Teleskopu Icat Eden Kimdir

WebTekno''da yer alan habere göre; Galileo ile birlikte uzaya bakmaya başlasak da aslında bu aletin mucidinin kim olduğu tam olarak bilinmiyor. Çünkü teleskop patenti için aynı anda birçok kişi başvurmuş ve hükümetin kafası biraz karışmıştır. İşte detaylar...

Teleskobu kim icat etti?

Tarih boyunca astronomiye meraklı bilim insanlarının bir takım sistemlere sahip sıra dışı aletler kullanarak ilkel teleskoplar yaptıkları ve gökyüzünü inceledikleri biliniyor. Ancak bildiğimiz anlamda merceklerden oluşan ve uzağı yakın eden teleskobun ilk patent başvurusu 1608 yılında Hollandalı bir gözlük üreticisi olan Hans Lippershey tarafından yapılmıştır.

Hans Lippershey tarafından icat edilen teleskop dışbükey bir objektif merceğiyle hizalanmış içbükey bir göz mercek ile çalışıyor ve nesneleri 3 kat daha büyük gösteriyordu. Fakat dedikodulara göre Lippershey, aynı kasabada yaşadığı yine bir gözlük üreticisi olan Zacharias Jansen’den bu fikri çalmıştı. Bu konuda kanıtlanmış bir iddia olmasa da her iki ismin de teleskop icadında eşit rolü olduğu söylenir.

Zaten ortalık yeterince karışık değilmiş gibi bir de aynı dönem ortaya yine bir Hollandalı olan Jacob Metius çıktı. Lippershey''den yalnızca birkaç hafta sonra benzer bir alet için patent başvurusunda bulunan Metius nedeniyle hükümet, her iki isme de patent vermedi. Metius küçük bir ödül, Lippershey ise teleskop üretimi için yüklü bir ödeme aldı. Yani kazanan Hans Lippershey olmuştur.

Galileo tüm bunlardan habersiz bir teleskop geliştiriyor ve gözünü uzaya dikiyor:

İtalyan bir astronom, fizikçi, mühendis, filozof ve matematikçi olarak tanıdığımız Galileo Galilei, teleskop için yapılan ilk patent başvurusundan yalnızca bir yıl sonra 1609 yılında nesneleri tam 20 kat daha büyük gösteren bir teleskop icat etti. Venedik Senatosu’na bu icadı sunduğu zaman büyük beğeni topladı ve ömür boyu Padua Üniversitesi''nde öğretim görevlisi olarak görevlendirilerek maaşı iki katına çıkarıldı.

Galileo teleskop kullanarak uzaya bakan ilk insandır. Teleskop sayesinde Ay’daki dağları ve kraterleri görmüş, Samanyolu’nu keşfetmiş, Satürn halkalarıyla büyülenmiş ve Jüpiter’in dört uydusunu keşfetmiştir. Tüm bu gördüklerini İki Büyük Dünya Sistemi Hakkında Diyalog isimli kitapta toplanmış ve Kopernik gezegen modelini anlatmıştır.

İtalyan Engizisyon Mahkemesi durur mu, yapıştırmış cevabı; Galileo bu kitabı dönemin papası VIII. Urbanus’a adamasına rağmen fikirleri sapkınca bulunmuştur. 1633 yılında mahkeme karşısına çıkan Galileo fikirlerinin sapkınca olduğunu kabul ederek ölümden kurtulmuş ve 1642 yılında hayatını kaybettiği güne kadar ev hapsinde kalmıştır.

Teleskop üzerine yapılan çalışmalar hız kesmeden devam ediyor:

Bilim insanları öldürülse, hapsedilse bile bilimsel çalışmaların hız kesmeyeceğini tarihten öğrendik. Teleskop üzerine yapılan çalışmalar da Avrupa’nın başka kentlerinde hızla devam etmiştir. Alman bir bilimci, matematikçi ve astrolog olarak tanıdığımız Johannes Kepler iki dışbükey mercekli bir teleskop tasarlayarak nesnelerin ters görünmesini sağlamıştır.

Johannes Kepler geliştirdiği bu teleskop hakkında pek çok yazı kaleme almış ve dönemin pek çok bilim insanını etkilemiştir. İngiliz bir fizikçi, matematikçi, astronom, mucit, filozof ve teolog olarak tanıdığımız Sir Isaac Newton da bu yazılardan etkilenen bilim insanlarından biridir. Newton, teleskop için mercekler yerine aynalar kullanılmasının daha doğru olduğunu düşünerek 1668 yılında ayna kullanarak yansıtıcı bir teleskop geliştirmiştir.

Modern teleskop icat ediliyor:

Sir Isaac Newton tarafından 1668 yılında aynalar kullanılarak geliştirilen yansıtıcı teleskop uzun yıllar astronomi dünyasının çalışmalarında kullanılan en önemli alet olmuştur. Ancak yıllar geçtikçe teleskopların yalnızca ışık toplayarak görüntüler sunması yeterli gelmemeye başlamıştır. Teleskoplar ihtiyacımız olan tüm verileri sağlamak için başka nasıl kullanılabilirdi?

