Kıble Neresi
kaynağı değiştir]
"Taraf, yönelme" anlamlarına gelen "kıble" kelimesi; bazı araştırmacılara göre, Frig tanrıçası Kibele isminden gelmektedir.[1][2][3]Kur'ân'daki "kıbelel mescid'el haram" ifadesi ise; "Mescid-i Haram tarafına" anlamındadır.
İslam'da kıble tarihi[değiştir kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Revizyonist İslam Araştırmaları Okulu
Muhammed'in, başlangıçta Mescid-i Haram'a yönelerek ibadet yaptığı, daha sonra Kudüs şehrindeki Mescid-i Aksa'ya yöneldiği, bir süre sonra kıble ile gelen vahiy üzerine yeniden Mescid-i Haram'a yönelerek ibadet yapmaya başladığı ifade edilir. Bu durum Kur'an'da da belirtilmektedir.[kaynak belirtilmeli]
İslam dünyasında astronomi gelişmeden önce Müslümanlar kıbleyi belirlemek için geleneksel yöntemlere başvururlardı. Bu yöntemler, Muhammed'in arkadaşlarının aynı yerdeyken kullandıkları yöne bakmayı; gök cisimlerinin ayar ve yükselme noktalarını kullanma; rüzgar yönünü kullanarak ya da Muhammed'in Medine'deki kıblesi olan güneyi kullanmak. Erken dönem İslam astronomisi, Hint ve Yunan meslektaşları, özellikle de Batlamyus'un eserleri üzerine inşa edildi ve kısa süre sonra Müslüman gök bilimciler, 9. yüzyılın ortalarından başlayarak kıblenin yaklaşık yönlerini hesaplamak için yöntemler geliştirdiler. 9. yüzyılın sonlarında ve yüzyılın sonlarında Müslüman astronomlar, kıblenin tam yönünü bulmak için modern formüle eşdeğer yöntemler geliştirdiler. Başlangıçta, bu "astronomların kıblesi", geleneksel olarak belirlenmiş çeşitli kıblelerle birlikte kullanıldı ve Orta Çağ Müslüman şehirlerinde çok çeşitliliğe neden oldu. Ayrıca astronomik yöntemlerin doğru sonuç vermesi için gerekli olan doğru coğrafi verilerin ve yüzyıllardan önce mevcut olmaması kıblenin daha da çeşitlenmesine neden olmuştur. Kıbleleri farklı olan tarihi camiler bugün İslam dünyasında hala ayaktadır.
Erken dönem camilerinde görülen kıble farklılıkları günümüzde farklı yorumlamalara neden olmuştur. Örneğin Kanadalı belgeselci Dan Gibson, birtakım tarihi camilerin kıble yönlerinin Petra olduğunu iddia ederek asıl Kabe'nin Petradaki tapınak olduğunu öne sürmüştür. İslam tarihi uzmanlarını bu durumu Kur'an ve hadislerle dayanarak çürütür. Ayrıca belirtilen camilerin yönünün Petra olmadığı ölçümlerde görülmektedir.
Tarihçi David A. Kingin, bu konu üzerine ele aldığı çalışmasında iddianın safsata boyutunda olduğu açıkça görülmektedir.
Arkeolojik araştırmalarda Mekke'nin rivayet edilenin aksine İslam'ın kuruluş yıllarına göre daha yeni bir şehir olarak ortaya çıkışı, bilinen tarih kaynaklarında ve haritalarda adının 8. yüzyıl öncesinde geçmemesi,[6] ticaret yolları üzerinde olmamasının yanında tarım açısından arazinin uygunsuz oluşu,[7] erken dönem İslam tarihi hakkında ipuçları veren Kur'an ve hadis rivayetlerinde tanımlanan bazı yer isimleri ve özellikleri ile Mekke coğrafi yapısının uyuşmaması gibi nedenlerle bazı kişiler Muhammed'in gerçek olmayan kurgusal bir kişilik olduğuna inanmışlardır. Patricia Crone, Michael Cook ve diğer çok sayıda araştırmacı, metin ve arkeolojik araştırmalara dayanarak, "Mescid-i Haram"ın Mekke'de değil, Kuzeybatı Arap Yarımadası'nda bulunduğunu varsaydılar.[8][9][10][11]
Muaviye'nin ölümü sonrasında çıkan iç karışıklıklarda Kâbe'nin Yezid'in askerlerince yıkıldığı,[12] Kâbe'nin aslına uygun olarak yeniden inşa edilmesinin İslam dünyasında uzun süre tartışıldığı ancak bunun gerçekleşmediği[13] geleneksel tarih yazımında da ifade edilen bir konudur. Kıble üzerinden yapılan bazı araştırmalar İslam'ın ilk kuruluş yeri olarak Petra'yı öne çıkarmıştır.[14]
