Bulmacada Istanbul Un Eski Adi

TÜRKOLOGİYA №4 2015 İVAN DOBREV İÇ ASYA BULGARCA'SINDA İLK VE EN ERKEN METİN OLAN PUGU BEYTİ Ö z e t. Çince adı Xiongnu olan İç Asya Hunları Bulgar, dilleri de Bulgarca'dır. Eski Çin yıllıklarında bulunmuş olan 329 tarihli Pugu Beyti'nin çevirisi şöyle: Eğer başkomutan sefer yaparsa, Pugu boyu yenilmiş olacaktır. Pugu Beyti İç Asya Hunları'nın Bulgar kökenli olup, Bulgar kavimlerine ait olduğunun en kuvvetli ve son derece önemli delil ile kanıtıdır. Anahtar kelimeler: Xiongnu, Bulgar, Pugu, boy, başkomutan Altay Minusinsk Havzası bütün Bulgar- G.Clauson'nun yazdığı gibi, bütün Türkologlar lar'ın Anayurdu'dur. Geç Antik ile Erken Orta Çin yıllıklarındaki Hsiung-nular'ın Avrupa Çağlar'da Altay-Baykal ile Balkanlar-Orta Av- Hunları'nın ataları, bunlar ise Protobulgarlar'ın rupa çizgileri arasındaki uçsuz bucaksız ataları, çağdaş Çuvaşlar'ın Eski Çağ Bulgarla- topraklarda yayılan Bulgar boy ve kavimleri- rı'nın doğrudan torunları; Bulgarca'nın Avrupa nin sayısı otuz kadardır. İçinde o kadar büyük Huncası'nın daha geç bir şekli, bu da kendi ta- olmayan yalnız lehçe ayrılıkları bulunan ko- rafından Hsiung-nu dilinin daha geç bir şekli nuştukları dil Bulgar-Çuvaş tipinde bir R dili olduğunu kabul etmektedir [2. S.178-179]: olup kültürleri de birbirine yakındır [1. S.1]. lʹ > ş ses değişmesinin 4. yüzyıldan önce, ör- Bu dönemlerde Avar, Bolgar ve Hazar olmak neğin Milât sıralarında gerçekleştiği düşünülüyorsa, üzere üç alt gruptan ibaret olan Bulgar Grubu 4. yüzyıl başlarında Doğu Hunca'nın konuşulduğu Türk Dil Ailesi'nin birinci, en kalabalık ve en bölgelerde, özellikle kuzey Çin'de, z- ve ş- lehçeleri önemli grubunu oluşturur. yanında Ana Çuvaşça'ya da Ana Bulgarca tipinde r- Dil bir milletin hangi kavimler toplulu- ve l- lehçeleri de var olmuş olabilir [3. S.9]. ğuna ait olduğunun en güvenilir, tartışılmaz ve Bütün Hunlar'ın olmasa bile en azından vazgeçilmez göstergesidir. Çince adı Xiongnu Doğu Hunları'nın Türkçesi bir l-r Türkçesi idi. ş olan İç Asya Hunları Bulgar'dır. Bunun apaçık yerine l, z yerine r kullanılması daha sonraki kanıtı dillerinin Bulgarca olduğudur. Özellikle Bulgar ve Çuvaş Türkleri'nin özelliğidir. Moğolca 54 İVAN DOBREV da bir l-r dilidir. Bulgar ve Çuvaşlar dışındaki sözleri duydu: 秀支 替 戾 岡 僕 谷 劬 禿 當 siu- bütün Türkler’in dili ş-z Türkçesi'dir [4. S.52–55]. k'i t'i-li-kang puh-koh k'ü-t'u-tang [5. S.1]. Dillerinin köken ile yapısal tipolojisi açı- Şimdiye kadar Pugu Beyti'nin türlü türlü sından Xiongnular'ın gerçekten Bulgar olduğu diller zemininde birçok okunuş ile çeviri dene- durumunu geniş bilim çevrelerince çok iyi mesi yapıldı. Fazlası mantıksız veya tuhaf, bilinen meşhur Pugu Beyti de kanıtlamaktadır. hattâ oldukça gülünç olduğu izlenimini bırakır. Bu beyit yalnız Bulgar dilleri alanında değil, Bunun yanı sıra bu denemelerin çoğu Bulgar bütün Türk dilleri sahasında da ilk ve en er- dilleri verilerine başvurma sözkonusu olmadan ken, bütünlüklü ve içinde bağlantılı olan bir bile zorunlu olan Genel Türkoloji karşılaştır- metin olup Eski Çin yıllıklarında bulundu. malı-tarih dilbilimi ve etimoloji kanıtlamasın- Dördüncü yüzyılda güney Xiongnular dan yoksun, eğer buna benzer bir şey varsa, o Kuzey Çin'i fetheder, bazı boyların hanları da son derece yetersizdir. kendilerini Çin kağanı ilan edip birbirileriyle Özellikle, dünyaca tanınmış Türk bilgini savaşır. 