1897 yılında ABD Wisconsin''de bulunan Yerkes Gözlemevi''nde 1 metrelik cam merceğe sahip bir teleskop geliştirildi ancak pek de başarılı sonuç vermedi. Daha sonra 1917 yılında ABD California''da bulunan Mount Wilson Gözlemevi''nde 2.5 metrelik yansıtıcı bir teleskop geliştirildi. Amerikalı bir astronom olan Edwin Hubble bu teleskoptan baktı ve Andromeda Bulutsusu''nun aslında çok ama çok daha uzakta olduğunu keşfetti.

Radyonun icadı teleskoplara yeni bir görev yükledi. Amerikalı bir mühendis olan Karl Jansky, 1931 yılında ilk kez uzaydan gelen radyo sinyallerini tespit etti ve radyo teleskopları geliştirildi. Bugün artık teleskoplar aracılığıyla gözle görülen ışık, radyo dalgaları, kızılötesi ışınlar, röntgen ışınları, ultraviyole ışınlar gibi pek çok veriyi inceliyor ve analiz edebiliyoruz. Yüzlerce yıl önce bir gözlük üretici tarafından icat edilen bir alet ancak bu kadar verimli kullanılabilirdi.

Teleskop denilince akla ilk gelen üç ayak üzerinde duran ve arkasında geçildiğinde küçük bir tüpten uzağı görmemizi sağlayan, birçok farklı ekipmanla donatılmış cihazlar geliyor. Ancak teleskopun görevi aslında bundan daha fazlası. Peki, teleskop nedir? Teleskobu kim icat etti? Gelin birlikte bakalım.

Teleskop Nedir?

Teleskop; yapı olarak objektif, oküler ve bu mercekleri muhafaza eden bir tüpten meydana gelmiştir. Objektif cinsine göre iki tür teleskop vardır. Uzaydan gelen ışıklar teleskop içinde bir aynaya çarpıp, prizmadan geçtikten sonra göze geliyorsa bu türe yansımalı (aynalı) teleskop denir. Uzaydan gelen ışıklar merceklerden doğrudan geçip göze geliyorsa bu türe de kırılmalı (mercekli) teleskop adı verilir.

Teleskop Ne İşe Yarar?

Teleskop, astronominin temel araştırma araçlarındandır. Bu araç sayesinde gezegenler, güneş ve ay gibi gök cisimleri incelenebilmiştir.

Teleskop Kim Tarafından İcat Edildi?

Teleskop, Hans Lippershey (Hollandalı gözlük üreticisi) tarafından icat edilmiş ve daha sonra Galileo Galilei tarafından ilk defa, gökyüzü gözlemleri yapmakta kullanılmıştır. Bu mercekli bir teleskop idi. 

Teleskopların asıl amacı yıldızlardan gelen ışığı toplamaktır. Toplanan bu ışık verileri sayesinde yıldızın, daha doğrusu gökcisminin uzaklığı, kütlesi, yaşı..vb hesaplanabilir. Bu tabi çok kolay bir işlem değildir. Uzun süren gözlemler gerekebilir. Teleskop kullanımı için en uygun ortam temiz bir gökyüzü ve şehir ışıklarından mümkün olabildiğince uzakta olan yerdir. 

Zaten yaz tatillerinde, akşam sahilden bakınca çok sayıda yıldız görmemizin sebebi de budur. Temiz ve şehir ışıklarından uzak bir yerde daha çok yıldız görülebilir. Hubble uzay teleskobunun atmosfer dışında gözlem yapmasının bir sebebi de budur, atmosferimizdeki kir, toz, bulut, şehir ışıklarından arındırılmış bir gözleme imkan verir.

Teleskop Ne Zaman İcat Edildi?

Teleskop, 1608 yılında Hans Lippershey (Hollandalı gözlük üreticisi) tarafından icat edilmiş, 1609 yılında Galileo Galilei tarafından ilk defa, gökyüzü gözlemleri yapmakta kullanılmıştır.

Teleskop Çeşitleri Neler?

• Optik Teleskoplar
• Radyo Teleskopları
• X-ışın Teleskopları
• Uzay Teleskopları
• Kızılötesi Teleskopları

Optik Teleskoplar

Optik teleskoplar, esas olarak elektromanyetik spektrumun görünür ışık kısmından ışığı toplayan ve odaklayan teleskop çeşididir. Kullanım amacı bakılan nesnenin doğrudan görünümü için büyütülmüş görüntüsünü oluşturmak, fotoğrafını çekmek ya da elektronik görüntü sensörleri üzerinden veri toplamaktır. 

Optik teleskoplar kendi içerisinde üçe ayrılır;

Kırılmalı Teleskoplar (Refraktörler): Mercekleri kullanır (mercek bilimi), teleskoba gelen ışık objektif denen mercekten geçer burada kırılır ve okülere gider.

Yansıtmalı Teleskoplar (Reflektörler): Aynaları kullanır, teleskoba gelen ışık ilerleyip birincil aynaya gelir buradan gelen görüntü ikinci aynaya yansıtılıp buradan kullanıcıya gelen görüntü elde edilir. 

