Türbede Dua Etmek

ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И ФОЛЬКЛОРИСТИКА -ЭДЕБИЯТШЫНАСЛЫКЪ ВЕ ФОЛЬКЛОРДЖЫЛЫКЪ

УДК 82.95.512.19-1:8122

Tahir Kirimov1

E mail: [email protected]

H. Çergeyevnin "mevta"si ne soylemek istedi?! ("E§it, mevta ne sevleyur!" poemasinin semiotik incelemesi)

Tarifleme: Maqalede qmmtatar klassik edebiyatinm belli §airi ve dramaturgi Hasan Çergeyevin manzum eserlerinde semiotik, lingvostilistik hususiyetleri analizge çekile. Hususan, 1909, 1917 senelerde kitap olaraq ne§ir etilgen "E§it, mevta ne sôyleyur!" ve "Taqdir" poemalarina buyuk diqqat ayirila. icatkârnm ôz halqin ômrundeki faciali olaylarini aks etmek içun qullangan çeçitli bediy tasviriy usullar. §iirlernin qurulu§ina mevzu, gaye ve sujetnin etken tesiri ogrenile.

Anahtar sozleri: enjambement, uyanma devri, edebiyat, Qirim, eksperement.

Çair Hasan Çergeyevin icadi uzerindeki seyretmelerim sayesinde mezkïimi oz eserlerinde ozgunlik, fevqulâdelik usullarini qullangan qirimtatar ediplerinden birisi olaraq tanimaga. Onun edebiy kreativligi, zaman sinirlarini a§qan fikretme qabiliyeti etrafindaki tehlukeli muhitinden doggandir, dep meraq çekmege ba§ladim. Farazlarimnin kokeni, 1909'da basilgan "E§it, mevta ne sevleyur!" poemasina bagli [1]. Bu yerde, oquyici tirilgen bir mevta misalinde Qirim musulman cemiyetinin aciniqli vaziyetini korebile. Sujet boyunca canlangan olu, qirimtatar koylerini dola§irken, tamir halqinin kelmeçekler arasinda qalip milliy çizgilerni coyganlarindan yaziqsina. Ve gece mahalinde tani§ olmagan bir taraflarda yiqilip-qirilip, korgen olaylardan tap otu patlay. Velhasil, bu dunyadan umuti kesilip, oz yatqan qabrine qaytmaga qarar bere [12].

Çair, qatti siyasiy nezaret teçkilâtlarindan saqinaraq, eserde ananeviy arap yazisi yerine rus elifbesini içletmege mecburiyette qala. Tabiy ki, 1938'den itibaren qullandigimiz rus elifbesi ve onun ile bagli imlâ qaidelerinden haberi olmadigindan otru, muellif çeçitli hatalarga yol aça. Velâkin, §arq§inas A. Krimskiy çairimiznin kirilcesinde musbet, yani milliy lehçeler aydinligi cihetten pek qiymetli taraflarini da bula [17]. "Azat Qirim" gazetasinin latin elifbesi haqqindaki bir maqalemde milliy kimlik meselesini incelegende "E§it, mevta..."nin til hususiyetlerine buyuk qiymet kesken edim[16]. Meselâ, muellifnin bediy lugatinda rastketirdigim: açeli (acele); taçip (taacip); teçirbe (tecribe); çani (cani); çami (cami); çumle (cumle), çeza (ceza) kibi §ive sozleri, sïirgïinden evvelki qirimtatar latin elifbesini anlamaq içun yardim etken hususiy belgiler sifatinda sayilabile. 1931 senesi Umer ipçi tercimesinde çiqqan Nikolay Gogolnin "Olu çanlar" eseri aqlima kele [9]. Zemaneviy turk elifbemizge aliçqan oquyici, "Olu canlar" (insanlar)ni "Olu çanlar" (nesneler) kibi oquycaq olsa, tuhaf bir halga ogramaq havfi bar.

1 Tahir Nureddinoglu Kerim, Dr. Ph. Qirim Muhendislik ve Pedagoji Universiteti, Qirimtatar edebiyati ve gazetaciligi bolumi (Aqmescit).