328 yıllarında Pugu boyunun, komşu- Prof. Talât Tekin hemen hemen bütün bilimsel su olan yine Bulgar boylarından birinin hanı Şi hayatı boyunca adeta bu beyit ile uğraşmaktan Lo, kuşatma altında bulunan yakınındaki kente vazgeçmedi. Ancak, ne yazık, Türkoloji’de yardım etmeğe hazırlanır. Ancak ileri gelenleri çok yüksek ihtisas sahibi olduğuna rağmen buna karşı koyar. O zaman Şi Lo, saray kâhini onun çevriyazı ile tercümesi de doğru değildir. Budist rahip Fotu-teng'den nasihat olarak yap- İşin tuhaf tarafı sayısı gittikçe artan bazı Tür- mayı planladığı gelecek seferin sonuçlarının kiye araştırmacıları ‘büyük problemi’ ancak ve neler olabileceğini söylemesini ister. Rahip da ancak Prof. Talât Tekin'in çözdüğü görüşünü pagoda çanlarının sesinde bir kehanet duyar ve paylaşmakta (E.Yılmaz), hattâ onun okunuş ve onu Xiongnu dilince telâffuz eder: çevirisinden hareketle, olayın ‘Türkçe öğretimi Tsin, ya da İngilizce yazılış ile Chin (Çin) tarihi hakkında aydınlatıcı bilgiler’ içerdiğini sülalesi tarihi Çin-şu'da I.S. 329 yılında Lo- bile ileri sürmektedir (N.Biçer): yang'da meydana gelen bir olay nedeniyle Sıu ţşϊ t'i li kaŋ p'u küe k'ü t'u taŋ ‘Eğer 10 Çince işaretten oluşan Hunca bir beyit ya da ordu çıkış yaparsa, İran (Hu) şefi Liu-yau ku- cümle kaydedilmiştir. Bu Hunca beyit yirminci şatılmış olacak’ [6. S.40]. yüzyıl başlarından beri bilinmekte olmasına İzahı Çince yapılan beyit dört sözcükten iba- karşın bugüne değin doyurucu ve kandırıcı bir ret: (1) 秀支 M. sįu-cįe < *sūx-kēħ = 軍 ‘army’, biçimde açıklanabilmiş değildir [3. S.35]. (2) 替戾 岡 M. thei-let/lei-kaŋ < *θе(t)s-let/le(t)s- Türk ve Altay araştırmalarında bilindiği üze- kaŋ = 出 ‘go out’, (3) 僕 谷 М. bok-kuk/yok < re Chin hanedanının Çince tarihi olan Chin-shu'de *buk-kok/(g)δōk = 劉曜胡位 ‘Liu Yao'nun barbar M.S. 329 yılı Lo-yang'da geçen bir olay ile ilgili rütbesi’, (4) 劬 禿 當 M. gįou-thuk-taŋ < *gōħ- bir beyit ortaya çıktı. Paragrafın sonunda verilen thok/θok-taŋ = 捉 ‘capture’. -ŋ fiil ekinin özellikle Hunca metin kelime kelimesine Çince bir çeviri ile Kotça'da olmak üzere Yeniseyce'de ortak bir fiil birlikte olup ilk olarak Shiratori tarafından eki olduğunu belirterek ben, hele şimdilik, bundan yayımlandı: Kral Shi Lo, Hiung-nu Hoh ailesine önce önerilmiş rekonstrüksiyonlar listesine bir ye- mensup. Bir kere o, kral Liu Yao'ya savaş açmaya nisini katmak teşebbüsünde bulunmam [7. S.264]. kalkıştı, oysa ileri gelenleri savaşın aleyhine geli- şeceği uyarısında bulundu. O zaman Shi Lo 310 Sūkä talīqañ (or tīlīqañ), yılında Hindistan'dan Çin'in o zamanki başkenti Bōquqγī tuqıañ! olan Lo-yang'a gelen rahip Fo-t'u-teng'e savaşın Ordu dışarı (sefere) çıksın nasıl biteceğini sordu. Rahip çanların sesinde şu (ve) Bokuk'u yakalasın! [5. S.5]  İÇ ASYA BULGARCA'SINDA İLK VE EN ERKEN METİN OLAN PUGU BEYTİ 55 Döneme ilişkin önemli bir veri Çin kay- Dıybo'nun [10. S.74-80] son on yıl içeri- naklarında, M.S. 329 yılında Lo-yang'da kay- sinde okunuş ile çevirisini gerçekleştirdiğimiz dedilmiş, 10 Çince işaretten oluşan Hunca bir Bulgarca metinlerin sesbilgisi ve gramer özel- cümledir. Üzerinde bir çok okuma denemesi liklerinden habersiz ve kayıtsız, genellikle yapılan bu cümle farklı dillerle açıklanmaya Türk dilleri zemininde ve Ana Türkçe ile Bul- çalışılmışsa da, Tekin söz konusu cümlenin garca’nın bir olduğu; Xiongnular'ın yalnız ve Türkçe ile (İlk Türkçe) açıkanabileceği kanı- yalnız erken Türk olduğu; dolayısıyle dilleri- sındadır (Hunlar’ın dili adlı yayında da yer nin de fazlasıyle genel ve ancak bunun için ye- almakla birlikte, 1995'teki yayın daha yeni ol- terince somut olmayan Türkçe olduğu önka- duğu ve değişiklik içerdiği için burada tercih bulleri çerçevesinde yaptığı çeviri de pek isa- edilmiştir): betli değildir. Bunun diğer sebeplerinden bazıları Süke tılıkañ/Bukuk-gu tutañ ‘(Düşman) Türk dillerinin dağılmasındaki gerçek kronolojiye ordusuna karşı çıkın. Bukuk'u (lideri) tutsak uyulmadığı ve her şeyden önce Bulgar diyalekt alın!’ (Tekin-Ölmez. 1995. S.12). ve dillerinin bu dağılmadaki son derece önemli İlk Türkçey'e ait eskicil özellikler de yer ve rolünün gözönünde bulundurulmadığı; son taşıyan bu kelimeler Tekin tarafından şu bi- zamanlarda ilgili yazıtların okunuş ile çevirilmesi çimde açıklanmıştır: sü ‘ordu’; savaş = Eski sonucunda bulunmuş yepyeni Bulgar sözlük ile Türkçe sü + yönelme eki. dilbilgisi birimlerini görmemezlikten gelindiğidir. Tılıkañ ‘karşı çıkın, isyanedin!’ = Eski Türk- Bir de şekilbilgisi düzeyinde çevirisinde çok çe taşıkıñ < taşık- ‘isyanetmek’ + buyurma eki. önemli bir rol oynayan geçmiş zamanların ne Bukuk düşman ordusu komutanı Liu- zaman ve nasıl emir kipine dönüştüğü belli değil, Yao'nun ünvanı = Eski Türkçe bukuk ünvan + her şeye rağmen dativ ile kauzativ birleşmesi ne belirtme eki. olursa olsun dativ ile akuzative eşit olamaz vb.: Tutañ ‘tutun!’ = Eski Türkçe tutuñ < tut- Рассматриваемое двустишие – это ‘yakalamak’ + buyurma eki (Tekin. 1993. прорицание, произнесенное в Лояне мудре- S.33–55; Tekin-Ölmez. 1995. S.12) [8. S.3]. цом Фотучэном относительно успешности Çin kaynaklarından Çin Şu'da geçen bir воинского похода цзеского военачальника olay Türkçe öğretimi tarihi hakkında aydınla- Ши Лэ против другого гуннского воена- tıcı bilgiler vermektedir: Hükümdar Şi Lo, чальника Лю Яо. Каждая строка затран- Hsiung-nulara mensup Ho kabilesinden geli- скрибирована пятью иероглифами: 秀支 替 yordu. Başka bir Hsiung-nu lideri Liu Yao da 戾 岡 僕 谷 劬 禿 當. Şi Lo'nun rakibi idi. Liu Yao, Kuangçu'nun on Транскрипция в рамках среднего birinci yılında (329) ordusu ile geldi ve Lo- постклассического древнекитайского дает yang'ı kuşattı. Şi Lo hemen Liu Yao ile sa- приблизительно следующее звучание: śəw-kje vaşmak istiyordu. Fakat buyruğu altındaki ku- thiēś/j-liēt-kāŋ bwōk-kwōk g(h)wo-thwōk-tāŋ. mandanların hiçbiri bu fikri uygun bulmadı. Şi Я предлагаю следующее тюркское Lo, bunun üzerine çok sevdiği ve saydığı Hint- прочтение и истолкование: li rahip Fo-t'u-teng'e danıştı. Fo-t'u-teng daire biçimindeki bir çanı salladı ve çıkan sese göre sü-ge taλi-t-kann Ho dilince şu kehanette bulundu: siu-k'i t'i-li- bökö-g göt-ök-ta-ŋ kang puh-koh kü-t'u-tang ‘Ordu savaşmak için çıkacak ve Liu Yao’yu yakalayacak’ (Tekin. Войско заставив выйти наружу, 1993. S.37) [9. S.3]. бёке захватите, пожалуй. 56 İVAN DOBREV Oysa bu beytin şimdiye kadarki bütün oku- mầw; 2. 頓 dùn, tūrs, twɚnh, twə̄̀n, tòn ‘останав- nuş ile çevirilerinin çok büyük bir noksanı vardır ливать(ся)’; *täŋir ‘небо; божество’ – 撐 chēng ki, hepsi dört olan iki sözcüğünün sonundaki ‘подпирать’, ṭhaŋ, ṭaŋ, ḍaŋ; *darxan (титул) – Çince'deki n ünsüzünün önerilmiş bulunan 單于 1. 單 dān, tār, tān, tân ‘нечетный, единич- çevriyazıdaki karşılığı gene n sesidir. Ancak ya- ный’; 2. 于 yú[yū/xū], w(h)a, wo, ɦü ‘идти, от- kından uzaktan bu konuyla uğraşan herkesin çok правляться’; *koŋur (порода лошадей): 蛩蛩, iyi bildiği gibi o zamanki Çince'de r sesi yoktur. 蛩 qióng, g(h)oŋ, göuŋ ‘саранча; сверчок’; Dolayısıyle Bulgar isminin de dahil olmak üzere *kirkir/*kirkiř ‘кыркыз’ (этноним): 隔昆 – sonu r sesli olan bütün yabancı sözcük ve isimler 1. 隔 gé, krēk, kriēk, kiḝk, ‘отделяться; разлу- Çince'de n sesiyle söylenir: чаться’; 2. 昆 kūn, kūn, kwɚn, kon ‘старший Конечных согласных в древнекитайском брат’, krēk-kwɚn [10. S.82-105]: языке было семь: т п ng р t k r. Шесть из них в Bizlere karşın shan-yü hiç bir zaman tarihe большинстве случаев сохранились без измене- karışmayabilir, ben ise onda Türk ile Moğollar'da ния в современных южнокитайских диалек- hattâ çok daha Batı'da tarkan, tarxan vb. olarak тах. Только звук r еще до начала новой эры ortaya çıkan başka bir ünvanın önceki şeklini перешел в -i или исчез [10. S.26-27]. görmek eğilimindeyim [7. S.209–259]. Heceler Orta Çağ Çincesi'nde -ŋ, -k, -n, Eski ve Erken Orta dönemlerinde kuzey- -t, -m, -p ya da -i ve -u seslerini içeren bir batıdaki ‘Barbarlar’ için resmî Çin tarihçiliği diftong dahil olmak üzere bir ünlü ile bitebilir. Hsiung-nu ve Tung Hu olmak üzere iki ortak ad- Bu durum her halde Doğu Hunlar'ın Çinler'in landırmayı kullandı. Tung Hu ya da ‘Doğu Bar- içine gittikçe artan işleme ve karışımını yan- barlar’ M.