Katadiyoptrik Teleskoplar veya Katoptrik Cassigrain Tipi Yansıtıcı Teleskoplar: Reflektör (newton teleskobu) ve refraktör teleskoplarının ikisinin de özelliklerini taşır. Lens ve aynaları da görüntü elde etmede kulllanır; yansıtmalı teleskop gibi ışık birincil aynaya gelir buradan düzeltici merceğe (maksutov veya Schmidt cassigrain tipleri) ya da ikincil düzeltici aynaya (Ritchey-Chretien) yansır. 

Buradan ise yansıyan ışık kullanıcıya ulaşır ışık yolu katlamalıdır. Refraktör ve Newton teleskoplarının aksine kısa bir tüp üzerinde yüksek büyütme özelliğine sahiptir. Diğer yandan görüntü refraktörlerdeki gibi tüpün en sonunda oluşur, görüntü Newton teleskobu gibi tüpün ortasında oluşmaz ve ters çevrilmez.

Radyo Teleskopları

Radyo teleskop, elektromanyetik tayfın radyo bölgesindeki dalgaları yakalayıp kuvvetlendirerek gözlem yapmak için kullanılan çanak şeklinde antenlerden oluşmuş alıcı veya alıcılardır. Radyo teleskop alıcısı radyoyla hemen hemen aynı işi görür. Radyo teleskobun radyodan farkı kozmik cisimlerden gelen yayının çok zayıf olmasıdır. Bu da gelen yayının yüz milyon kattan daha fazla kuvvetlendirilmesini gerektirir. 

Bu yüzden radyo teleskop alıcıları daha duyarlı yapılmak zorunda ayrıca ileri radyo ve bilgisayar teknolojileri gerektirmektedir. Radyo teleskoplar elektronik ve bilgisayar alanlarındaki gereksinimlerinden dolayı bu alanlara da önemli katkılarda bulundular. Antenin büyüklüğü yani dalgaları toplayan alanın büyüklüğü önemli olduğu için radyo çanakları olabildiğince büyük yapılmaya çalışılır.

X-ışın Teleskopları

Bir X ışını Teleskobu (XRT), uzaktaki objeleri X ışını spektrumunda gözlemlemek için tasarlanan teleskoptur. X ışınlarına karşı opak olan Dünya atmosferinin üzerine ulaşmak için, X ışını teleskopları yüksek irtifa roketlerine, balonlara veya yapay uydulara montelenmelidir.

Uzay Teleskopları

Uzay teleskobu, uzaktaki gezegenleri, galaksileri ve diğer astronomik cisimleri gözlemlemek için uzaya yerleştirilen bir teleskoptur. Uzay teleskopları, zemine dayalı teleskopların ışık kirliliği ve elektromanyetik radyasyonun bozulması (ışık titremesi) gibi birçok sorundan kaçınır. Buna ek olarak morötesi frekansları, X ışınları ve gama ışınları Dünya atmosferi tarafından engellendiğinden yalnızca uzaydan gözlemlenebilirler.

Kızılötesi Teleskopları

Kızılötesi ışık kullanarak gök cisimlerini tespit etmek için kullanılan teleskoplardır. Gök cisimleri bir miktar elektromanyetik yaymaktadır. Dünya'nın atmosferik gazları tarafından kızılötesi tayfın büyük bir kısmı soğurulur. Böylece teleskoplar da uzaya yerleştirilir.

Teleskop Fiyatları Ne Kadar?

Teleskop fiyatları, teleskopun çeşidine göre değişiklik göstermektedir. Ancak en ucuz olarak bilinen teleskoplar, mercekli teleskoplardır. Bunun dışında teleskop fiyatları genel olarak 500 TL – 30.000 TL arasında değişmektedir.

Bilim ve Ütopya’nın Temmuz 2018 sayısında (Sayı 289, Temmuz 2018, s. 58-62) Osmanlılarda Kopernik Kuramı’nın girişine ve kabulüne ilişkin yazımızın ardından bir başka problemi gündemi getireceğim. Osmanlı astronomları teleskop kullandılar mı? Bahsi geçen yazımızda Osmanlıların yeni astronomiye ilişkin bilgileri, özellikle Kopernik (1473-1543) ve sonrası gelişmeleri takip ettiğini, ancak Güneş’i merkeze alan evren sisteminin tam olarak kabulünün ve ders kitaplarına aktarılmasının 19. yüzyıl ortalarını bulduğundan söz etmiştim. Kopernik sonrası yeni ve modern astronominin gelişmesinde ise teleskop adlı araç etkili olmuştur. Acaba Osmanlılar bu araçtan haberdar oldular mı? Teleskop Osmanlılarda tam olarak ne zaman kullanıldı?

Bilindiği üzere teleskopun icadıyla birlikte astronomide yeni bir dönem başladı ve 17. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar astronominin gelişmesi büyük ölçüde teleskopun gelişimine bağlı kaldı. Zira teleskop, gökyüzünde şimdiye kadar dikkat edilmemiş olguları ortaya çıkardı ve Yer merkezli astronomi geleneğini izleyenlerle Kopernik’in Güneş merkezli sistemini kabul edenler arasındaki çekişmeyi neredeyse sonlandırdı.

