Jeolojik Zamanlar Kısa Özet

Eonotem/

Üst zaman

Eratem/

Zaman

Sistem/

Dönem

Seri/

Devre

Kat/

Çağ

Ana olaylar Başlangıcı, milyon yıl önce

^{[not 3]}

FanerozoyikSenozoyik
^{[not 4]}KuvaternerHolosenMeghaliyen4,2 binyıl olayı, Avustronezyalıların genişlemesi, sanayiden salınan karbondioksitin artışı. 0, * Nortgripiyen8,2 binyıl olayı, Holosen iklim optimumu. Deniz seviyesindeki yükseliş ile Doggerland ve Sundaland'in su altında kalır. Sahra çöl hâline gelir. Taş Çağı sonlanır ve kayıtlı tarih başlar. İnsanlık, Arktik Adaları'na ve Grönland'a genişler. 0, * Grönlandiyenİklim stabilize olur. Günümüzdeki interglasiyal ve Holosen yok oluşu başlar. Tarım başlar. İnsanlık, Yeşil Sahra, Arap Yarımadası, Uzak Kuzey ve Amerika (ana kara ve Karayipler) bölgelerine yayılır. 0, ± 0, * PleyistosenÜst/Geç("Tarantiyen")Eemiyeninterglasiyali ve Son Buzul Dönemi, Erken Dryas ile biter. Toba yanardağı patlar. Pleyistosen megafaunasının (son terör kuşları da dahil olmak üzere) nesli tükenir. İnsanlık, Yakın Okyanusya ve Amerika kıtalarına yayılır. 0, Orta PleyistosenOrta Pleyistosen Geçişi gerçekleşir. Döngüler hâlinde büyük aralıklı bin yıllıkbuzul dönemleri meydana gelir. Homo sapiens'in yükselişi. 0, * Kalabriyenİklim daha da soğuk hâle gelir. Dev terör kuşlarının nesli tükenir. Homo erectus, Afrika-Avrasya boyunca yayılır. 1,8 * GelasiyenKuvaterner buzullaşmasının başlangıcı ve dengesiz iklim.^[12]Pleyistosen megafaunası ve Homo habilis'in yükselişi. 2,58 * NeojenPliyosenPiasenziyenPleyistosen'e doğru hava soğukluğu yavaşça artarken Grönland buz örtüsü oluşur.^[13] Atmosferdeki oksijen ve karbondioksit miktarı günümüz seviyelerine ulaşırken kara parçaları da bugünkü yerlerine gelir (örneğin Panama KıstağıKuzey ve Güney Amerika'ya katılarak fauna değişimini sağlar). Methateria alt sınıfından son kesesiz hayvanların nesli tükenir. Australopithecus Doğu Afrika'da yaygınlaşır; Taş Çağı başlar.^[14]3,6 * ZankliyenZankliyen'de Akdeniz Havzasısuyla dolar. Miyosen'de gerçekleşen soğuma devam eder. İlk tektırnaklılar ve elephantimorpha grubu memelilieri ortaya çıkar. Ardipithecus bu çağda Afrika'dadır.^[14]5, * MiyosenMessiniyenMessiniyen Tuz Krizi ile boş Akdeniz Havzası'nda hipertuzlu göller oluşur. Sahra'da çölleşme başlar. Buzul çağları ve Doğu Antarktika Buz Örtüsü'nün tekrar oluşmasıyla gerçekleşen kesintili ve ortalama sıcaklıklarda bir buz iklimi vardır. Choristoderes'in, son timsah olmayan krokodilomorfların ve kredontların nesli tükenir. Şempanze ve insanın ortak ataları, gorillerin atalarından ayrıldıktan sonra birbirinden gitgide ayrılır; Sahelanthropus ve Orrorin bu çağlarda Afrika'dadır. 7, * Tortoniyen11,63 * SerravaliyenOrta Miyosen iklimsel optimumu geçici olarak sıcak bir iklim sağlar.^[15]Orta Miyosen bozulması sırasında gerçekleşen nesil tükenmelerinde köpekbalığı çeşitliliği azalır. İlk su aygırları ve büyük insansı maymunlar ortaya çıkar. 13,82 * Langiyen15,97 BurdigaliyenKuzey Yarımküre'de orojenez görülür. Yeni Zelanda'da Güney Alpleri'ni oluşturan Kaikoura Orojenezi başlar. Geniş bölgelere yayılmış ormanlar, Miyosen sırasında devasa miktarlarda karbondioksiti çekerek atmosferdeki karbondioksit seviyesini ppmv'den ppmv'ye aşama aşama düşürür.^{[16][not 5]} Modern kuş ve memeli familyaları tanınır hâle gelmeye başlar. Son ilkel balinanın nesli tükenir. Otlar her yeri kaplar. İnsanlar da dahil olmak üzere büyük insansı maymunlar ortaya çıkar.^[17][18] Afrika-Arabistan, Avrasya'yla çarpışırak Alpin kuşağını meydana getirir ve Tetis Okyanusu'nu kapatır; bu sayede fauna değişimi sağlanır. Aynı zamanda Afrika-Arabistan, Afrika ve Batı Asya olmak üzere ikiye ayrılır. 