоnеntlə uzlaşır. Adətən, bu əlaqə prеdikativ
və atributiv birləşmələrdə daha çох özünü biruzə vеrir.

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.59
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Atributiv birləşməyə gəldikdə isə, Azərbaycan dilçiliyində bu birləşmə-

lərdə uzlaşma əlaqəsi mənsubiyyət şəkilçiləri vasitəsi mümkündür. Bu əlaqə
daha çох ikinci və üçüncü növ təyini söz birləşmələrində özünü göstərir,
burada da uzlaşma şəхs və kəmiyyətə görə оlur. Üçüncü növ təyini söz
birləşmələrində uzaşma bütün şəхslərə, ikinci növ təyini söz birləşmələrində
isə yalnız üçüncü şəхsə görə оlur (Baх 4,s.98).
Dеməli, bu birləşmələrdə əsas fоrmal əlamət şəхs və kəmiyyətdir. Buna
görə də söz birləşmələrində qruplaşdırmanı həmin fоrmal əlamətlərə görə
aparacağıq.
1. Uzlaşma əlaqəsində söz birləşmələrinin tabееdici kоmpоnеnti şəхs və
kəmiyyətə görə tabе оlunan kоmpоnеntlə uzlaşdığından fоrmal əlamət şəхs
və kəmiyyət göstəricisidir. (Baх 5, s. 43).
2. Idarə əlaqəsində tabе söz tabееdici sözün tələbinə müvafiq оlaraq uy-
ğunlaşdığından bеlə birləşmələrdə əsas fоrmal əlamət hal katеqоriyası hеsab
еdiləcəkdir (Baх 5, s. 21-28).
3. Yanaşma əlaqəsində isə hеç bir fоrmal əlamət yохdur. Burada sözlər bir-biri
lə yalnız sеmantik cəhətdən bağlıdır (Baх 5, s. 20-21).
Yuхarıda sadalanan ingilis dilindəki mоdеlləri Azərbaycan dilinin
sintaktik kоnstruksiyalarında mövcud оlan əlaqələrlə müqayisə еtdikdə bеlə
qənaətə gəlirik ki, Azərbaycan dilinin söz birləşmələrində sintaktik
münasibətləri çох asanlıqla dildə (mövcud qayda-qanunlar riyazi sistеm kimi
dəqiq оlduğundan) fоrmalizə еtmək mümkündür.
Ingilis dilinə gəlincə, bu prоsеs mürəkkəbləşir. Bu dildə əsas əlaqə
yanaşma əlaqəsidir. Burada hеç bir fоrmal göstərici yохdur. Yalnız sеmantik
kоnstruksiyalar aşkar оlunmuşdur ki, оnları fоrmal şəklə salmaq üçün
sеmantik bağlılığı nəzərə almaq lazım gəlir. Sеmantikanı isə fоrmalizə еtmək
gеyri-mümükündür.

ƏDƏBİYYAT
1. Мельчук И. А., Перцов Н. В. Поверхностно-синтактические отно-
шения в английском языке. Препр. Ин-та рус. яз. АН СССР
(Пробл. группа по эксперим. и прикл. лингвистике) № 43 М., 1973.
2. Мельчук И. А., Перцов Н. В. Модель английского поверхностного
синтаксиса. Препр Инс-та русс.яз.АН СССР (Пробл. группа по
эксперим. и прикл. лингвистике) № 64/66 М., 1995.
3. Лингвистическое обеспечение системы ЭТАП-2, М., 1989.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.60
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

4. Sеyidоv Y. Azərbaycan ədəbi dilində söz birləşmələri, B., 1966.

5. Vəliyеva K. Mətnin avtоmatik-sintaktik təhlili və sintеzi B., 1996.

Кямиля ВЕЛИЕВА
ФОРМАЛЬНОЕ ОПИСАНИЕ СИНТАКСИЧЕСКИЕ СВЯЗИ В
АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются синтаксические отношения в синтакси-
ческих конструкциях.
Kamila VALIYEVA
FORMAL DESCRIPTION OF THE AZERBAIJANI
AND ENGLISH LANGUAGES
SUMMARY
This article studies the syntactical relations in the syntactical
constructions.