Teleskopun icat tarihi açık değildir; bir bilim adamı tarafından değil bir gözlükçü ustası tarafından geliştirilmiştir. Saydam içbükey ve dışbükey lenslerin büyütme ve küçültme gücü Antik çağlardan beri bilinmektedir. Ancak bildiğimiz lenslerin ortaya çıkışı 13. yüzyıla rastlar.

Antik Yunanlılar lensleri bilmelerine karşın bunları gözlem için kullanmadılar. Astronomlar gökyüzü gözlemi için içi boş lenssiz tüpler kullanıyorlardı. İçi boş lenssiz “görüş tüpü” (sighting tube) ile yapılan gözlemlere ilişkin bilgiler Aristoteles’in (M.Ö. 384-322) ve Strabo’nun (M.Ö. yaklaşık 63-M.S yaklaşık 19) yazılarında bahsedilmektedir. Lenslerden ise Aristophanes (M.Ö. yaklaşık 450-388 yılları) tarafından söz edilir. Teleskopun diğer önemli parçası olan aynalar üzerinde ise Euclides (M.Ö. 330-275), Archimedes (M.Ö. 287-212) ve İskenderiyeli Heron’un (M.S. 10-70) çeşitli incelemeler yaptıkları bilinmektedir. Bu alet, Çin’de de M.Ö.  1100’lerde bilinmekte ve kullanılmaktaydı.

Görüş tüplerinin, lenslerin ve aynaların gelişimi Ortaçağ’da da devam etmiştir. Gözlüklerin ise 1350 yıllarında kullanıldığı bilinmektedir ve muhtemelen 1285-1300 tarihleri arasında bilinmeyen bir İtalyan tarafından icat edilmiştir. Gözlüklerin icadında Alexandro della Spina (ölümü 1323) ve arkadaşı Salvino d’Armati’nin (ölümü 1317) adı geçmektedir. Yine Roger Bacon’ın da (1211-1294) gözlükler ve diğer optik araçlara ilişkin yazılarının olduğu bilinmektedir. Ancak gözlüklerde kullanılan lenslerin nasıl olup da dürbün ve teleskop yapımında kullanıldığına ilişkin bilgilerimiz kısıtlıdır.

İlk teleskopun kimin tarafından yapıldığı bilinmemektedir. 1604’te Zacharias Jansen (yaklaşık 1580-1638), 1608’de Hans Lippershey (yaklaşık 1570-1619) ve yine 1608’de Jacop Metius (1571-1635) tarafından müstakil olarak yapıldığı sanılmaktadır. Ayrıca 1590’larda İtalyan doğa filozofu Giambattista della Porta (1534/5-1615) tarafından yapılmış bir İtalyan modelinden de söz edilmektedir. Diğer taraftan, 1570’lerde Leonard Diggest (yaklaşık 1520-1573) ve oğlu Thomas Diggest (1546?-1593) tarafından İngiltere’de dışbükey lens ve aynadan oluşan bir aracın yapıldığı da bilinmektedir. Ancak bu araç deneysel olarak yapılmış ve seri üretime hiçbir zaman geçilmemiştir. Bu araç hakkında elde bu bilgiden başka bilgi de yoktur. Yine bu aletin yapımına ilişkin olarak matematikçi William Bourne (ölümü 1583) ve Alman matematikçi Cornelius Drebbel’in (1572-1634) isimleri de verilmektedir. Yapılan bu teleskoplar basit bir lensten ibaretti ve mercekli teleskoptu.

1609 yılında Venedik’te bulunan Galilei, teleskop adında bir aletin varlığını ve bir yabancının bu aletle Padua’ya geldiğini haber alır; Padua’ya döner ve yabancının Venedik’e gittiğini öğrenir. Galilei yabancının teleskopunun yapılışı hakkında bilgi edinir ve hemen kendisine bir tane yapmayı başarır. Galilei, Galilei Teleskopu olarak bilinen bu cihazını 1609 yılının sonuna kadar geliştirir. Buluşunu Venedik Senatosu’na armağan eder ve profesörlükle ödüllendirilir. Araç, ilk defa 1609 yılında Galilei tarafından astronomik amaçlı olarak kullanılır. Gerçi Ağustos 1609’da altı kez büyüten bir teleskopla İngiliz Thomas Harriton’un (1560-1621) Ay’ı gözlemlediği bilinmektedir, ancak teleskopu gökyüzüne çeviren ilk kişi olarak Galieli anılır. Galilei Ay’ı gözlemledi, Jüpiter’in dört uydusunu keşfetti, yıldızlardaki nebular yapıyı fark etti. Mart 1610’da bunları Yıldız Habercisi’nde yayımladı. 1611’in başlarında Venüs’ün safhalarını gözlemledi. Son keşfi ise Güneş lekeleriydi. Yu 2-2

“Teleskop” sözcüğü ise 1611’de ortaya çıktı ve ilk olarak Julius Caesar Largalla’nın (1576-1624) 1612 yılında basılan Lunar Phenomena adlı kitabında kullanıldı. 1611’lerin başlarında ise Kepler (1571-1630)Dioptrice’inde, Galilei teleskopunun optik prensiplerini açıkladı. Ancak bu önemli buluş, 1630’da Christoph Scheiner’in (1575-1650) Rosa Ursina’sında bu tip bir teleskop tanıtılıncaya kadar astronomlar tarafından dikkate alınmamıştır.