Qirim çôl §ivesine aitli "sevlemek", yani "söylemek" fiili ve onun poemada rastketirdigim türlenmeleri meraqli kele: sevle, sevleme, sevlene, sevleyur, sevler, sevlep, sevliysiz [14, s. 238]. "Sevle" sözünin arap elifbesine nisbeten, kirilcesinde açiq körüngen "yur" ("yor" degil) affiksi ise, qirimtatar klassik bediy eserlernin metinlerini Türkiye tûrkçesine uygunla§tirgan ara§tirmacilarimizga bir örnek olsun i§te. Laf sirasi, qirimtatar leksikografi Osman Zaatov, yabancilar faydalansin, diye 1906'da Aqmescitte kirilce çiqargan "Tolu rusça-tatarca lugati"ni qayd etmeli [29]. Ki, Qirimda bu soy elifbe tecribeleri tek degil eken.

E. Poe'nin deren uyqusindan ayingan Misir mumyasindanmi, M. Lermontovnin "Hava gemisi"ndenmi [24; 2] tesirlengen H. Çergeyev öz poemani böyle satirlar ile ba§lay:

"Yuqlay idim, aqsurup uyandim Ben bir tatli yuqudan, Açtim közüm, inan, ötüm Patlayazdi qorqudan.

Ay üstümde, kündüz kibi ¡de yerin aq-yaruq Ey, ya Rabbim, ne yerdemen?!. Aldum-artum qayaluq" [1, s. 1].

Til sadeligi ve hecalar ôlçûsile halq çiirini andirgan bu manzum parçalarinda enjambement (anjanbman) elementleri közümizge ilinmeymi?!. Böyleliknen §air, semantik yüküni vurgulamaq niyetinen tam cümlelerni misralarga; olaylarni periodlarga bölmege tiriça [28]. Haqiqatta, bu i§ hem yazici, hem oquyici içûn büyük intelektual bir i§ kibi sayilir. Hasan Çergeyev, "E§it, mevta ne sevleyur!" serlevhasinin tuzagina tü§ken oquyicilarnin §üpheleri eksilsin, diye esernin baçindan mevtanin aqsiramasi ile onun energetik coçqunliginini ög planga süre.

"Aqsirma" fenomeninin incelemesinen ograçqan teoloji, felsefe, psihiyatriya, mifoloji, tip, edebiyat ve daha nice ilimlerni hatirlarsaq aqilga zarar. Faqat, bularnin nazariy, ameliy neticeleri hep canlilarnin fiziolojik ve ruhiy mükemmelligini köstermektedir. Maiçetten ögrendigimiz kibi, birevnin aqsirmasina her zaman pek büyük ehemmiyet berilir. Apansiz ve davuçli, kontrolsiz ve etrafindakilernin diqqatini çekken aqsirma çeçitli çekilde qarçilanabile:

1. Qorqu ve seskenme ile;

2. Sagliq ve uzun ömür tileme ile;

3. Haqiqatni tasdiqlama vesilesiyle ve ilh. [26].

Nihayet, bahs ettigimiz çiirin baçlangiçi Adem'nin yaratiliçina aitli rivayetlerge benzengeni sezile. Böylelikle, Allagin buyurigi ile Ruh, bir parça laydan yaratilgan cesedin içine dala ve, baçindan ayagina qadar dolaçirken, burnuna kirdigi zaman Hazretli Adem'ni aqsirmaga, yani yaçamaga mecbur ete [20]. Umumen alganda, çaliçmamizda aqsirma (uyanma) olayi bir durumdan diger durumga qolay-qolay keçmek içûn çagrilgan edebiy vasta misalinde qabul oluna.

Meraqli §u ki, eser boyunca Ömer degen bir merhumnin, bekledigimiz qorqu ve dehçetnen hiç alip berecegi bile yoq. Aksine, onun simasinda §a§qin, aciz halda bulungan zavalli kiçini köz ögüne ketiremiz:

"Çuqurdir em duran yerim, Bitmu§ qirtu§ üstümde. Ne oldugun eç anlamam: Közler körmez kimerde.