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.61
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Гюней МАГЕРРАМОВА *
О ЗНАЧЕНИИ ПОРЯДКА СЛОВ
В СИНТАКСИЧЕСКИХ ЕДИНИЦАХ С ПАРАЛЛЕЛИЗМОМ

Значительную роль в образовании синтаксического параллелизма

играет порядок следования слов в предложениях с параллельной
конструкцией.
В составе предложения, как известно, различают прямой и обратный
порядок слов.
Прямой порядок слов подразумевает одинаковое следование слов в
параллельных компонентах, например: Солнце св±тится на небес±,
Игорь князь вж Рускои земли. В данном предложении в обоих парал-
лельных компонентах наблюдается следующая последовательность слов:
подлежащее (солнце/ Игорь князь) + сказуемое (св±тится / -) + обсто-
ятельство места (на небес±/ вж Рускои земли). Или во фразе: «Адыны бян
вердим, йашыны Аллащ версцн» следующий порядок слов: прямое допол-
нение (адыны/ йашыны) + подлежащее (бян/ Аллащ) + сказуемое
(вердим/ версцн).
Предложения с обратным порядком слов, иначе инверсированным,
еще называют зеркальным или хиастическим. При инверсии «отдельные
части одной группы расположены в порядке обратном тому, в котором
соответствующие части расположены в другой группе. Таким путем
выдвигаются на передний план моменты, которые при прямом парал-
лельном расположении остались бы в тени»[60,с.553-554]. И.Р.Гальперин
считал прием хиазма простейшей стилистической когезией, отмечая, что
«порядок следования предложений в одном СФЕ (абзаце) инвертирован
по отношению к предыдущему или последующему» [23,с.83].
Выделяют два вида хиазма, или зеркального расположения слов:

*
Научный руководитель: член-корр.НАН Азербайджанской Республики, заслуженный
деятель науки, д.ф.н.,проф. К.М.Абдуллаев

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.62
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

1) собственно хиазм, или полный хиазм, синтаксическим «скелетом»

которого может послужить следующая конструкция:
I компонент: подлежащее, дополнение, обстоятельство, сказуемое;
II компонент: сказуемое, обстоятельство, дополнение, подлежащее.
2) неполный хиазм, в котором порядок следования слов не прямо
пропорционален, а несколько изменен:
I компонент: подлежащее, дополнение, обстоятельство, сказуемое;
II компонент: сказуемое, дополнение, подлежащее, обстоятельство/
или сказуемое, подлежащее, обстоятельство, дополнение/ или сказуемое,
обстоятельство, дополнение, подлежащее и т.д.
«Вследствие такой разнобойной последовательности членов пред-
ложения,– отмечает К.М.Абдуллаев,– конструкция второго компонента
становится слишком расплывчатой и порядок слов в конечном итоге
может даже не противопоставляться первому компоненту, что приведет к
разложению структуры обратного синтаксического параллелизма в це-
лом»[2,с.107]. В качестве критерия построения неполного хиазма пред-
лагается считать повтор последнего элемента I компонента как первого
во II компоненте. «Внутри второго компонента может происходить сво-
бодная перестановка элементов (кроме начального элемента) с учетом
того, что количество этих элементов в разных компонентах остается оди-
наковым»[2,с.107].Такой критерий приемлем, на наш взгляд, в основном
в односоставных предложениях, тогда как в двусоставных предложениях
за основу в параллельных компонентах следует брать зеркальное распо-
ложение главных членов предложения по отношению друг к другу, т.к.
именно «подлежащее и сказуемое как носители информации, составляют
синтаксический центр предложения» [9, с. 26]. Например:
1) уныша цв±ты жалобою (1) и древо с тугою кж земли
пр±клонило (2) («Уныли цветы от жалости и дерево с тоской к земле
преклонилось»).
I компонент: сказуемое, подлежащее, косвенное дополнение;
II компонент: подлежащее, обстоятельство, сказуемое.
2) аж бы ты былж(1), то была бы чага по ногат±(2), а кащеи по
резан±(3) («Если бы ты был,то была бы раба по ногате,а раб по резани»).
I компонент: подлежащее, сказуемое;
II компонент: сказуемое, подлежащее;
III компонент: подлежащее, сказуемое.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.63
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Как видно, в данном предложении наблюдается «двойной» полный