17. yüzyılın ortalarından sonra teleskopun astronomi bilimi açısından önemi anlaşıldı ve bu dönemden sonra gözlemevleri teleskop temelli olarak kuruldu. Bunlar içerisinde en erken tarihli olanları, 1632 yılında krallık desteğiyle üniversiteye bağlı olarak kurulan ve 1817 yılında yenilenen Leiden Gözlemevi’dir. Bu gözlemevini, yine krallık desteğiyle üniversiteye bağlı olan Kopenhag Gözlemevi izlemiştir. 17. yüzyılda kurulan gözlemevleri arasında en önemlileri, Fransa Kralı XIV. Louis’in emriyle, Paris Bilimler Akademisi’ne bağlı olarak kurulan Paris Gözlemevi ve diğeri de 1675 yılında İngiliz Kraliyet Akademisi’ne bağlı olarak John Flamsteed (1646-1719) tarafından kurulan Greenwich Gözlemevi’dir. Bu iki gözlemevinde yapılan en önemli çalışmalar teleskoplar üzerinedir. Bu çalışmalarla teleskoplar geliştirilmiş ve teleskoplara gözlem araçları uygulanmaya başlanmıştır. Daha sonra, Avrupa’nın çeşitli yerlerinde başka gözlemevleri kurulmuştur.

Osmanlılarda teleskopa ilişkin ilk bilgi İstanbul Gözlemevi’nin kurucusu Takiyüddin’de (1526-1585) yer almaktadır (1574). Takîyüddîn Kitâbu Nûr-i Hadakati’l-Ebsâr ve Nûr-i Hadîkati’l-Enzâr (Göz ve Bakış Bahçelerinin Işığı Üzerine Kitap)adlı eserinde uzaktaki nesneleri yakınlaştıran optik bir aletin tanımını yapar:

“Ben uzakta bulunmaları nedeniyle görülemez (gözden gizlenmiş olan) eşyayı en ince ayrıntılarıyla gösterebilen ve ortalama uzaklıkta bulunan gemilerin yelkenlerini bir ucundan tek bir gözle baktığımızda görebileceğimiz ve (daha önce) Yunanlı bilginlerin yapıp, İskenderiye Kulesi’ne yerleştirmiş olduklarına benzer bir billur (mercek) yaptım.”

Takîyüddîn’in yaptığı bu aleti teleskop olarak tanımlamamız mümkündür. Zira yukarıdaki anlatımdan anlaşıldığı üzere bu alet çok uzaktaki nesneleri çok yakından ve ayrıntılarıyla gösterebilmektedir. Ancak Takîyüddîn bu aletin Eski Yunanlılar tarafından yapıldığını ve İskenderiye Kulesi’ne yerleştirildiğini söylemektedir. Bilinen kaynaklara göre İskenderiye Kulesi’nde böyle bir alet yoktur. Bu durum göz önüne alınırsa, bu aletin teleskop olmadığı, bir gözlem borusu olduğu daha akla yakın görünmektedir.

Osmanlılarda teleskopa ilişkin erken kayıtlı bir başka bilgi 1630’lar civarındadır. 1630 yılında Fransız astronom Nicolas-Claude Fabri de Peiresc (1580 – 1637), Batı Avrupa, Kuzey Afrika ve Osmanlıda yapılması planlanan Güneş ve Ay tutulmaları gözlemlerini karşılaştırmak amacıyla, İstanbul’daki Fransiskenler’e ve Karmelitler’e bu gözlemleri hatasız yapabilmeleri için, küçük teleskoplar ve ahşap yükseklik ölçme aletleri gönderdiği bazı kayıtlarda yer almaktadır. Ancak buna ilişkin bilgiler kısıtlıdır.

18. yüzyılın sonlarına kadar Osmanlılarda teleskop kullanımına ilişkin net bilgiler olmasa da Batıdaki teleskop temelli çalışmaların 1772 yılında Kalfazâde İsmail Çınarî’nin (ölümü 1790) çeviri eseriyle girdiğini biliyoruz. Kalfazâde İsmail Çınarî, Jacques Cassini’nin Tables Astronomiques de Soleil, de la Lune, des Planétes, de Etoiles Fixes et des Satellites de Jupiter et de Saturne (1740) adlı eserini Tuhfe-i Behîc-i Rasînî Tercüme-i Zîc-i Cassinî adıyla çevirdi. Bu tercüme ile birlikte, hem logaritma hem de teleskop aracılığıyla elde edilen dakik gözlem bulguları Osmanlı bilginlerinin hizmetine girdi.