20,44 Akitaniyen23,03 * PaleojenOligosenŞattiyenEosen–Oligosen kitlesel yok oluşu gerçekleşir. Antarktika'da buzullaşma başlar.^[19] Fauna (özellikle memeliler, örneğin Macropodiformes ve yüzgeçayaklılar) hızlı bir şekilde evrimleşir ve çeşitlenir. Çiçekli bitkilerin modern çeşitleri kayda değer düzeyde evrim geçirir ve etrafa yayılır. Cimolestanlar, miyasitler ve kondilartların nesli tükenir. İlk modern, tam gelişmiş balinalar ortaya çıkar. 27,82 Rupeliyen33,9 * EosenPriaboniyenIlıman, soğuyan iklim görülür. Arkaik memeliler (örneğin kreodontlar, miyasoidler, "kondilartlar" vb.) bu devrede gelişmeye devam eder. Birkaç "modern" memeli familyası ortaya çıkar. İlkel balinalar ve deniz inekleri denizlere dönüşlerinden sonra çeşitlenir. Kuşlar çeşitlenmeye devam eder. İlk kelpler, iki ön dişliler, ayılar ve simiyenler görülür. Çokyumrulular ve leptiktidanların bu devrede nesilleri tükenir. Antarktika'da tekrar buzullaşma olur ve buz tabakası geri gelir. Kuzey Amerika'daki Rocky Dağları'nda Laramide orojenezi biter ve Sevier orojenezi başlar. Yunanistan'da ve Ege Denizi'nde Helenik orojenez başlar. 37,71 * Bartoniyen41,2 Lütesiyen47,8 * İpresiyenEosen İklim Optimum'una kadar iklimde ısınma görülür ve iki adet geçici küresel ısınma olayı (PETM ve ETM-2) gerçekleşir. Azolla olayı ile karbondioksit seviyeleri ppm'den ppm'e düşerek uzun dönemli soğumaya sebep olur.^{[20][not 5]}Hint altkıtası Avrasya ile çarpışır Himalaya orojenezi başlar (böylece biyotik değiş tokuş sağlandı). Aynı zamanda Avrasya, Kuzey Amerika'dan tamamen ayrılarak Kuzey Atlantik Okyanusu'nun oluşmasına sebep oldu. Güneydoğu Asya Adaları geri kalan Avrasya'dan ayrılır. İlk ötücü kuşlar, gevişgetirenler, pangolinler, yarasalar ve gerçek primatlar bu çağdadır. 56 * PaleosenTanesiyenSenozoyik zaman, Chicxulub çarpışmasıyla tüm kuş olmayan dinozorların, pterozorların, çoğu deniz sürüngenin, birçok omurgalının (örneğin Lavrasya'daki keseliler), kafadanbacaklıların (sadece Nautilidae ve Coleoidea kurtulmuştur) ve omurgasız hayvanların neslinin tükenmesine sebep olan Kretase-Paleojen yok oluşuyla başlar. İklim bu devrede tropiktir. Memeliler ve kuşlar (kanatlılar), yok oluşu takiben hızla bir dizi soya ayrılarak çeşitlenir (deniz devrimi ise durmuştur). Çokyumrulular ve ilk kemirgenler yaygın hâle gelir. İlk büyük kuşlar (örneğin ratite ailesinden kuşlar ve terör kuşları) ve büyük memeliler ortaya çıkar. Avrupa ve Asya'da Alpin orojenezi başlar. İlk plesiadapiformlar (kök-primatlar) ve hortumlular (ayı veya küçük su aygırı büyüklüğünde) ortaya çıkar. Bazı keseliler Avustralya'ya göçer. 59,2 * Selandiyen61,6 * Daniyen66 * MezozoyikKretaseÜst/GeçMaastrihtiyenÇiçekli bitkiler (Karbonifer'den bu yana birçok özellik geliştirdikten sonra) yeni böcek türleri ile birlikte hızla çoğalırken, diğer tohumlu bitkilerin (açık tohumlular ve tohumlu eğrelti otları) sayısı azalır. Daha modern gerçek kemikli balıklar görülmeye başlar. Ammonoitler, belemnitler, rudistçift kabuklular, deniz kestaneleri ve süngerlerin tümü yaygındır. Birçok yeni dinozor türü (örneğin tiranozorlar, titanozorlar, hadrozorlar ve ceratopsitler) karada gelişirken, timsahlar suda ortaya çıkar ve tahminen son temnospondillerin yok olmasına neden olurlar. Aynı zamanda mosazorlar ve modern köpekbalıkları denizlerde ortaya çıkar. Deniz sürüngenleri ve köpekbalıkları ile başlayan devrim zirveye ulaşır ancak ihtiyozorlar, Bonarelli Olayı'nda sayıca büyük ölçüde azalır ve birkaç milyon yıl sonra ortadan kaybolur. Dişli ve dişsiz uçabilen kuşlar, teruzorlarla aynı zamanlarda yaşar. Son memeli olmayan sinodontlar ölürken, modern tek