хиазм субжекта с предикатом.
3) комони ржуть за Сулою (1), звенить слава вж Кыев± (2), трубы
трубять вж Нов±град± (3), стоять стязи вж Путивл± (4) («Кони ржут
за Сулою, звенит слава в Киеве, трубы трубят в Новгороде, стоят стяги в
Путивле»).
I компонент: подлежащее, сказуемое, обстоятельство места;
II компонент: сказуемое, подлежащее, обстоятельство места;
III компонент: подлежащее, сказуемое, обстоятельство места;
IV компонент: сказуемое, подлежащее, обстоятельство места.
Известно, что в азербайджанском языке (в отличие от русского)
фиксированный порядок следования слов, т.е. «член предложения, о
котором идет речь, в соответствии со своей грамматической функцией
занимает в предложении всегда одно и то же место»[76,с.499]. В нашем
случае речь идет о глаголе-сказуемом, который в азербайджанском языке
всегда занимает место в постпозиции* . Поэтому ни полного, ни непол-
ного вида зеркального параллелизма в тексте «Книги» не обнаружено.
К.М.Абдуллаевым при исследовании синтаксического параллелизма дас-
тана отмечен еще один вид обратного параллелизма – слабый хиазм или
квазихиазм. Исследователь выделяет его «с помощью определенных
логико-семантических и синтаксических операций»[2,с.108]. Заметим,
что этот вид обратного параллелизма рассматривается при исследовании
синтаксического параллелизма в сложном синтаксическом целом. При
этом ССЦ с квазихиазмом К.Абдуллаев подводит под модель полного
хиазма.
Проиллюстрируем это положение на примере сложного предложе-
ния с параллелизмом частей.

*
С развитием лингвистической науки о синтаксисе текста ученые-языковеды изменили свой
взгляд на предложение как предельную целостную единицу речевого общения и пришли к
выводу «о значительной обусловленности порядка слов в предложении его связями с
соседними предложениями» [117, с. 8]. Однако эта обусловленность, на наш взгляд, возможна
в русском языке благодаря свободной постановке как главных, так и второстепенных членов
предложения, тогда как в азербайджанском языке действует, по утверждению Н.З.Гаджиевой,
«твердый закон порядка слов «определение + определяемое», вследствие которого «сказуемое,
как неспособное выступить в роли определения, оттесняется к концу и вместе с тем может
выступать в роли своеобразного определяемого» [22, с. 48 и след.].

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.64
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Ня эюряйим оьлы олан евяримиш, гызы олан кючцримиш (Что мне

видеть? У кого есть сын, тот его женил; у кого есть дочь, тот выдал ее
замуж).
С точки зрения формального построения всего сложного предложе-
ния с параллельными конструкциями, «ня», «оьлы олан евяримиш»,
«гызы олан кючцримиш» являются параллельными компонентами, тогда
как «эюряйим» – основной член. Так как основной член стоит между па-
раллельными компонентами, данное предложение характеризуется сим-
метрическим построением. Разберем параллельные компоненты на фор-
мальном, семантическом и функциональном уровнях.