Ö. 3. yy'dan bu yana bilinmekteydi ve sıtır. İşte bunun için Hsien-pi ve Wu-yüan daha sonra ilk olarak M.Ö. 78 yılında anılan Wu- 乌桓 M. ơu-ħwan < *aħu-ħwan = Avar. Han huan ve M.S. 45 yılında belgelenen Hsien-pi dönemi için Çince -n sesinin yabancı -r sesinin olmak üzere iki büyük kola ayrıldı. Şu an çok yerine kullanımı normaldir [7. S.209–259]. kesin ve güvenilir bir bilim dalı olan Çin Tarihî Biz Buluoji ismindeki -r sonunun önemli ka- Sesbilgisi bizlere iki adlandırmanın eski telâffu- nıtı üzerine dikkat çekmek isterdik ki, bu durum ger- zunu yeniden düzenleme olanağını sağlar ki, Wu- çekten Buluoji ile Bulgar/Bular isimleri arasında huan için *ahwar (= Avar) ve Hsien-pi için birbirini karşılama ilişkisini meydana getirir. Poluo- *säbir, säbär (> Sibir, bundan Siberia). Yenilmiş han/Poliuhan, Buliuhan, Buluojian ve Bulugen var- iktidar soylarından bazıları Balkaş Gölü yakınla- yantlarındaki -n sonu daha fazla kişi isimlerinde gö- rındaki Hsiung-nu vâris uzak devlete kaçmayı rülür. Çok iyi bilindiği üzere Çince -n yabancı -r/-l başardı. Çin kaynaklarında bu bölge *ȫr-pän eski seslerinin transliterasyonu olarak kullanıldı [11. S.3]. telâffuzunu yansıtan Yüe-pan olarak bilinir. Benim bütün bunlara kendi çözümüm Bir yüzyıl sonra Türkler (T'u-chüe) Avras- yok, yalnız önermek istediğim Xiongnu dilinin ya'daki imparatorluğunu ilan etti (550) ve Hun bulmacasını her çözme denemesinin buna ben- Ȫr-pän birliğinden, sayıları yirmi bin (iki tümen) zer isimlerin sonunda bir nihai -r'nin bulunu- kadar olan bazı genç savaşçılar Bizans İmpa- şunun büyük olasılığını göz önünde bulundur- ratorluğu'nun Avrupa sınırlarına doğru kaçtı. ması gerektiğidir [12. S.9]. İlk olarak Sahte Avarlar'a boyun eğenler Ancak bunun sonucu olarak Dıybo'nun arasında İran Warāz/Barč (Βαρςήλτ) tüccar soyu, ‘muhtemelen Türkçe’ sandığı, aslında Bulgarca Hun Onnoġurlar'ı (Οὐννουγοὺροι) ve Proto-Mon- olan sonu r sesli şu sözcük ve isimlerin Çince'nin gol Säbirler'i (Hsien-pi = Σάβιροι) [13. S.2-10]. bazı dönem ve lehçelerindeki biçimleri şunlardır: Bütün bunların gereği Çince'ye geçen so- *bagatur > Маодунь – 冒頓 1. 冒 maò, mūh, mǜ, nu r sesli yabancı isim ve sözcüklerin bu sesi  İÇ ASYA BULGARCA'SINDA İLK VE EN ERKEN METİN OLAN PUGU BEYTİ 57 Çince'de r sesiyle değil n sesiyle değişir. Dola- fan Türkçe tašıl- ‘падать наружу, вываливаться; yısıyle amma her şeyden önce ve mutlaka Bul- выходить’ [16. S.539; 17. S.164-167; 18. S.243- gar dillerinin şekilbilgisi yapısı da gözönünde 244]. Anlamı olabilirlik-tasarlama olan bileşik - bulundurularak Pugu Beyti'nin çevriyazı biçi- igar geniş zaman eki -ik gelecek ortaç ekiyle ar- mi şöyle olmalıdır: yardımcı fiilinin Tekil 3. şahıs ekinden oluşur. Özellikle -ik gelecek ortaç eki biraz yukarıki Süčig täligar Dengiz Yazıtı'ndan başka Boila Yazıtı'nda da Puguγ tоγuduγar. kullanılmıştır [15. S.350-414]: Anlamı ‘başkomutan’ olan *süčig sözcüğü †ΒΟΥНΛΑ·ΖΟΑΠΑΝ·ΤЄСН·ΔΥΓЄΤΟΙΓΗ· yükleme durumunda olup özne görevini yapan, ΒΟΥΤΑОΥΛ·ΖωΑΠΑΝ·ΤΑΓΡΟΓΗ·ΗΤΖІΓΗ· kökeni de Eski Çince *śwò 戍 ‘охранять грани- ΤΑΙСΗ† цы; пограничный гарнизон’ [10. S.73] olan sü ‘ordu’ köküne -či eki getirilerek türemiş bir isim- Boila žoăpan tеšеji dugetоjgi dir. Anlamı diğer eski Türk dillerindekine eşit Butaul žoăpan tagrogi ičigi täjši olan bu kök Tuna Bulgarcası'nda Omurtag Han'ın Boila Jupan'ın, dibini kaplattırarak hakettirdiği, ünvanının öğelerinden biri: Κανε συβηγι Butaul Jupan'ın şerefe içeceği kâse Ωμορταγ Başkomutan Omurtag Kagan [14. S.3; 15. S.516]. Buradaki -g ekli yükleme durumu Yalnız Eski Çin yıllıklarında değil, bir de ikinci işlevinde olup yalnız öznenin belirli üzerilerindeki daha eski veya yeni bilimsel çalış- olduğunu gösterir. Bunun diğer bir örneği Dengiz malarda Çince'deki ismi olan Pugu boyundan de- Yazıtında [15. S.406-408]: falarca söz olur (meselâ [19. S.323; 20. S.21-22]). Bir de yine Eski Çin yıllıklarında ancak söz- Kiŋkeg