delikli, methaterian (Güney Amerika'ya göç eden keseliler dahil) ve eutherian (eteneliler, leptiktidanlar ve cimolestanlar dahil) memeliler ortaya çıkar. İlk kara yengeçleri ortaya çıkar. Birçok salyangoz türü karada yaşamaya başlar. Gondvana'nın daha da parçalanmasıyla Güney Amerika, Afro-Arabistan, Antarktika, Okyanusya, Madagaskar, Büyük Hindistan, Güney Atlantik, Hint ve Antarktika Okyanusları ile Hint (ve bazı Atlantik) Okyanusu adaları meydana gelir. Rocky Dağları'nı yaratan Laramid ve Sevier Orojenezi başlar. Atmosferdeki oksijen ve karbondioksit seviyeleri günümüze benzer. Akritarklar kaybolur. İklim, başlangıçta sıcaktır ancak daha sonra soğur. 72,1 ± 0,2 * Kampaniyen83,6 ± 0,2 * Santoniyen86,3 ± 0,5 * Koniasiyen89,8 ± 0,5 * Turoniyen93,9 * Senomaniyen,5 * Alt/ErkenAlbiyen~ * Apsiyen~,4 Barremiyen~,4 Hotriviyen~,6 * Valanjiniyen~,8 Berriaziyen~ JuraÜst/GeçTitoniyenİklim tekrar nemli hâle gelir. Açık tohumlular (özellikle kozalaklı ağaçlar, çikaslar ve cycadeoidler) ve eğrelti otları yaygındır. Sauropodlar, karnozorlar, stegozorlar ve koelurozorlar da dahil olmak üzere dinozorlar, baskın kara omurgalıları hâline gelir. Memeliler şuoteriidler, avustralosifenidanlar, ötrikonodontlar, çok yumrulular, simetrodontlar, drayolestidler ve boreosifenidanlar olarak çeşitlenir ancak çoğunlukla küçük boyutlarda kalırlar. İlk kuşlar, kertenkeleler, yılanlar ve kaplumbağalar ortaya çıkar. İlk kahverengi algler, vatozlar, karidesler, yengeçler ve ıstakozlar görülür. Parvipelvian ihtiyozorlar ve plesiyozorlar çeşitlidir. Dünyanın her yerinde rinkosefalyanlar görülür. Çift kabuklular, ammonoitler ve belemnitler bol miktarda bulunur. Deniz kestaneleri, deniz zambakları, denizyıldızları, süngerler, terebratulidler ve rinkonellidbrakiyopodlar oldukça yaygındır. Pangea kıtası, Lavrasya ve Gondvana'ya bölünür, Gondvana da iki ana parçaya bölünür ve Büyük Okyanus ile Arktik Okyanusu oluşur. Tetis Okyanusu oluşur. Kuzey Amerika'da Nevada orojenezi başlar. Rangitata ve Kimmeriyen orojenezleri gitgide azalır. Atmosferdeki CO₂ seviyeleri günümüz seviyelerinin 3&#;4 katıdır (bugünkü ppmv ile karşılaştırıldığında ppmv seviyesine denk gelir^{[20][not 5]}). Krokodilomorflar (son psödosukiyanlar) sucul bir yaşama geçmeye başlar. Geç Triyas'taki mezozoyik deniz devrimi devam eder. Tentaculita yok olur. ,1 ± 0,9 Kimmericiyen,3 ± 1,0 Oksfordiyen,5 ± 1,0 OrtaKalloviyen,1 ± 1,2 Batoniyen,3 ± 1,3 * Bajosiyen,3 ± 1,4 * Aaleniyen,1 ± 1,0 * Alt/ErkenToarsiyen,7 ± 0,7 * Pliyensbahiyen,8 * Sinemuriyen,3 ± 0,3 * Hettanjiyen,3 ± 0,2 * TriyasÜst/GeçResiyenArkozorlar, karada psödosukiyanlar, havada ise teruzorlar ile baskındır. Dinozorlar iki ayaklı arkozorlardan dallanır. İhtiyozorlar ve notozorlar (bir grup sauropterigiyan) deniz faunasının büyük kısmına hâkimdir. Sinodontlar daha küçük ve gececi hale gelerek sonunda ilk gerçek memelilere dönüşürken, kalan diğer sinapsitler yok olur. Rinkozorlar (arkozor akrabaları) da yaygındır. Dicroidium adı verilen tohumlu eğrelti otları, yerini gelişmiş açık tohumlulara bırakmadan önce Gondvana'da yaygındı. Birçok suda yaşayan büyük temnospondil amfibi görülür. Ceratitidanammonoitler son derece yaygındır. Modern mercanlar ve gerçek kemikli balıklar, birçok modern böcek takımı ve alt takımıyla birlikte ortaya çıkar. İlk denizyıldızı görülür. Güney Amerika'da And Orojenezi meydana gelir. Asya'da ise Kimmeriyen Orojenezi meydana gelir. Yeni Zelanda'da Rangitata Orojenezi başlar. Kuzey Avustralya, Queensland ve Yeni Güney Galler'de Hunter-Bowen Orojenezi biter (y. myö). Yaklaşık milyon yıl önce Karniyen pluvial olayı meydana gelerek ilk dinozorlar ve lepidozorların (rinkosefalyanlar dahil) yayılmasını sağlar. milyon yıl önce Triyas-Jura yok oluşu gerçekleşerek tüm konodontları, son parareptilleri, birçok deniz sürüngenini (örneğin plesiyozorlar hariç tüm sauropterigiyanları ve parvipelvianlar hariç tüm ihtiyozorları), krokodilomorflar dışındaki tüm krokopodanları, teruzorları, dinozorları, ammonoitleri (bütün Ceratitida takımındaki canlılar dahil olmak üzere), çift kabukluları, brakiyopodları, mercanları ve süngerleri yok eder. İlk diatomlar ortaya çıkar.