Yeni astronomi kavram ve prensiplerine ilişkin daha geniş bilgi 18. yüzyılın ilk yarısında İbrahim Müteferrika’nın (1674-1745) Kâtip Çelebi’nin (1609-1657) Cihannümâ’sına yaptığı ilavelerde bulunmaktadır. Müteferrika 1732’de Cihannümâ’yı basarken bu esere bazı ilaveler yapmış ve bu ilavelerde yeni astronomiden söz etmiştir. Müteferrika, bu ekte Güneş Merkezli Kuram üzerine verdiği tarihçeden sonra kuramı ayrıntıya girmeden kolaylıkla anlaşılmasını sağlayacak bir biçimde, ana hatlarıyla ele almıştır. Müteferrika, bu bilgileri verdikten sonra, Jüpiter’in 4 ve Satürn’ün 5 uydusundan bahsetmiştir. Son dönemlerde yapılan gözlemlerle ortaya çıkarılmış olan ve “Aycıklar” olarak adlandırılan bu uydulardan bahsetmesi, onun Galilei’den itibaren teleskopla yapılan gözlemlerden de haberdar olduğunu bize göstermektedir.

Kopernik Kuramı’na ve Batıda yapılan modern bilimsel çalışmalara ilişkin en net bilgiler Osmanlılara Başhoca İshak Efendi (ölümü 1834) sayesinde girmiştir. 1831-1834 yılları arasında kaleme aldığı meşhur eseri Mecmûa-i Ulûm-i Riyaziye’nin (Matematiksel Bilimler Seçkisi) dördüncü cildini astronomiye ayıran Başhoca İshak Efendi,  ağırlığı Kopernik teorisine verir. İshak Efendi bu sistemin o zamana kadar Osmanlılarda en uzun ve belki de en teknik izahını vererek, “hata olması muhtemel ise de” Kopernik görüşünün ilm-i hikmete daha uygun olduğunu kesin bir şekilde belirtir. Bu kitabın optik kısmında, kırılma ve yansıma optiğine ait bazı aletlerin açıklaması yapılmıştır. Ona göre gözlük, mikroskop ve teleskop kırılma optiğine ait araçlardır. Bunlardan basit bir optik araç olan mikroskop, çok küçük olmaları nedeniyle gözün dikkatiyle algılanamayan şeylerin gayet açık bir şekilde görünmesini sağlar. İshâk Hoca’nın açıklamalarında cam kürelerde ışığın uğradığı değişimler de ele alınmıştır. Benzer şekilde cam küre yerine içi suyla doldurulmuş yuvarlak bir cam alınsa da aynı sonuçların gözlenebileceğini belirtmektedir. Yine bu bölümde karanlık oda konusuna da kısaca değinilmiştir.

Yine Osmanlılara modern bilimlerin geçişinde öncülük eden Mehmed Emin Derviş Paşa’nın (1817 - 1879) Usûl-i Kimya (1848) adlı eserinin ikinci makalesinde termometreler, elektrikli araçlar tanıtılırken dürbün ve dürbünde kullanılan mercekler de tanıtılmıştır.

Osmanlılarda teleskop konusunda bir başka bilgi 1850 yılına aittir. 1850 yılında Andreas David Mordtmann’ın bildirdiğine göre, dönemin tanınmış Alman astronomlarından Christian Heinrich Friedrich Peters (1813-1890), Alexandre von Humboldt’un ve daha başka bilim adamlarının tavsiyesi üzerine İstanbul’a geldi ve İstanbul’da, Sadrazam Reşid Paşa’nın danışmanı oldu. II. Abdülmecid, bu sıralarda 11 inçlik (yaklaşık 30 cm) bir refraktör (mercekli teleskop) edinmişti. Reşid Paşa bu refraktörü Peters’in emrine vermek istiyordu; ancak zamanın gazetelerinden alınan bir kupüre göre, Reşid Paşa’nın gücü ve koruması, saraydaki düşmanca tavrın üstesinden gelebilmek için yeterli değildi; ayrıca gezegenlere hükmetmeye tenezzül etmeyen astronomi bilimi, astrolojiyi hâlâ yenememişti. Mordtmann’ın anlatımına göre, Christian Peters, Prusya Sefiri aracılığıyla, Sadrazam Reşid Paşa’ya takdim edileceği gün, tersanede bulunan Nusretiye Gemisi batırılmış ve bunun üzerine, Reşid Paşa, “Bu Frenk astronom, ya bu hadiseyi önceden biliyordu ki o halde bir alçaktır, ya da bilmiyordu, o zaman da cahildir. Böyle bir insanla hiçbir surette ilgilenemeyiz” demiştir. Bu arada Sultan, Peters’e Suriye ve Filistin’e yapılacak bir bilimsel geziye başkanlık edip edemeyeceğini sordu; ancak 1854 yılında patlak veren Kırım Savaşı nedeniyle bu projeden vazgeçildi.

Bu olay üzerine Peters, 1854 yılında Amerika’daki zamanın meşhur gözlemevlerinden Harvard Koleji Rasathanesi’ne gitti ve 1855 yılında da Rhode Island’da bir bilimsel toplantıya katılarak Naples’da Güneş lekeleri üzerine yapmış olduğu gözlemlerini sundu (“Contributions to the Atmospherology of the Sun”, Proceedings of the American Association for the Advancement of Science, 1855).