Yazar Dan Gibson ise, en eski cami, saray ve mezarlık yönlerinin Petra'yı gösterdiklerini keşfetti.[5] Gibson bu bulgularla ayet, hadis ve tarihle ilgili yazılı kaynaklardaki ipuçlarını bir araya getirerek Muhammed'in Petra'da yaşamış ve buradan Medine'ye göç etmiş olduğu sonucuna ulaşmıştır. Ona göre Müslümanların ilk kıblesi hiçbir zaman Kudüs'teki Mescid-i Aksa olmamış, aksine Petra'da Al-Lat tapınağı olarak kullanılan Kâbe olmalıydı. Bu yapı Müslümanların iç savaşlarından birisi olan Abdullah bin Zübeyr ayaklanması sırasında mancınıklarla yıkılmış, İbni Zübeyr karataşı Kâbe'de bulunan diğer kutsal eşyalarla birlikte alarak Emevi saldırıların uzakta, bugünkü Mekke'nin bulunduğu yere taşımış ve yeni tapınağı burada inşa etmişti. Emevilere karşı Abbasilerin desteğini kazanan yeni mekan birkaç yüzyıllık bir geçiş dönemi sonunda tamamen benimsenmiş, yeni yapılan camilerin yönü Mekke'ye dönük olarak inşa edilmeye başlanmıştır. Ancak Emevi etkisinde kalan Kuzey Afrika ve Endülüs camileri yönlerini bambaşka bir yöne, Güney Afrika'ya çevirerek yeni kıbleye karşı çıkmaya devam etmişlerdir.[15][16]
Kıble ile ilgili diğer bir nokta Kabe veya Mekke'nin yerinin kıble için bağlayıcılığının olmamasıdır. Bu durum Arapların küp şeklinde yapılan evlere veya İslam öncesi Arabistanda oldukça yaygın olan put evlerine Kabe adını vermeleri[17] ve ilk mescitlerin Mekke'yi gösteren yapılar olmamasından da anlaşılabilir. Bu yapılar ve putların İslamlaşma döneminde tahrip edilmesiyle Müslümanlar arasında başlangıçtan bu yana sadece tek bir tane Kabe'nin var olduğu algısı da yerleşmiştir.
Bu araştırma sonuçlarına ilk Müslümanların Kâbe'nin yerini doğru hesaplayamadıkları, günümüzde bile doğru hesaplanamayan Kıble yönlerinin olduğu şeklinde cevap verilir.[18][19][20][21][22][23]
Geleneksel görüş için bir başka dayanak noktası 7. yüzyılda yaşayan John bar Penkaye isimli Süryani bir yazarın Abdullah bin Zübeyr İsyanı devam ederken yazdığı kroniklerinde Kabe'nin taşınmasından veya Petra'dan bahsetmemesi, Kabe için çölün uzak noktalarında diye bahsetmesiydi.[24][25][26]
Batlamyus (MS ) Arabistan'da bulunan 50 şehrin bir listesini yayınlamış ve liste "Macoraba" adlı bir şehri içermiştir. Batlamyus'un bahsettiği Macoraba'nın gerçek Mekke olduğu konusunda modern bilimde genel bir fikir birliği olmasına rağmen, bazı bilim adamları bu sonucu sorguladılar.[27][28][29] Bowersock, "Macoraba"nın "Mekke" olduğu ve ardından onu yücelten Aramice sıfat rabb (büyük) olduğu teorisiyle birinci görüşü destekliyor. Patricia Crone "açık gerçek şu ki Macoraba adının Mekke'ninkiyle hiçbir ilgisi yok, Batlamyus O’ndan Moka adıyla bahsediyor olsa bile O Arabea Petraea'da bir kasabadır” diyor.
Romalı tarihçi Ammianus Marcellinus da Batı Arabistan'ın çoğu tanımlanabilen birçok şehrini saydı. Bowersock'a göre, O Mekke'den "Geapolis" veya "Hierapolis" olarak bahsetti; ikincisi, potansiyel olarak Kabe'nin kutsal alanına atıfta bulunan "kutsal şehir" anlamına gelir.[30]
Modern veriler kullanarak Mekke ile çağrışım yapan antik yer isimlerini Mekke ile eşleştirme eğiliminde çalışmalar ve bu çalışmaları yanlışlayan araştırmalar günümüzde de devam etmektedir.[31][32]Dan Gibson Arabistan'ın eski haritaları üzerinde yaptığı değerlendirmelerde Batlamyus'un Dünyanın büyüklüğünü olduğundan küçük, ve Arap yarımadasını da daha kısa ve çarpık tasvir ettiğini, bu düzeltmeler yapıldığında, haritada yer alan Irmak yerleri gibi diğer belirleyici unsurları yerine koyduktan sonra Macorabanın yerinin daha da güneye kaydırılması gerektiğini ifade ediyor. Ona göre bu düzeltmeler yapıldığında Macoraba "Mahabishah" ile eşleşmektedir.[33]
Öte yandan haritalı Coğrafya'nın hayatta kalan en eski el yazmaları, yüzyılın sonlarında Bizans'tan gelmektedir. Batlamyus'un kendi haritalarını çizdiğine dair somut bir kanıt yoktur. Bunun yerine, coğrafi verileri daha sonraki harita yapımcılarının uyarlamasına izin veren bir dizi sayı ve diyagram kullanarak dijital biçimde iletti.[34] Ancak başlangıç meridyenini sağlam bir şekilde belirleyemediği için, vermiş olduğu koordinatlar hatalıdır.[35] Bu haritaların Batlamyusa referans veren çok daha sonraki yüzyıllara ait sürümlerinde Macoraba ve diğer yerleşimlerden bahsedilmektedir.