^[21]~,5 Noriyen~ Karniyen~ * OrtaLadiniyen~ * Aniziyen~,2 Alt/ErkenOlenekiyen~,2 İnduyen, ± 0, * PaleozoyikPermiyenLopingiyenÇangsingiyenKara kütleleri, süperkıtaPangea'da birleşerek diğer sıradağların yanı sıra Urallar'ı, Ouachita Dağları'nı ve Apalaşlar'ı yaratır (aynı zamanda süperokyanus Panthalassa veya diğer adıyla Proto-Pasifik oluşur). Permo-Karbonifer buzullaşması sonlanır. Sıcak ve kuru bir iklim görülür. Oksijen seviyelerinde muhtemel bir düşüş vardır. Sinapsitler (pelikozorlar ve terapsitler) yaygın ve baskın hale gelirken, parareptiller ve temnospondilamfibiler de yaygınlığını korur. Bu dönemde tahminen temnospondil amfibilerden modern amfibiler ortaya çıktı. Permiyen ortasında, likofitlerin yerini büyük oranda eğrelti otları ve tohumlu bitkiler alır. Sinekler ve kın kanatlılar evrimleşir. Çok büyük eklem bacaklılar ve dört üyeli olmayan tetrapodomorfların soyu tükenir. Deniz yaşamı, sıcak ve sığ resiflerde gelişir. Produktidan ve spiriferidan brakiyopodlar, çift kabuklular, delikliler, ammonoitler (goniatitler dahil) ve ortoceridanlar bol miktarda bulunur. Sauriakladı, daha önceki diapsitlerden ortaya çıkar ve lepidozorlar, kuehneozoritler, koristoderler, arkozorlar, testudinatlar, ihtiyozorlar, talattozorlar ve sauropterigiyanların ataları olan türlere ayrılır. Sinodontlar daha büyük terapsitlerden gelişir. Olson'un Yok Oluşu ( myö), Kapitaniyen kitlesel yok oluşu ( myö) ve Permiyen-Triyas yok oluşu ( myö) birbiri ardına meydana gelir. Permiyen-Triyas yok oluşuyla birlikte çoğu retaryan plankton, mercanlar (Tabulata ve Rugosa tamamen yok olur), brakiyopodlar, yosun hayvancıkları, gastropodlar, ammonoitler (goniatitlerin nesli tamamen tükenir), böcekler, parareptiller, sinapsitler, amfibiler ve deniz zambakları (sadece artikulatlar hayatta kalır), tüm öripteritler, trilobitler, graptolitler, hiyolitler, edrioasteroit krinozoalar, blastoitler ve diken yüzgeçliler de dahil olmak üzere, Dünya'daki yaşamın %80'inden fazlasının nesli tükenir. Kuzey Amerika'da Ouachita ve İnuitiyen orojenezleri gerçekleşir. Avrupa ve Asya'da Ural orojenezi gitgide azalır. Asya'da Altay orojenezi başlar. Avustralya kıtasındaysaHunter-Bowen Orojenezi başlayarak (y. – myö) MacDonnell Sıradağları'nı meydana getirir. ,14 ± 0,07 * Vuçepingiyen,51 ± 0,21 * GuadalupiyenKapitaniyen,28 ± 0,16 * Vordiyen,9 ± 0,4 * Rodiyen,01 ± 0,14 * SisuraliyenKunguriyen,5 ± 0,6 Artinskiyen,1 ± 0,26 * Sakmariyen,52 ± 0,17 * Asseliyen,9 ± 0,15 * Karbonifer
^{[not 6]}
Pensilvaniyen
^{[not 7]}
GijeliyenKanatlı böcekler aniden yayılır (özellikle Protodonata ve Palaeodiktiyoptera). Bazı kanatlı böcekler, kırkayaklar ve akrepler oldukça büyür. İlk kömür ormanları (Lepidodendron, eğrelti otları, Sigillaria, dev atkuyrukları, Cordaites, vb.) ortaya çıkar. Atmosferdeoksijen seviyeleri daha yüksektir. Buz Devri, Erken Permiyen'e kadar devam eder. Denizler ve okyanuslarda goniatitler, brakiyopodlar, bryozoa, çift kabuklular ve mercanlar bolca bulunur. İlk karada yaşayan tespih böceği görülür. Sert kabuklu delikliler çoğalır. Kuzey Atlantik Kıtası, Gondvana ve Sibirya-Kazakistanya (bu kara parçası daha sonra Lavrasya