Modern bilimlerin Türkiye’ye geçişinde bir başka önemli isim Hoca Tahsin Efendi’dir (1812-1880). 1869 yılındaDarülfünun’un başına geçen Hoca Tahsin, burada halka açık konferanslar vermeye başladı ve bu konferanslarda Avrupa’da ortaya çıkan yeni bilimlere özellikle de mikroskop ve teleskopa ilişkin bilgiler vermeye başladı. Ancak bu konferanslar mutaassıp kişilerin tepkisini çekti ve 1870 yılında Ramazan ayının ikinci gecesinde Cemâleddîni Efgânî ile yaptığı konuşma üzerine ikisi de Darülfünun’dan uzaklaştırıldı. Hoca Tahsin’in ilk 1880 yılında yayımlanan Esas-ı İlm-i Heyet (Astronominin Esasları) adlı eserinde teleskopa çok sayıda atıf bulunmaktadır. Şemsettin Sami’nin aktardığına göre Hoca Tahsin Efendi üstünde bir gözetleme aleti, boynunda bir dürbün, ayağının ucunda mikroskop, elinde bir kitap olduğu halde çalışmalarından yorulmuş bir şekilde uyurdu.

Merzifon Anadolu Koleji Gözlemevi

Osmanlılarda teleskop kullanımına ilişkin en net bilgi Merzifon’da kurulan bir gözlemevine ilişkindir. 1912 yılında ise Merzifon Anadolu Koleji bünyesinde basınç ve yağış ölçen bir gözlemevi kuruldu. Arakel Garabet Sivaslıyan (1858-1915) Merzifon'daki gözlemevinde 16,5 cm'lik büyük bir teleskop da bulunmaktaydı. Sivaslıyan 21 Ağustos 1914 yılında Trabzon’dan görüleceği hesaplanan tam Güneş tutulmasını teleskopuyla gözlemlemek üzere uzun süre hazırlık yaptı ama gözlem yapılamadı. Kimi kaynaklar hava koşulları nedeniyle gözlemin başarısız olduğunu, kimileriyse okul müdürüyle birlikte Trabzon’a doğru yola çıkacakken şehirdeki huzursuzluklar yüzünden vazgeçtiklerini yazıyor. Kaynaklara göre 12 Ağustos 1915’te Anadolu Koleji'nin tüm Ermeni çalışanları, kayıtlara göre 72 kişi, tehcir kapsamına alınmıştı. Kafilede Arakel Sivaslıyan ve eşi de vardı. Alabildikleri eşyalarını bir kağnı arabasının üzerine yerleştirerek silahlı refakatçiler eşliğinde okulda bulunan diğer Ermeni ailelerle yola koyuldular. Türkiye’nin ilk doktoralı gökbilimcisi Prof. Dr. Arakel Garabet Sivaslıyan yolda hemen Sivas’a girmeden sürgün kafilesi içindeki diğer erkeklerle birlikte öldürülür.  

Rasadhâne-i Âmire

Takîyüddîn’in İstanbul’da kurmuş olduğu İstanbul Gözlemevi’nden (1575-1580) yaklaşık 300 sene sonra, 1867 yılında, İstanbul Beyoğlu’nda Parmakkapı’daki bir handa, Fransa’dan demiryolu yapımı için gelen Fransız mühendisi Aristide Coumbary’nin (Kumbari) girişimleriyle bir gözlemevi daha kuruldu ve müdürlüğüne Coumbary getirildi. Coumbary 1869 yılında bu gözlemevine çeşitli araç gereçlerin getirtilmesinde öncü olmuş, gözlemevine hem meteorolojik ve sismografik ölçümlerin daha sağlıklı yapılabilmesi hem de ölçümlerin değerlendirilmesi için bazı temel kitaplar getirtmiştir. Gözlemevine alınan araçlar arasında teleskop yoktur. Kayıtlara göre alınan araçlar şunlardır; yatay ve çoğu defa düşey açıları tespit etmek suretiyle açık arazide noktalar, hatlar, cisimler arasındaki mesafeleri ölçmeye yarayan optik bir alet olan teodolit, yıldızları gözlemlemek ve aralarındaki mesafeleri belirlemek için yıldız sarkacı, polarize olmuş ışığı bulmada ve özelliklerini belirlemede kullanmak için polariskopun yanı sıra yansıtıcı, pusula, rüzgâr ölçer, nem ölçer ve kronometre.

Bugünkü Kandilli Gözlemevi’nin temelini oluşturan ve Rasadhâne-i Âmire adıyla tanınan bu gözlemevi, 1873’te Viyana’da toplanan uluslararası meteoroloji ve astronomi kongresine Osmanlı delegesi olarak Coumbary’yi gönderdi ve burada alınan kararlar uyarınca Avrupa gözlemevleri ile resmî bağlantılar kuruldu.

Coumbary’den sonra gözlemevinin müdürlüğüne, tahminen 1896’da Sâlih Zeki Bey (1864-1921) getirilmiş, yaklaşık 10 sene sonra, yani 1906 yılı sonlarına doğru Sâlih Zeki Bey bu görevi bırakarak Darülfünun umum müdürlüğüne geçmiştir.