Dengiz jikü käse! konusu olaylar yeterince ayrıntılı bir şekilde Kijü, čox-čox saxyŋil, gür Täŋrig! anlatılmıştır. Buna rağmen Pugu Beyti'nin araş- Dengiz Han'ın yemek yiyeceği kap! tırmacılarından hiç birinin aklına beyit içindeki Ey adamcağız çok çok kork Ondan, kadirdir Tanrı ! Pugu sözcüğünün çok ünlü bile o Xiongnu Pugu boyunun adı olabileceği fikri gelmedi. Aslında Bütünüyle anlamı ‘eğer sefer yaparsa’ olan Pugu ismi Bulgarlar'ın ilk ve temel adı olan *bolk *täligar sözcüğü anlamı ‘çıkmak; sefer yapmak’ isminin Çince'ye alıntı olarak geçerken Çince'nin olan *täl- fiil kökü ile yardımıyle geniş zaman sesbilgisi özellikleriyle kurallarına göre değiş- yapılan iki öğeli -igar ekinden oluşur. Kökünün tirilmiş şeklidir [21. S.51-64]. Buna benzer bir diğer Bulgar dillerindeki karşılıkları Çuvaşça тул tarzda Türk ile Sogd isimlerinin Çince'deki biçim- ‘поверхность; наружная сторона, внешняя сто- leri Tukiu ve Sutie'dir: рона’, туллат ‘покрывать’, туллă ‘крытый, с Престарелый деревенский чиновник из покрышкой’, тулти ‘находящийся вне жили- Бэйюаньши Сунь Цзи поднес Ши Лэ подарки ща, наружный’, тулашри ‘наружный, внеш- и просил разрешения навестить Лю Яо, на что ний’, тулашĕ ‘внешность, наружность; лицо’, Ши Лэ дал согласие. Поднеся Лю Яо вино, Bulgarca bir alıntı olan Macarca túl ‘вне’; diğer Сунь Цзи сказал: “Правитель племени пугу Türk dillerindeki karşılıkları ise Eski Türkçe tаš объявил себя императором в землях к западу ‘внешний вид, облик; наружная, внешняя от заставы Ханьгугуань. Вы должны были сторона’, таš ‘наружный, внешний; верхний’; придерживаться справедливости и охранять Türkiye Türkçesi dış, teş, diş, Başkırtça тыш, земли государства. Однако, легкомысленно Kırgızca тыс, Uygurca таш, Altayca тас, Tur- командуя войсками, вы потерпели поражение 58 İVAN DOBREV у Лояна. Счастливая для вас судьба закон- тоґун- ‘бить себя’ [24. III. S.1149, 1161], Eski чилась, Небо погубило вас. Теперь, когда вы Oğuzca tokı- ‘çalmak (kapı); döğmek (birini); подошли к концу жизни, примите чашу вина”. döğmek (kılıç); dokumak’ [25. III. S.268]. Bütü- Лю Яо ответил: “Это будет мне во вред, но я nüyle anlamı sonuçsal-tamamlanmış olan bileşik должен выпить за вас”. Услышав об этом, Ши -tuγar geniş zaman hikâyesi eki edilgen -tuγ- Лэ с грустью, изменившись в лице, сказал: geçmiş ortacı ile ar- yardımcı fiilinin Tekil 3. şah- “Достаточно того, что человека, потерявшего sından oluşur. Burada edilgen ortaç artık Bağım- государство, упрекнул старец” [22. S.132]. sız Sözbölümleri Sınıfı'na geçmiş bulunan Türkçe Пугу должно быть не имя и не титул bildik, tanıdık ‘знакомый’ [26. S.118, 825] geç- Лю Яо (противник Ши Лэ), а имя его пле- miş ortaçlarına benzer bir şekilde fiilin geçişli мени или рода; по всей вероятности, это то anlamının etkisini yok etmektedir. Bütün olarak самое поколение пугу, которое в VII и VIII geniş zaman hikâyesi önceki fiilin zamanının et- веке оказывается в числе гаюгюйских и kisiyle gelecekteki ek bir yönelim noktasına göre играло в китайской истории немалую роль; aktarılarak önceden gelecek zamana dönüşür. это нынешнее поколение кара-киргизов бу- İşte bütün bunlardan dolayı Pugu Beyti гу, которое, по высказанному мною в gerçek olayların mantık ve akışına en yüksek “Опыте выяснения этнического состава б. bir aşamada düşüp tekrarlayacak şekilde ter- Орды и кара-киргизов” (стр. 64 отдельного cüme edilmelidir: оттиска) предположению, вошло в состав усуньского союза еще во время нахождения Eğer başkomutan sefer yaparsa его в Монголии во II веке до Р.