ve Ural orojenezini meydana getirecektir) ile çarpışır. Variskan orojenezi devam eder (bu çarpışmalar başka orojenezleri ve en nihayetinde Pangea'yı yarattı). Amfibiler (örneğin temnospondiller) Kuzey Atlantik Kıtası'nda yayıldı ve bazıları ilk amniyotlara dönüştü. Karbonifer yağmur ormanı çöküşü meydana gelir ve amfibilerden ziyade amniyotların tercih ettiği kuru bir iklim yaratır. Amniyotlar, hızla sinapsitler, parareptiller, kotilozorlar, protorotirididler ve diapsitler hâlinde çeşitlenir. Rizodontlar, dönem boyu yaygındılar ancak dönemin sonunda yok oldular. Köpekbalıkları ilk kez görülür. ,7 Kasımoviyen ± 0,1 Moskoviyen,2 ± 0,2 Başkiriyen,2 * Misisipiyen
^{[not 7]}
SerpukoviyenBüyük likopod ilkel ağaçlar gelişir. Amfibi öripteritler, ileride kömürleşecek olan kıyı bataklıklarında yaşar ve son kez kayda değer ölçüde yayılır. İlk açık tohumlular görülür. İlk holometabol, paraneopteran, polineopteran, odonatopteran ve efemeropteran böcekler ile ilk sülükayaklılar ortaya çıkar. İlk beş parmaklı tetrapodlar (amfibiler) ve kara salyangozları görülür. Okyanuslarda kemikli ve kıkırdaklı balıklar baskın durumda ve çeşitlidir; derisidikenliler de (özellikle deniz zambakları ve blastoidler) bol miktarda bulunur. Korallar, bryozoanlar, ortoceridanlar, goniatitler ve brakiyopodların (Productida, Spiriferida, vb.) sayıları yeniden artar ve tekrar çok yaygın hale gelirler fakat trilobit ve nautiloid popülasyonu azalır. Doğu Gondvana'daki buzullaşma, Geç Devoniyen'den bu yana devam eder. Yeni Zelanda'daki Tuhua Orojenezi azalır. Rizodont adı verilen bazı lob yüzgeçli balıklar baskın hâle gelir ve tatlı sularda bol miktarda görülür. Sibirya, bir başka küçük kıta olan Kazakistanya ile çarpışır. ,9 ± 0,2 Vizeyen,7 ± 0,4 * Turneziyen,9 ± 0,4 * DevoniyenÜst/GeçFameniyenİlk likopodlar, eğrelti otları, tohumlu bitkiler (önceki progimnospermlerden ortaya çıkan tohumlu eğrelti otları), ilk ağaçlar (bir progimnosperm olan Archaeopteris) ve ilk kanatlı böcekler (palaeoptera ve neoptera) ortaya çıkar. Strofomenit ve atripitbrakiyopodlar, rugosa ve tabulata koralları ile deniz zambaklarının tümü okyanuslarda bol miktarda bulunur. İlk tamamen sarmal kafadanbacaklılar (Ammonoidea ve Nautilida, birbirinden bağımsız olarak) ortaya çıkar. Ammonoitler denizlerde bolca bulunur (özellikle goniatitler). Trilobitler ve ostrakodermler azalırken, çeneli balıklar (zırhlı balıklar, lob yüzgeçli balıklar, ışın yüzgeçlikemikli balıklar, dikenli yüzgeçliler ve ilkel kıkırdaklı balıklar) çoğalır. Bazı lob yüzgeçli balıklar, ayaklı balıklara dönüşerek yavaş yavaş amfibi olurlar. Son trilobit olmayan artiyopodlar yok olur. İlk on ayaklılar (tekeler gibi) ve tespih böcekleri ortaya çıkar. Çeneli balıklardan gelen baskı, öripteritlerin azalmasına ve bazı kafadanbacaklıların kabuklarını kaybetmelerine neden olurken, anomalokaritler de yok olur. "Eski Kızıl Kıta" olarak da bilinen Kuzey Atlantik Kıtası, Kaledoniyen orojenezinde oluştuktan sonra varlığını sürdürür. Kuzey Afrika'daki Anti-Atlas Dağları ve Kuzey Amerika'daki Apalaş Dağları için Akadiyen orojenezi başlar. Aynı zamanda Yeni Zelanda'daki Antler, Hersiniyen ve Tuhua orojenezleri başlar. Kitlesel Kellwasser ve Hangenberg yok oluşları da dahil olmak üzere bir dizi yok oluş tüm zırhlı balıklar ve ostrakodermleri ortadan kaldırır. Bunlara ek olarak, bu bir dizi yok oluş ile birçok akritark, koral, sünger, yumuşakça, trilobit, öripterit, graptolit, brakiyopod, deniz zambağı (örneğin tüm sistoitler) ve balığın nesli tükenir. ,2 ± 1,6 * Frasniyen,7 ± 1,6 * OrtaJivesiyen,7 ± 0,8 * Eyfeliyen,3 ± 1,2 * Alt/ErkenEmsiyen,6 ± 2,6 * Pragiyen,8 ± 2,8 * Lohkoviyen,2 ± 3,2 * SiluriyenPridoliOzon tabakası kalınlaşır. İlk damarlı bitkiler ile çok bacaklılar, altı bacaklılar (böcekler dahil) ve örümceğimsiler gibi tamamen karasallaşmış eklembacaklılar ortaya çıkar. Öripteritler hızla çeşitlenir, yaygınlaşır ve baskın hâle gelir. Kafadanbacaklılar gelişmeye devam eder. Ostrakodermlerle birlikte gerçek çeneli balıklar denizlerdedir. Tabulata ve rugosa koralları, brakiyopodlar (Pentamerida, Rinkonellida, vb.), sistoidler ve deniz zambaklarının tümü bol miktarda bulunur. Trilobitler ve yumuşakçalar çeşitlidir. Graptolitler ise pek çeşitli değildir. Üç küçük çaplı yok oluş gerçekleşir. Bazı derisidikenlilerin soyu tükenir. İngiltere, İrlanda, Galler, İskoçya ve İskandinav Dağları'ndaki tepeler için Kaledoniyen orojenezi başlar (Laurentia, Baltika ve Gondvana'nın eski bir küçük mikrolevhası arasındaki çarpışma). Kaledonyen orojenezi, Akadiyen orojenezi olarak Devoniyen dönemine kadar devam etti (böylece Kuzey Atlantik Kıtası oluşur). Takonik orojenez azalır. Geç Ordovisiyen'de başlayan buzul çağı, bu dönemin sonlarına doğru biter. Avustralya kıtasındaki Lachlan orojenezi azalır. ± 2,3 * LudlovLudfordiyen,6 ± 0,9 * Gorstiyen,4 ± 0,5 * VenlokHomeriyen,5 ± 0,7 * Şenvudiyen,4 ± 0,8 * LandoveriTelisiyen,5 ± 1,1 * Aroniyen,8 ± 1,2 * Ruddaniyen,8 ± 1,5 * OrdovisiyenÜst/GeçHirnansiyenPlankton sayısının artmasıyla Büyük Ordovisiyen Biyoçeşitlilik Olayı meydana gelir, omurgasızlar birçok yeni türe çeşitlenir (özellikle brakiyopodlar ve yumuşakçalar bu omurgasızlar grubuna dahildir; örnek olarak uzun ömürlü ve birçok çeşide sahip Ortocerida gibi uzun ve düz kabuklu kafadanbacaklılar verilebilir). İlkel korallar, eklemli brakiyopodlar (Orthida, Strophomenida, vb.), çift kabuklular, kafadanbacaklılar (nautiloidler), trilobitler, ostrakodlar, bryozoanlar, birçok derisidikenli türü (blastoidler, sistoidler, deniz zambakları, deniz kestaneleri, deniz hıyarları ve yıldız benzeri canlı formları, vb.), dallı graptolitler ve diğer taksonların tümü yaygındır. Akritarklar hâlâ varlığını sürdürmektedir ve yaygın olarak bulunurlar. Kafadanbacaklılar, baskın ve yaygın hale gelir. Bazı kafadanbacaklılar sarmal bir kabuğa sahip olma eğilimi gösterir. Anomalokaritler azalır. Gizemli tentakulitanlar ortaya çıkar. İlk öripteritler ve ostrakoderm balıkları ortaya çıkar. Tahminen dönemin sonuna doğru ostrakodermlerden çeneli balıklar ortaya çıkar. İlk varlığı tartışmasız kara mantarları ve tamamen karada yaşayan bitkiler görülür. Bu dönemin sonunda gerçekleşen buzul çağının yanı sıra bir dizi kitlesel yok oluş ile kafadanbacaklıların, birçok brakiyopodun, bryozoanların, derisidikenlilerin, graptolitlerin, trilobitlerin, çift kabukluların, mercanların ve konodontların bazısı yok olur. ,2 ± 1,4 * Katiyen ± 0,7 * Sandbiyen,4 ± 0,9 * OrtaDarriviliyen,3 ± 1,1 * Dapingiyen ± 1,4 * Alt/ErkenFloyen
(eski adıyla Arenig) ,7 ± 1,4 * Tremadosiyen,4 ± 1,9 * KambriyenFrongiyenKat 10Atmosferdeki oksijen seviyesi arttıkça Kambriyen Patlaması'nda (fosiller esas olarak bilateryandır) yaşam büyük ölçüde çeşitlenir. Çok sayıda fosil ile birçok modern hayvanşubesi (eklem bacaklılar, yumuşakçalar, halkalı solucanlar, derisidikenliler, hemikordalılar ve kordalılar dahil olmak üzere) ortaya çıkar. Resif oluşturan arkeosiyatan süngerleri başlangıçta bol miktarda bulunur, sonra yok olurlar. Bu süngerlerin yerini stromatolitler alır, ancak bazı hayvanlar mikrobiyal matları delip geçmeye başladığında stromatolitler hızla Agronomi devrimine yenik düşer (diğer bazı hayvanlar da bundan etkilenir). İlk artiyopodlar (trilobitler dahil), priapulit solucanlar, eklemsiz brakiyopodlar (dallı bacaklılar), hiyolitler, bryozoanlar, graptolitler, pentaradyal derisidikenliler (örneğin blastozoanlar, krinozoanlar ve eleuterozoanlar) ve diğer çok sayıda hayvan türü ortaya çıkar. Ediyakaran faunasından birçok türün nesli tükenirken, anomalokaritler baskınlığını korur ve dev birer yırtıcıdırlar. Kabuklular ve yumuşakçalar hızla çeşitlenir. Prokaryotlar, protistler (örneğin delikliler), algler ve mantarlar günümüze kadar varlığını sürdürür. Daha önceki kordalılardan ilk omurgalılar ortaya çıkar. Avustralya kıtasındakiPetermann orojenezi azalır (– myö). Antarktika'da Ross orojenezi görülür. Avustralya kıtasında ise Delamerian orojenezi (y. myö) görülür. Bazı küçük mikrolevhalar Gondvana'dan ayrıldı. Atmosferdeki CO₂ içeriği, günümüz (Holosen) seviyelerinin kabaca 15 katıdır (bugünkü ppm ile karşılaştırıldığında ppm'e denk gelir).^{[20][not 5]}Eklem bacaklılar ve streptofita karada kolonileşmeye başlar. , ve milyon yıl önce üç yok oluş gerçekleşir. Bunların ilki ve sonuncusu anomalokaritlerin, eklem bacaklıların, hiyolitlerin, brakiyopodların, yumuşakçaların ve konodontların (ilkel çenesiz omurgalılar) çoğunu yok eder. ~,5 Jiyangşaniyen~ * Payibiyen~ * MiaolingiyenGuzhangiyen~,5 * Drumiyen~,5 * Vuliuyan~ Seri 2Kat 4~ Kat 3~ TerrenöviyenKat 2~ Fortuniyen~,8 ± 0,2 ^*ProterozoyikNeoproterozoyikEdiyakaranİlkel hayvanlarınfosilleri gözlemlenir. Ediyakaran biyotası, muhtemelen büyük ölçekli bir oksidasyon olayının neden olduğu bir patlamadan sonra ortaya çıkarak dünya çapında, denizlerde gelişir.^[22] İlk vendozoanlar (hayvanlar arasında bilinmeyen yakınlığa sahiptir), knidliler ve bilateryenler görülür. Esrarengiz vendozoanlar arasında, şekil olarak çanta, disk veya yorgana (Dickinsonia gibi) benzeyen birçok yumuşak jöleli yaratık vardır. Olası solucan benzeri Trichophycus, vb. canlıların basit iz fosilleri görülür. Kuzey Amerika'da Takonik orojenez görülür. Hint alt kıtasındaAravalli Dağları orojenezi gerçekleşir. Pan-Afrikan orojenezinin başlangıcı, kısa ömürlü Ediyakaran süper kıtası Panotya'nın oluşumunu sağlar. Panotya ise dönemin sonunda Laurentia, Baltika, Sibirya ve Gondvana'ya ayrılır. Avustralya kıtasında Petermann orojenezi gerçekleşir. – milyon yıl önce, Antarktika'da Beardmore orojenezi görülür. Ozon tabakası oluşur. Okyanuslardaki mineral seviyelerinde bir artış gerçekleşir. ~ * KriyojeniyenOlası "Kartopu Dünya" dönemi. Fosiller hâlâ nadir görülür. Antarktika'daki Geç Ruker / Nimrod orojenezi azalır. İlk varlığı tartışmasız hayvan fosilleri ortaya çıkar. İlk varsayımsal kara mantarları^[23] ve streptofitler görülür.^[24]~^{[not 8]}ToniyenFinal assembly of Rodinia supercontinent occurs in early Toniyen, with breakup beginning c. &#;Ma. Sveconorwegian orogeny ends. Grenville Orogeny tapers off in North America. Lake Ruker / Nimrod Orogeny in Antarctica, 1,&#;±&#;&#;Ma. Edmundian Orogeny (c. –&#;Ma), Gascoyne Complex, Western Australia. Deposition of Adelaide Superbasin and Centralian Superbasin begins on Australian continent. First hypothetical animals (from holozoans) and terrestrial algal mats. Many endosymbiotic events concerning red and green algae occur, transferring plastids to ochrophyta (e.g. diatoms, brown algae), dinoflagellates, cryptophyta, haptophyta, and euglenids (the events may have begun in the MesoProterozoyik)^[25] while the first retarians (e.g. forams) also appear: eukaryotes diversify rapidly, including algal, eukaryovoric and biomineralized forms. Trace fossils of simple multi-celled eukaryotes. ^{[not 8]}MezoproterozoyikSteniyenNarrow highly metamorphic belts due to orogeny as Rodinia forms, surrounded by the Pan-African