Rasadhâne-i Âmire, 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Maçka Kışlası’nın karşısına taşındı. 1909 yılına kadar aralıksız olarak özellikle meteorolojik gözlemlere yönelik etkinliklerini yürüten Rasadhâne-i Âmire, bu tarihte patlak veren 31 Mart Olayları sırasında binası, gözlem aletleri ve sismograflarla birlikte tahrip edildiği için çalışmalarını kısa bir süre durdurmak zorunda kaldı. Olaydan sonra toplanıp korunmak üzere Kabataş Lisesi'ne teslim edilen alet parçaları arasında 8 cm çaplı bir dürbün de bulunmaktaydı. Dönemin padişahı, Merkür gezegeninin Güneş’in önünden geçişini bu dürbünle gözlemledi.

1910 yılında gözlemevinin yeniden kurulması ve işletilmesi görevi dönemin önde gelen bilginlerinden Mehmed Fatin Gökmen’e (1877-1955) verildi. Gökmen, Cumhuriyet Dönemi’ne kadar uzanan etkinlikleri sonucunda, Rasadhâne-i Âmire’yi geliştirdi ve 1935 yılında monte ettirdiği teleskop aracılığıyla astronomik gözlemlerin de düzenli bir biçimde yapılması sürecini başlattı. Fatin Gökmen’in çabalarıyla 1918 yılında Almanya’dan sipariş edilen ancak 1935 yılında monte edilen teleskop 20 milimetrelik Zeiss marka ekvatoral bir dürbündü. Fatin Hoca bu dürbün için görüşlerini şöyle dile getiriyordu:

“Avrupa’dan dürbün aldık, bu bize 23 bin liraya mal oluyor. 15 gün önce yola çıkarılmıştır, bu dürbün için bir bina projesi hazırladık. Üç-dört oda ve 10 metre yüksekliğinde bir de kule olmak şartıyla bu bina 35 bin liraya yapılabilecektir. Para verilmez ise dürbünden maalesef faydalanılamayacaktır.

Rasathanelerin 3 çeşit dürbünü vardır. Birisinin çapı 20 santime, diğerinin 50 santime, üçüncüsünün de 110 santime kadardır. Biz ancak 20 santimliğini aldık. Bu dürbünle heyet-i fiziki tetkikleri yapılır, yıldızların fotoğrafları alınır, ışık ölçümü tetkiklerinde bulunulur. Bu dürbüne sahip olmakla Türk Rasathanesi de uluslararası teşkilata girecektir. Çünkü örneğin, Avrupa’dan bize şu yıldıza bakınız diyecekler. Biz de tetkiklerimizi yaparak telsiz telgrafımızla yanıtlayacağız. Yalnız, dürbünümüz küçük ölçüdedir. Bulgaristan bu dürbüne 15 yıl önce sahip olmuştur.”  Yu 5

Teleskop modern astronominin gelişiminde önemli role sahiptir. Ancak Osmanlılarda teleskop kullanımına ilişkin net bilgiler yoktur. Dolayısıyla modern astronominin Osmanlıya girişinin geç bir döneme rastlaması gibi Osmanlıların bu yeni teknik icatla tanışması da geç bir döneme rastlar. Takiyüddin’in teleskop kullandığına ilişkin elimizde kesin kanıtlar bulunmamaktadır. Osmanlılarda teleskopun kullanıldığına ilişkin birkaç rivayeti saymazsak teleskopa ve teleskop gözlemine ilişkin en net bilgi 1912 yılında Merzifon’da kurulan bir gözlemevine 1914 yılında Arakel Garabet Sivaslıyan’ın çabalarıyla getirtilen teleskopa ilişkindir. Bunun dışında yine teleskop konusunda en net bilgi 1935 yılında Mehmed Fatin Gökmen tarafından Rasadhâne-i Âmire’ye kurulan teleskopa aittir. Bu da Cumhuriyet dönemine rastlar.

Kaynaklar

Ayşe Kökcü, “Osmanlı’da Astronomi ve Matematik Doktoralı İlk Bilim Adamımız: Arakel Garabed”, OTAM, 38, Güz 2015, 95-105.

Cem Say, https://www.herkesebilimteknoloji.com/yazarlar/cem-say/osmanlida-bilim-3-yildizlara-bakilmayan-ulke (son erişim: 04.07.2018).

Hakan Anameriç ve Fatih Rukancı, “Rasadhane-i Amire’ye 1869 Yılında Alınan Bazı Araç ve Kitaplar Hakkında Belgeler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi,  49, 2 (2009), s. 223-244.

Yavuz Unat “Çağdaş Astronominin Türkiye’ye Girişinde Hoca Tahsin’in Rolü”, Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, (Editör: Yavuz Unat), Nobel Yayınevi, Ankara 2010, s. 507-532.

Yavuz Unat, “Astronominin Esasları, Hoca Hasan Tahsin Efendi”, Çağdaş Astronominin Türkiye’ye Girişinde Hoca Tahsin’in Rolü”, Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, (Editör: Yavuz Unat), Nobel Yayınevi, Ankara 2010, s. 533-583.

http://www.koeri.boun.edu.tr/new/tr/tarihce (son erişim: 04.07.2018).

http://kandilli150.boun.edu.tr/rasathane-tarihi.php (son erişim: 04.07.2018).

Bu yazı Bilim ve Ütopya'nın Ağustos 2018 sayısında yayımlanmıştır.

Etiketler