Х. или ра- Pugu boyu yenilmiş olacaktır. нее. Если, как удостоверяет хуннская фра- за, оно существовало в IV веке, то могло, Pugu Beyti Bulgarca'da, fakat daha genel конечно, существовать в числе подвласт- bir planda Türk dillerinin hepsinde de ilk, en ных хуннам родов и ранее, будучи оставше- erken ve paha biçilmez bütünlüklü ile içinde юся в Монголии частью племени бугу, в то bağlantılı bir metindir. Dolayısıyle bu beyit İç время когда другая, вошедшая в усуньский Asya Hunları'nın Bulgar kökenli ve Bulgar союз, ушла с усунями в Тянь-Шань и уце- kavimlerine ait olduğunun en kuvvetli ve son лела поныне [23. S.292-293]. derece önemli delil ile kanıtlarından biridir. Bütünüyle anlamı ‘yenilmiş olacak’ olan *tоγuduγar sözcüğü anlamı ‘vurmak, dövmek; yenmek’ olan *tоγu- fiil kökü ile, yardımıyle an- EDEBİYAT lamca geçmişte gelecek zamana eşit olan geniş (İnternet'ten indirilmiş olan başlıkların yılı zaman hikâyesi de yapılan iki öğeli -tuγar ekin- şahsî kaydımın yılı) den oluşur. *Tоγu- fiilinin kökü yukarıda sözü ge- çen 10. yy. tarihli Boila Yazıtı'ndaki Tuna ötesi 1. Egorov N.I. Kratkij otzyv na statju Bulgarca'daki δυγє- fiilinin karşılığıdır [15. Li Czinsju i Yuj Tayšan «Neskolko voprosov S.392-399]. Diğer Türk dillerinden bazılarındaki otnositelno proishoždenija bulgar»: (tezisy) // karşılıkları ise Eski Türkçe toqї- ‘бить, ударять, Internet, 2007. стучать; вбивать, вколачивать; биться, сту- 2. Clauson G. The Earliest Turkish чать; ковать, выковывать; класть; устанавли- Loan Words in Mongolian // Central Asiatic J. вать, воздвигать’ [16. S.571-577], yine Eski 1958. Vol. IV/3. Türkçe токыт- ‘велеть вырезать; поставить’, 3. Tekin T. Hunların Dili. Ankara: Do- Eski Uygurca тоґы- ‘стучать’, Eski Özbekçe ruk Yayınları, 1993.  İÇ ASYA BULGARCA'SINDA İLK VE EN ERKEN METİN OLAN PUGU BEYTİ 59 4. Ercilasun A.B. Başlangıcından Yir- 16. Drevnetjurkskij slovar. L., 1969. minci Yüzyıla Türk Dili Tarihi // İnternet, 2013. 17. Ёtimologičeskij slovar tjurkskih jazy- 5. Tekin T. The Hunnic (Hsiung-Nu) kov. M., 1974. Couplet in Chin-Shu // Internet, 2014. 18. Fedotov M. Ёtimologičeskij slovar 6. Bailеy H.W. Indo-Scythian Studies // čuvašskogo jazyka. Čeboksary, 1996. C. 1–2. Internet, 2011. 19. Bičurin N. Sobranie svedenij o naro- 7. Pulleyblank E. The Consonantal System of Old Chinese // Asia Major. 1962. Vol. 9. dah, obitavših v Srednej Azii v drevnie vremena 8. Yılmaz E. Doğu Avrupa'da Türk Dili- // Internet, 2012. nin İzleri // Internet, 2014. 20. Tajšan Ju. Rassuždenija o teorii rod- 9. Biçer N. Hunlardan Günümüze Ya- stvennosti rouran i avarov, a takže (?) mnenie, bancılara Türkçe Öğretimi // Internet, 2014. čto avary ёto jueban // Internet, 2007. 10. Dıbo A. Lingvističeskie kontakty ran- 21. Dobrev I. Proizhod na imeto Bılgari nih tjurkov // Leksičeskij f.: Pratjurkskij period // // Imeto v pametta na ezika: Sbornik v pamet na Internet, 2013. profesor Boris Simeonov. Sofia, 2008. 11. Chen S. Some Remarks on the Chinese «Bulgar» // Internet, 2014. 22. Sjuanlin F. Istorija dinastii Czin // In- 12. Toh H.T. The -yu Ending in Xiongnu, ternet, 2012. Xianbei and Gaoju Onomastica // Internet, 2015. 23. Aristov N.A. Zametki ob ёtničeskom 13. Pritcak O. The Slavs and the Avars // sostave tjurkskih pleměn i narodnostej i sve- Internet, 2009. denija ob ih čislennosti // Internet, 2009. 14. Yordanov I. Obrazit na vladetelite 24. Radlov V. Opyt slovarja tjurkskih virhu peçatite ot Pirvoto bilgarsko tsarstvo (681– narečij. SPb., 1905–1911. C. 1-4. 971) // Internet, 2014. 15. Dobrev I. Zlatnoto sıkrovişte na Bıl- 25. Kaşgarlı M. Divanü Lügatit-Türk. garskite hanove ot Attila do Simeon. Sofia: Riva Ankara, 1998–1999. C. 1-4. Yayınevi, 2005. 26. Türkçe-Rusça Sözlük. M., 1977. IVAN DOBREV THE COUPLET FOR PUGU – THE OLDEST AND EARLIEST TEXT IN BULGARIAN LANGUAGE OF INNER ASIA Summary The Huns from Inner Asia, whose Chinese names are Xiongnu, are Bulgars and their language, too, are Bulgarian. The Couplet for Pugu was found in the ancient Chinese chronicles. It was pronounced in the year of grace 329 and must be translated in the following manner: If the commander-in-chief goes to war, The Pugu tribe will be defeated. 