Ocean. Sveconorwegian orogeny starts. Late Ruker / Nimrod Orogeny in Antarctica possibly begins. Musgrave Orogeny (c. 1,–), Musgrave Block, Central Australia. Stromatolites decline as algae proliferate. ^{[not 8]}EktasiyenPlatform covers continue to expand. Algalcolonies in the seas. Grenville Orogeny in North America. Columbia breaks up. ^{[not 8]}KalimiyenPlatform covers expand. Barramundi Orogeny, McArthur Basin, Northern Australia, and Isan Orogeny, y. 1,&#;Ma, Mount Isa Block, Queensland. First archaeplastidans (the first eukaryotes with plastids from cyanobacteria; e.g. red and green algae) and opisthokonts (giving rise to the first fungi and holozoans). Acritarchs (remains of marine algae possibly) start appearing in the fossil record. ^{[not 8]}PaleoproterozoyikStateriyenFirst uncontroversial eukaryotes: protists with nuclei and endomembrane system. Columbia forms as the second undisputed earliest supercontinent. Kimban Orogeny in Australian continent ends. Yapungku Orogeny on Yilgarn craton, in Western Australia. Mangaroon Orogeny, 1,&#;1,&#;Ma, on the Gascoyne Complex in Western Australia. Kararan Orogeny (1,&#;Ma), Gawler Craton, South Australia. Oxygen levels drop again. ^{[not 8]}OrosiriyenThe atmosphere becomes much more oxygenic while more cyanobacterial stromatolites appear. Vredefort and Sudbury Basin asteroid impacts. Much orogeny. Penokean and Trans-Hudsonian Orogenies in North America. Early Ruker Orogeny in Antarctica, 2,–1,&#;Ma. Glenburgh Orogeny, Glenburgh Terrane, Australian continenty. 2,–1,&#;Ma. Kimban Orogeny, Gawler craton in Australian continent begins. ^{[not 8]}RiyasiyenBushveld Igneous Complex forms. Huronian glaciation. First hypothetical eukaryotes. Multicellular Francevillian biota. Kenorland disassembles. ^{[not 8]}SideriyenGreat Oxidation Event (due to cyanobacteria) increases oxygen. Sleaford Orogeny on Australian continent, Gawler Craton 2,&#;2,&#;Ma. ^{[not 8]}ArkeenNeoarkeenStabilization of most modern cratons; possible mantle overturn event. Insell Orogeny, 2,&#;±&#;&#;Ma. Abitibi greenstone belt in present-day Ontario and Quebec begins to form, stabilizes by 2,&#;Ma. First uncontroversial supercontinent, Kenorland, and first terrestrial prokaryotes. ^{[not 8]}MesoarkeenFirst stromatolites (probably colonial phototrophic bacteria, like cyanobacteria). Oldest macrofossils. Humboldt Orogeny in Antarctica. Blake River Megacaldera Complex begins to form in present-day Ontario and Quebec, ends by roughly 2,&#;Ma. ^{[not 8]}PaleoarkeenProkaryotic archaea (e.g. methanogens) and bacteria (e.g. cyanobacteria) diversify rapidly, along with early viruses. First known phototrophicbacteria. Oldest definitive microfossils. First microbial mats. Oldest cratons on Earth (such as the Canadian Shield and the Pilbara Craton) may have formed during this period.^{[note 1]} Rayner Orogeny in Antarctica. ^{[not 8]}EoarkeenFirst uncontroversial living organisms: at first protocells with RNA-based genes around Ma, after which true cells (prokaryotes) evolve along with proteins and DNA-based genes around Ma. The end of the Late Heavy Bombardment. Napier Orogeny in Antarctica, 4,&#;±&#;&#;Ma. ^{[not 8]}Hadeen
^{[not 9]}Formation of protolith of the oldest known rock (Acasta Gneiss) c. 4, to 3, Ma.^[26][27] Possible first appearance of plate tectonics. First hypothetical life forms. End of the Early Bombardment Phase. Oldest known mineral (Zircon, 4,&#;±&#;8&#;Ma).^[28] Asteroids and comets bring water to Earth, forming the first oceans. Formation of Moon (4, to 4, Ma), probably from a giant impact. Formation of Earth (4, to 4, Ma) ^{[not 8]}