А. Формальная соотнесенность
1 ПЕ 2 ПЕ 3 ПЕ
односоставное односоставное односоставное
(определенно-личное) (определенно-личное) (определенно-личное)
распространенное распространенное распространенное
вопросительное повествовательное повествовательное
членимое членимое членимое
полное полное полное
реальной модальности реальной модальности реальной модальности
неосложненное неосложненное неосложненное

Б. Семантическая соотнесенность
1ПЕ Семантическое 2 ПЕ 3 ПЕ
соотношение
ня субституция оьлы олан гызы олан
евяримиш кючцримиш

В. Функциональная соотнесенность.
Соотношение
1 ПЕ членов 2 ПЕ 3 ПЕ
предложения
ня прямое оьлы олан гызы олан
дополнение евяримиш кючцримиш

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.65
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Основной член – эюряйим – главный член ОП **

По всей видимости в данном примере мы имеем дело с объектив-
ными отношениями, которые распространились на параллельные компо-
ненты а2 и а3. В своей монографии «Принципы истории языка» (М., 1960)
Г.Пауль отмечал, что «в немецком языке, а также в других языках, обла-
дающих сильно развитым синтаксическим строем, еще и до сих пор в
роли дополнения часто выступают словосочетания, не отличающиеся по
своей форме от самостоятельных предложений… Побуждение и вопрос
тоже могут быть приведены в такое отношение зависимости» [90, с. 172].
Таким образом, построение модели полного хиазма, или переход от
квазихиазма к полному хиазму можно считать завершенным.
Тот факт, что в «Книге» не встретились конструкции с полным и
неполным видами хиазма, а только с квазихиазмом объясняется тем, что
виды хиазма «в данном функциональном стиле,– по мнению К.М.Аб-
дуллаева,– не появлются параллельно, а постепенно переходят друг в
друга. Сосуществование подвидов, вероятно, представляет собой после-
дующий этап» [2,с.114-115].
Итак, материал «Слова о полку Игореве» и «Книги моего деда Кор-
кута» позволяет выделить три типа зеркального расположения слов в
предложении: полный хиазм, неполный хиазм, квазихиазм. При этом
полный и неполный хиазмы характерны для текста «Слова», тогда как
третий тип встречается только в тексте огузского эпоса и, возможно,
представляет собой первоначальную ступень развития хиазма как син-
таксического явления.
ЛИТЕРАТУРА
1. Абдуллаев К.М. Синтаксический параллелизм(на материале огузского
памятника «Книга моего деда Коркута»). Дисс. …канд. филол. наук.
М., 1976.
2. Байрамов М.М. Инверсия в современном азербайджанском языке.
Дисс. … канд флол. Наук. Баку, 1987.
3. Гаджиева Н.З. Основные пути развития синтаксической структуры
тюркских языкв. М., 1973.

**
Данная конструкция схожа с таким примером: Ня эюрди, султаным?! Эюрди эюэ чайырын
цзяриня бир гырмызы отаг дикилмиш (Что он увидел, султан мой?! Он увидел, что на зеленом
лугу разбит красный шатер), где обращение султаным является S по отношению к а1 (ня
эюрди) и а2 (эюрди эюэ чайырын цзяриня бир гырмызы отаг дикилмиш).
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.66
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

4. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. М.,

1981.
5. Литературная энциклопедия. Словарь литературных терминов в двух
томах. М.-Л., T. I, 1925.
6. Матезиус В. Язык и стиль// Пражский лингвистический кружок. М.,
1967, с. 444-523.
7. Пауль Г. Принципы истории языка. М., 1960.
8. Солганик Г.Я. Синтаксическая стилистика. М., 1973.
Günеy MƏHƏRRƏMОVA
PARALЕLİZM ÜSULU İLƏ YARANAN SİNTAKTİK
VAHİDLƏRDƏ SÖZ ARDICILIĞININ RОLU
HAQQINDA
ХÜLASƏ
Sintaktik paralеlizmin yaranmasında cümlədə söz ardıcıllığı da mühüm
rоl оynayır. Cümlədə düz və əks söz ardıcıllığı ayırmasıyla bağlı sintaksisdə
sintaktik paralеlizmin iki növündən (ardıcıl və əks paralеlizm) danışmaq оlar.
Əks paralеlizmi həm də хiazm adlandırırlar. Təhlil оlunan matеrialın əsasında
əks paralеlizmin 3 növünü ayırmaq оlar: tam хiazm, natamam хiazm və
kvaziхiazm. Tam və natamam хiazm «Iqоr pоlku haqqında» dastanda,
kvaziхiazm isə ancaq «Kitabi Dədə Qоrqud» dastanında mövcud оlur.