60 İVAN DOBREV The Couplet for Pugu is the most powerful and extremely important testimonies and evidences for the Bulgarian origin and the ethnicity of the Inner Asian Xiongnu. Key words: Xiongnu, Bulgars, Pugu, tribe, commander-in-chief ИВАН ДОБРЕВ ДВУСТИШИЕ ПРО ПУГУ – ПЕРВЫЙ И САМЫЙ РАННИЙ ТЕКСТ НА ЦЕНТРАЛЬНО-АЗИАТСКОМ БОЛГАРСКОМ ЯЗЫКЕ Резюме Хунну/сюнну – это китайское название центрально-азиатских гуннов. В действи- тельности же гунны являются болгарами, а их язык – болгарским. Перевод найденного в древнекитайских летописях и датированного 329 г. двустишия про пугу такое: Если главнокомандующий поведёт в поход, То племя пугу будет побеждено. Двустишие про пугу представляет собой самое убедительное и чрезвычайно важное доказательство того, что центрально-азиатские гунны по происхождению – болгары и принадлежат они к болгарским племенам и народам. Ключевые слова: сюнну, болгары, пугу, племя, главнокомандующий Ünvan: Bulgaristan. Plovdiv Paisiy Hilendarski Üniversite – Prof. Dr. e-mail: [email protected] Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalının baş redaktorun müavini Məqalənin redaksiyaya 18.IV.2015 daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə 3.IX.2015 göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 9. XI.2015 ________ 

Azerbaycan halk tiyatrosu modern Azerbaycan tiyatrosunun teşekkülünde önemli rol oynamış, geçmişle gelecek arasında bir köprü olmuştur. Azerbaycan’da modern tiyatro 19. yy’ın ortalarına rastlamaktadır. 19. yüzyılın başlarında Azerbaycan’ın siyasi hayatında radikal değişikler olmuş, Çarlık Rusya Kafkasya’ya inmiş, Azerbaycan’ı kontrolü altına almaya çalışmıştır. 1828’de İran’la yapılan Türkmençay antlaşmasıyla Azerbaycan kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrılmış, Kuzey (bugünkü) Azerbaycan Çarlık Rus’un, Güney Azerbaycan (İran Azerbaycan’ı) İran’ın tahakkümü altına girmiştir.Çarlık idaresinin eyalet merkezi olan Tiflis, resmi dairelerin ve mekteplerin açılmasıyla diğer şehirlere nazaran daha gelişmiş bir durumdaydı. Avrupai hayat tarzının Tiflis’te Rus tesiriyle başlaması, birtakım içtimai hareketlenmeyi de beraberinde getirmiştir. Gayrimüslimler bu yeni yaşam biçimine kısa sürede ayak uydurmuşsalar da Müslümanlar (çoğunluğu Türk) dinleri dolayısıyla uzun süre bu durumu kabullenmemişlerdir. Azerbaycan araştırmacısı Yavuz Akpınar tiyatroyla ilgili olarak Tiflis muhitinin o dönemki görünümünü şöyle açıklamaktadır: Ahundzade’nin 1849’dan itibaren komediler yazmaya başlaması doğrudan doğruya Tiflis’teki kültürel değişmelerle yakından alakalıdır… Yolların yapılması, şehirlerdeki hızlı nüfus artışı, özellikle Tiflis’in süratli gelişmesi, ticaretin büyümesi kültürel hayatın bu şehirde canlanmasına ve olgunlaşmasına imkân hazırlamıştı. Tiflis’te devlet daireleri kurulmuş, birçok okul açılmış matbuat gelişmeye başlamıştı. Avrupai hayat tarzı yaygınlaşıyor, güçleniyordu. İşte bu gelişmelerin tabii bir neticesi olarak tiyatro binasına ihtiyaç duyuldu. Ruslar, Gürcüler ve Ermeniler arasından yerli aktörler çıkmaya başlamıştı, tiyatro toplulukları oluşturuluyordu. Avrupai hayat tarzının Kafkasya ve Azerbaycan dolaylarında yerleşip yayılmasını bu bölgenin Şark’a ait hususiyetlerinden, atmosferinden koparılmasını kendi sömürgeci emelleri için de yararlı gören Çarlık hükümeti, Rusların ve diğer gayrimüslimlerin Tiflis’te tiyatro, opera, müzik, modern eğitim ve öğretim, matbuat sahalarındaki faaliyetlerine gereken dikkati gösteriyor, bunları himayeden geri kalmıyordu… Vorontsov’un hususi bir tiyatro binası yaptırmasının başka sebepleri de vardır: Mesela Tiflis’te gittikçe büyüyen Rus kolonisi için alıştıkları eğlence hayatını ihdas etmek, geliştirmek medeni bir ihtiyaç haline gelmişti (Akpınar,1988). Çarlık Rus idaresinin umumi valisi Knyaz Vorontsov, 1849’da Tiflis’te Rus tiyatro binasının temelini attırmış ve 1851’de