Baqdum, dürbe üstümdesi Tap yazisi qirulgan. Anla§ila, ben ölgenmen, Ona vaqut çoq olgan.

Литературоведение и фольклористика / Эдебиятшынаслыкъ ве фольклорджылыкъ I 61

Aglayup ellerimnen, Keñ eyledim mezarim. Dü§ünemen - eger giqsam, Bo yaninan ne yasarim?.." [1, s. 1].

Gayet aciniqli daqiqalarni ba§indan keQirgen "mevta"niñ bu "manzum hikäyesi", bizni ay ziyasinda batqan qayaliqlar vadisi ve ortasinda feryadlar ile tolu qadimiy mezarliqqa ketire.

icadinda hayat ve memat kibi ekzistensiyal süjetlerine ehemmiyet bergen ismail Gaspirlari ("Mükälemeyi selatin") [8], Cafer Seydahmet ("Nurlu qabirler") [15], Bekir Qobanzade ("Yah§i ölüm") [7], Nüman Qelebicihan ("Ant etkenmen") [18], Cemil Kermencikli ("Sen ölme, dog!") [13], Mehmet Nüzhet ("Qiriq qalbimniñ qaygisi") [23], Hamdi Giraybay ("Ölüge") [10], Mustafa Qurtiy ("Cinler yatagi") [21] kibi klassiklerimiz ve olar yazgan bediy eserleriniñ adlari hatirimdan Qiqmay. Her bir yaziciniñ ölümge veya ölüge nisbeten olgan baqi§lari da farqli:

1. Eki a§iq gönülin faniy dünyaniñ manialarindan qurtarilmaq,

2. §anli ecdatlarga qavu§ip, milletin kelecegi i?ün meslähatla§maq,

3. inqiläpnm romantik vaatlari tesirinde eskirgen ya§ayi§ tarzi yükünden serbest olmaq vesileleridir.

Qergeyevin "E§it, mevta ne sevleyur"ina kelgende, köylü Ömer efendimizniñ missiyasi soyda§larini vira yaqinla§qan tehlükeden muqaytlamaqtan ibaret olganina i§anamiz. Esas metni boyunca o, cahillik uyqusinda yatqan halqina bir kehanetli rüya sifatinda kelgeni kibi ola. Ve böyle satirlar ile acci tenbihlerde buluna:

"Dünya bagli ahirete, Qail1 olsa bir adam Ölgende de geker geza2 Eksilmez ba§i belädan.

Birlik olmay kitseñiz §ay, í§iñiz gayet goq fena. Ne dünyade, ne ahirette Bulunmaz derde eg deva!.." [1, s. 10].

Böylece, ögümizde - "uyqu" emsaliniñ bir añlam ahenginden digerine boyanganini, yani §airniñ özel bir stratejik fikir yoneli§ini körmek ihtimali peydalana. Poemaniñ serlevhasina da ba§qa közünen baqmaga ba§laymiz: sadece deh§etli ve mistik degil, ancaq didaktik ve kehanetli olaraq. Velhasil, edipniñ §iirlerinde ekseriyetle ölüm ve yañgizliq, qartliq ve Qaresizlik, qafes ve qu§ motivleri mühim yerini alip, onuñ ömür talihini bile aks eteler. Vesilesiyle, Qergeyevin 1912, 1930, 1940'nci seneleri hapshaneler ve mahbüsler kamplarinda bulunip, devam etken icadindan "Aqay" adli §iirini misalge ketirmek isterim.

"Qartayganda, men garip yañgiz qaldim, §u ecelsiz ölümi boynuma saldim. Ah, desem, "Ah" der kimsem yoq, ölsem - cilar, Agiq qalgan közümi kimler cumar... Qavu§magan, dünyadan "Ah" dep keter Siratlarda ödelgen ölümden beter..." [12].

í§te, bu qalayli qazanQiqniñ üstünde, parmaq uclari qanga qadar yaralanip inenen oyulgan can qirpalayici satirlarni oqurken, §airniñ defalarca caris ölümi ögünde ömürnen vedala§qanini.