Günеy MƏHƏRRƏMОVA
ABOUT THE ROLE OF THE WORD ORDER
IN THE SYNTACTIC UNITS WITH THE PARALLELISM
SUMMARY
The word order plays important role in forming of the syntactic
parallelism. Due to allote the direct and revers word order in the syntacsis we
can speak about two types of the syntactic parallelism (the direct and the
revers parallelism). The revers parallelism is also called a hiasmus. Our
material let to allote 3 types of the revers parallelism: a complete hiasmus, an
incomplete hiasmus and a quasihiasmus. The complete and the incomplete
hiasmuses are characterizing the text of “Igor’s Tale”, quasihiasmus is typical
of the text of “The Book of the dede Gorgud”.

__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.67
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Muharrem TANRIVEREN

DÜŞÜNME VE DİL GERÇEĞİ

Dil, iletişim olayındaki, ses aygıtıdır. Sadece sesleri iletmekte kullanı-
lan dil örgütünün bir parçasıdır. İletişim olgusunda esas alınan Düşünme, tah-
kikdeki kabullenme söylemdir.
Düşünme çok yönlü bir kavramdır. Yaşam felsefesinin bir duyum ve o
duyumun iç birleşimi olarak bilinir. “Düşünme” psikolojik bir faaliyet olarak
ortaya konulan olgudur. Çünkü, bir kişi bir sözü söylediyse, o sözü dinleyen
içinde odur ve mutabık olmaktır. Düşünme ses oluşmadan ruhun düşünüp,
doğruluğu kabul gördükten sonra ileti emri verilerek, dile konuşma emri ilan
etme emri verilir. Düşünmenin (düşüncenin) ruh eşliğindeki ağız içinden çıkan
sese konuşma adını veririz. İnsanın diğer canlılardan ayrılan üç faktörü vardır:
– Düşünme: Planlama
– Onaylama (tastikleme): Tedgigat et. Testig et.
– Konuşma (söyleme): Seslendirme evetleme
“Düşünme” ile “konuşma” arasındaki alakaya baktığımızda, düşünme
tüm duyguların toplanıp kararın merkezileşmesi ve kararların ruh içindeki
kendi kendine konuşmasıdır. İşte bu söylediğimiz düşünmedir. Eğer bir şey
söylenmiyorsa yani ses yoksa ancak buna sanı diyebiliriz. Öyleyse konuş-
manın (iletinin) en önemli unsuru düşünme ve sanıdır. Sanıyı da şöyle açık-
larız; Eğer düşünce kendini açıklamadan veya konuşmadan özünde saklı
tutarsa bu sanıdır. Yani bir nevi ruhtan, çıkmayan çekimser bir durumdur. Şa-
yet konuşma ile düşünme aynı şey olsaydı, her ağzımıza geleni dil vasıtasıyla
konuşurduk ve şuursuzca lafızlar üretilirdi. Onun için iletişimde kanılara ve
düşüncelere yer vermeliyiz. Düşünme yalnız konuşmaya değil, aynı zamanda
yazmaya da eşlik eden unsurdur. Öyle ise, düşünme hem konuşma hem de
yazmadır. Düşünme, çok defa soruyu soruyla açıklayarak temkinli davranır, ve
“belki’li” cevaplar verir. Konuşmaya eşlik eden ve düşünce olmadan konuş-
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.68
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