tiyatro binası hizmete açılmıştır. Bu durum daha sonra Vorontsov’un Türk, Gürcü ve Ermeni aydınlarını tiyatro eseri yazmaya teşvik etmesiyle daha ileriye taşınmıştır. Böylece Müslüman-Türk dünyasının ilk tiyatro yazarı Mirza Fetali Ahundzade, 1850’de ilk komedisi Hekayet-i Molla İbrahimhalil Kimyager’i yazmıştır. Ahundzade aynı yıl Mösyö Jordan, LenkeranHanının Veziri tiyatrolarını, 1852’de Hekayet-i Hırs-ı Guldurbasanı, 1853’te Hacı Gara’yı, 1855’te Mürafaa Vekilleri’ni yazmıştır (Akpınar, 1994). Eserler Azerbaycan Türkçesiyle yazılmışsa da ilk olarak 1853’te Tiflis’te Rusça basılmış ve ne yazık ki Rusça oynanmıştır. Bunun nedenini Abdulvahap Yurtsever, Azerbaycan’da henüz tiyatroyu icra edecek aktör kadroların olmaması olarak belirtilir (Yurtsever, 1951). Ahundzade’nin eserleri başta Rusya olmak üzere Fransa, İngiltere’de de sahnelenmiştir. Akpınar, 19. asrın ikinci yarısında Batı Avrupa’da en çok tanınan Şarklı yazarın Ahundzade olduğunu söyler (Akpınar, 1994).1880’den sonra tiyatro hayatında bir canlanma görülmüş, Gori Muallim Mektebini bitiren gençler, öğrencileri etrafında toplayarak bazı tiyatro eserlerini sahneye hazırlamışlardır. 1880 yılında profesyonel denebilecek tiyatro topluluğu Nahçivan’da oluşturulmuştur. Bu topluluğun içinde Memmedtağı Sıdkı, Celil Mehmetkuluzade, Elekber Mehmetguluoğlu, Ekber Molla Beyeloğlu, Eyneli Bey Sultanof gibi tiyatro heveskârları, 1882’den itibaren de Azerbaycan Türkçesini iyi bilen Ermeni aktör ve aktrisleri Elmas Hanım, Stepan Safrazyanlar Azerbaycan’ın birçok şehrinde (Bakü, Gence, Tiflis, Nuha) tiyatro gösterileri düzenlemişlerdir. Ahunzade’nin komedileri başta olmak üzere Ermeni yazar Vasak Medetov’un Azerbaycan Türkçesiyle yazdığı eserleri oynamışlardır (Akpınar, 1994). Elmas Hanım Türk sahnesinde yer alan ilk kadın sanatçıdır. 1886’dan itibaren Azerbaycan tiyatrosu Bakü’de gelişmeye başlamıştır. İnkılap Kerimov, Bakü’de tiyatronun canlanmasını, Sultanmecit Genizade, Habib Bey Mahmutbeyov ve Necefoğlu Bey Veliyev’in tiyatro heveslilerini bir araya getirerek gösterdikleri mücadeleye dayandırır ve bu durumu şöyle açıklar: “… Bu şahısların tiyatro yolunda çektikleri azap, uğraştıkları birçok tahkirat, sövüşlerin hiçbiri anlatılamaz. Kapı kapı gezip bilet satmakla tiyatrolar verip özleri için bir kuruş götürmeyip ihza ettikleri paraları yeni tür mektep uşaklarına gönderirdiler… Bu şahısların tiyatro yolunda zahmetleri çok büyük ve tiyatro tarihine adları yazılmalıdır.” (Kerimov, 1923) Yukarıda belirtilen isimler her ne kadar tiyatro konusunda büyük eserler vermemişse de rejisörlük ve aktörlük alanlarında tiyatronun ağır yükünü üzerine almışlardır. Habib Bey ve Sultanmecit Genizade 1887’de yüksek tahsil için Bakü’ye gelmiş, burada öğretmenlik yapmaya başlamışlardır. Habib Bey ve Genizade’nin büyük çaba göstererek Bakü’de açtığı Rus-Tatar Mektebi2 maarif ve medeniyet yolunda önemli ilerleme kaydetmiştir. Aralarına Necefoğlu Bey Veliyev’in de katılmasıyla Bakü’de tiyatro alanında hareketlenme başlamıştır. Açılan mektebin öğrencilerinin tiyatroya olan ilgileri arttırılmış, dönemin ünlü tiyatro oyuncularından Hüseyin Araplinski ve Mirmahmut Kazımovski de ilk defa bu mektebin öğretmenlerinin yönlendirmesiyle sahneye çıkmıştır.Bakü’de bu hareketlerle canlanan tiyatro hayatı profesyonelleşmek adına hükümet izniyle truppalar (tiyatro toplulukları) oluşturulmaya çalışılmıştır. Bununla ilgili ilk adım 1896’da Azerbaycan’ın önemli aydını Hasan Bey Melik Zerdabi tarafından atılmış; fakat Bakü hükümeti tarafından izin verilmemiştir. Daha sonra Nerimanov’un gayretleri olumlu sonuçlanmış ve nitekim aynı yıl “Birinci Müslüman Truppası” adı altında tiyatro topluluğu kurulmuştur.

НОВОСТИ, В КОТОРЫХ ВСТРЕЧАЕТСЯ ТЕРМИН «SITEM ETMEK»

ССЫЛКИ

« EDUCALINGO. Sitem etmek [онлайн]. Доступно на <https://educalingo.com/ru/dic-tr/sitem-etmek>. Июн 2023 ».