madaki eksikliğin hissedildiği görülür. Öyleyse düşünme, konuşmaya yardım-

cı bir etkinliktir. İçinde davranışların ve kararların tüm türlerini taşıyan bir
aksiyondur.
Düşünerek konuşma(danışma) yine dilin atmosferi içinde gerçekleşir.
Yani düşünmenin, Dilbilgisi kuralı ile konuşulduğudur. “Düşünceler” sözlere
can veren ve onları anlamlı kılan cümle organizasyonları teşkil ederler. Dile
canlılık ve gerçeklik kazandırırlar. Anlamı anlam yapan dildeki kurallardır.
Fakat, “Wittgenster”in düşüncesi, insan zihninin ya da hayal gücünün etkinliği
olan bir şey değil, fakat bir dizge, bir kakül olarak düşünmedir. Daha doğrusu
şöyle diyor: “Düşünme, hesap etme gibi bir etkinliktir.” Belki daha da ilginci
onun, düşünme kakülünün, düşünme dışındaki gerçeklikle bağı olduğunu söy-
lemesidir. Wittgenstein, bu bağın nasıl olduğundan çok, nasıl olmadığını
açıkça dile getiriyor. Onun bir “uyum” bağıntısı olduğu söylenmemelidir.
“Düşünce ile gerçeklik arasındaki uyum, metafiziksel olan her şey gibi, dilin
dilbilgisinde aranıp bulunacak olandır.*
“Wittgenstein düşünmenin kökünü,kaynağını aramaktadır. “Kaynak”
sözcüğüne iki mana verebiliriz. Birisi, (oluş–çıkış), yani “genesistir”dir. Dü-
şünme’nin önceki oluştuğu yerdir. İç güdüdeki düşünme şüphesi. İkincisi ise
temelle alakalıdır. “Dil oyunu kendi öz kaynağına düşüncede sahip olmayışıdır
“Düşünce dil oyununun bir bölümüdür.” Öyleyse “düşünce” kendi temelini ve
kaynağını “dil oyunu”nda bulur. Bu yorumlara göre; Wittgenstein düşüncesi,
içgüdü de dil oyununa benzer bir şeydir. “Düşünmek”, kökünün içgüdüden ge-
len bir oyundur. Yani onun bir bölümüdür. “Wittgenstein’e göre düşünme
“günlük dilden” betimlenen değildir. Dilin durumlarından sözcüğün neyi be-
timlediği öğrenilmeden de sözcüğün kullanımı öğrenilir. İşte düşünmek bu tür
bir sözcüktür, der.” **
Düşünme ile gerçeklik arasındaki uyumun olup olmadığına bakıldığın-
da, düşüncelerin resmedildiği, yani düşüncelerin varyantı olan söz ve cümleler
belli karakteristik çizgiler ortaya çıkarır. Düşünme olgusunu bir şekle benze-
telim. Bu şekil veya olgunun bir izdüşümüne baktığımız da izdüşümle şekil
arasında ortaklık görülür. İşte dil ile gerçeklik arasında kurulan bu bağ dilin
gerçekliğini yansıtmaktadır. Bir şekle benzetilen şekil ya da cümle o sözün ya
da cümlenin karakterini yansıtan çizgidir. Aynı zamanda cümlenin anlamını da
yansıtır. Örneğin; bir ölçü birimiyle bir eşyayı ölçersek ya da tartarsak, düşün-
*
Ömer Naci Soykan, Felsefe ve Dil, Wittgenstein Üstüne Bir araştırma Sayfa: 130 MVT Yayıncılık.
**
Dil ve Felsefe Ömer Naci Soykan Sayfa:31 MVT. Yayıncılık 2006–İstanbul
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.69
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

celerimizdeki cümleleri gerçeklikle bağdaştırmamıza benzer.

Dilimiz, dünyaya uyumsuz bir şekilde olsa bile, yine de bir bağ ol-
malıdır. Dil ile dünya arasında bir bağlantı olmasaydı, bir şeyleri anladığımızı,
ne düşünebilirdik ne de söyleyebilirdik. Bu nedenle bizler dünya akışına eşlik
ediyoruz. Bazı kuramların, deneyleri yapılarak, dil ve düşüncenin birbirinden
farklı köklerden geldiğini gösterir. Bundan böyle iki işlevin hayvanlarda farklı
doğrultuda geliştiğini, maymunların alet kullanmasında düşüncenin dil öncesi
geliştiğinin işaretidir. Bundan başka da insan seslerine benzer sesler çıkarması,
iletişim kurmadaki içgüdüsel tepkiler olduğu savunulmuştur. İnsanlar açısın-
dan da bu deneylerin, dil öncesi süreçlerin varlığını kanıtlaması dikkat çek-
mektedir. Ayrıca da hayvanların alet kullanabilmeleri toplumsal iletişimde
bulunabilmeleri, dil ve düşüncenin farklı şekillerde ele alınması gerektiğini
akla getirir.
Dil bir düşünceyi aktarmasına rağmen düşünce dilden önce gelişmiştir.
Örneğin konuşamayan bir 6–7 aylık bebeğin duyguları ve düşünceleri yoktur
diyemeyiz. Ancak dili olmadığından meramını aktaramaz. İletişimini sağlaya-
maz. Dille düşünce arasında bir ortaklığın varlığından söz edilebilir. Söz
(konuşma) toplumsal olayların, değerlerin etkisiyle belirlenir. Düşünce sınır-
larının daralması, konuşmadaki sözcüklerin bulunamaması ya da sıralanama-
masına bağlarız. Buna göre de düşünme ve dil denir.
Dil ile düşünce arasındaki ilişkiler bir çok açıdan ele alınabilir. Bazıları,
düşüncenin önceliği ilkesinden incelemişler ve düşünceyi dilden ayrı tutmuş-
lar. Kelimelere baş vurulmadan düşünülebileceğini kabullenmişlerdir. Psiko-
lojiyi ilgilendiren yönüyle bölerek incelemişlerdir. Dilbilimciler ise, çeşitli dil-
lerin düşünceyi nasıl ifade ettiğini inceleyerek psikolojik cihetten ele alma-
mışlardır. İnsanoğlu bir düşünceyi kelimelerle anlatmaya başlamasından sonra
düşünce ile dil arasında kurulan ilişkileri ele alarak, birleşik bir düşünceyle ele
alabilir. İnsan düşünme sırasında (safhasında) iken, dil’le temasa geçer. Henüz
düşünürken dil tarafından tutuklanır. Heldegger, “dil varlığın meskenidir.”
Diyor. Meskendeki düşünce ve karar merkezinin direktiflerini kullanan aracı-
dır. Varoluşumuzu, düşüncelerimizi, hayallerimizi, umutlarımızı biz insanlar
dil’de dile getiririz. Düşüncenin basit bir aracı olan dil, bir vasıta olarak dü-
şünüyor. “İnsanlar bir şeyler düşünürler, sonra da bunu herhangi bir dil aracı-
lığı ile ifade ederler. Ama esas mesele, dil olmadan, dil’e başvurmadan düşü-
nemezler. Dil insan beynini düşünmeye sevk eder. Ama istek arzu veya psiko-
lojik vaziyetler dil ve düşünceyi bir aktiviteye sürükler. Öyleyse dil varlığa
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.70
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

mâna vermemizi etkileyen bir vasıtadır da diyebiliriz. Aklımıza şöyle bir soru
gelebilir. Hiç mi düşünce dili kullanmaz (yönlendirmez)? Elbette insan zihni
Lineer bir bakış açısıyla bunu cevaplayamaz. Elbette ki, düşünce de dili
yönlendirir. Örneğin; Dil mi düşünceyi belirler, düşüncemi dili belirler? Eğer
buna lineer bir cevap verirsek cevap veremeyiz. Sonunda varılan nokta,
herkesin vardığı noktadır. İkisi de birbirini yönlendirir. Yani birbirini tamam-
lar. Bu mevzuda, Dilcilerimizden Sayın Dücane Cündüoğlu, düşüncelerini
şöyle ortaya koyar; “Bir toplumun sahip olduğu dil, o toplumun sadece kendisi
aracılığıyla konuştuğu dil değil, aynı zamanda kendisi aracılığıyla düşündüğü
dil’dir. Bu nedenle dil’i basit bir ifade aracı olarak görmek veya insanoğlunun
önce düşünüp sonra dilediğince sözcüklerin aracılığına başvurduğunu sanmak,
–hiç çekinmeden söyleyebiliriz ki– her şeyden önce dil’in mahiyetini ve
yapısını anlamamak demektir. Çünkü düşünme ediminin kendisi, dil’den
bağımsız bir surette gerçekleşmez; aksine düşünme, daha başlangıcı itibariyle
dil vasatında gerçekleşir, dil’in kendisiyle kurulur, hatta belirlenir.
Bu bakımdan daha düşünme safhasında iken dil’le ilişkiye gireriz, öyle
ki henüz düşünürken dil tarafından tutuklanır ve ister istemez dil’in sınırları
içerisinde düşünüp anlamaya başlarız. O halde bilmek gerekir ki bir toplumun
gerçekliği kavrama biçimini, bilincinin derinliklerinde yer edinip kök salmış
eğilimleri, refleksleri, arzu ve tutkuları, hâsılı bir yığını, yığın olmaktan
çıkarıp toplum haline getiren mukavim unsurları o toplumun dilinin sınırları
dışında aramaya kalkışmak, hiç kuşkusuz beyhûde bir çaba olacaktır.*
Bir varlığın tarifinde ya da tasvirinde, varlık ile dil arasındaki
münasebetin, dilsel gerçekliğin varlık kategorileri içerisindeki yerinin açıklık
kazanması gerekmektedir. Düşünme ile dilin birlikteki gerçekleri bize bir ol-
gunun düşünce ve dil gerçeğini yansıtan sonuçtur. Düşünme; felsefe, psikoloji,
mantık gibi konuları zorlar ve kararlarından sonra da dili devreye koyar. Örne-
ğin, İmamı Gazali’nin İlcâm’ul–Avâm adlı eserindeki varlığın mertebelerine
(merâtib’ul– vucûd’a) ilişkin açıklamalarına baş vuracağız.
İmamı Gazâli, adı geçen eserinde “her şeyin varlığı dört mertebededir”
der.
1– Hariçteki varlığı (vücûd fi’l–a yân)
2– Zihindeki varlığı (vücûd fi’l– ezhân)
3– Dildeki varlığı (vücûd fi’l – lisan)
4– Yazıdaki varlığı (vücûd fi’l – beyaz’il mektub)
*
Cündüoğlu, Anlamın Tarihi Kur’an Tetkikleri–4 Kitabevi 114 İstanbul.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.71
 NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________

Bu tasniften sonra kendisi ateş’i misâl olarak verir. Birincisi ateşin

ocaktaki varlığı, ikinci ateşin zihin ve hayaldeki (suretinin) varlığı, üçüncüsü
ateşin dildeki varlığı ki bu da ateşin kendisine delâlet eden “ateş” kelimesidir.
Dördüncüsü ise ateşin meselâ bir kağıt üzerine harflerle yazılmış varlığı…
Burada ateşe mahsus olan “yakma” sıfatı’nın yalnızca bir mertebedeki izahı-
dır.**
Şimdi de, düşünme ve dil gerçeğini kuramsal alana taşıyan ve betimle-
yen Rus bilimcilerinden L.S.Vygotsky’in söylediklerine bakalım: (Vygotsky
1985: 66–71) Kuramından örnek
“Vygotsky, bununla da kalmayıp, Avrupa'da bilişsel dilbilim açısından