1 Qail - cahil

2 Qeza - ceza

Velâkin, butün alemde yaliñiz özü qalip, vefatindan soñra yumulmagan közlerini qapatmaga kimse tapilmayacagindan qorqqanini sezmek mümkün. Onuñ "Eçit, mevta..."daki baç qahramani Ömer efendi, tamaminen türk çairi N.F. Kisakürekin "Sakarya türküsi"nde kibi: öz yurtunda garip, öz vatammda pa'rya, yani qara qulu kibidir. Dedelerniñ tuvgan köyüni, evini soraçtirip-araçtirip yürgen tatarniñ ne qadar çaçilacaq, aqilga sigmaycaq olaylarni baçindan keçirebilgenini içte, bu açagidaki satirlardan köremiz:

Eles oldu1 köze bina, Samdim - murza sarayi. Sürüp kelsem, ne baqayim -Içimde qazaq alayi.

Dü§tüm dü§mam qapqamuma, Qaldum, samdim qabaatke. Quvdilar beni, dediler: "Пошёл, Татарске лапатке!" [1, s. 2].

Tatarga qarçi "Yoq ol, tatar küregi!" ("Пошёл, татарске лапатке!") degen rus qargiçini adi keçken eserden baçqa M. Gorkiy ("Kojemaka Matveyniñ hayati"), V. Çiçkov ("Ugryum nehri"), P. Znamenskiy ("Qazan Tatarlari") misalinde rus yazicilariniñ bediy çaliçmalarda bile rastketiremiz. Bularniñ tabirine köre, "tatar küregi" degen lagap - zulümane islâm dininden hristiyanliqqa döndürilgen, irgatliqqa ogratilgan idil-Ural tatarlarga (çerkeslerge) berilir. Qazan tarihçisi ilnur Mirgaleyev, mezkür lagapniñ peydalanmasi haqqinda meraqli bir rivayetni Türkiye tatarlari diasporasindan eçitip böyle yaza: Tatar basqaqlari Moskova knyazligi ve müsülman olmagan ehalisinden alinacaq mahrecini elnen degil, kürek uzatip toplay eken [22]. Neyse, bu hikâye, tarihiy vesiqalar ile tasdiqlanmagani ^ün böyle de bir rivayet kibi sayilip qalsin.

Velhasil, insan faciasiniñ ayni tiplerni Hasan Çergeyevin çeçitli yillarda yazgan "Közya§ han çeçmesi", "Ömür - çiraq", "Ömürnen küre§" [4; б] manzumelerinde de izleye bilemiz. Turmuçta qirimtatar qadin-qizlari ^ün adetke çevrilgen zulüm, eziyet ve haqsizliqni artiq çidamaga istemegen Esmaniñ qara talihini bizge tanitqan "Taqdir" poemasiniñ epilogi "Eçit, mevta ne sevleyur!"nen eç kelir. Ve böyle duygular peydalana ki, sanki çair, evvelden Ömer ^ün hazirlagan faciali ölümni günahsiz, nazik Esmaniñ üstünde sinap ala.

Dayaniqli ceryanlarga köre, bahs olungan poemalar Çergeyev tarafindan gayridan içlenilip farqli yillarda ve farqli mündericelerinen bastirilgan edi. Meselâ, bugün biz bilgen "Taqdir"niñ bir varyanti 1917 senesi Birinci Qirimtatar Qurultayiniñ yayin organi "Millet" matbahanesinde çiqti. Bu yerde edebiyat klassiklerimizniñ basilgan bazi kitaplar da diqqatqa çayan:

- Ôzenbaçli Ahmet. "Yiqintilar astinda" /Beç perdeli drama/ (1917);

- Bolatukov Hüseyin. "Ayçe hanim" /Ûç perdeli komediya/, "Fatma-çerfe" /Ûç perdeli drama/ (191B); "Yañi Qirim", "Tecribelerim" /Çiirler toplamlari/ (1917);

- Kermençikli Cemil. "Küçük dostlarima" /Çiirler toplami/ (1917);

- Bayburtli Yahya. "Yeñi qiraat-1, 2" (1917-1918), "Sarf kitabi" (1919);

- Odabaç Habibullah. "Ana tili" /Qiraat kitabi/ (191B), "Ya tüçse?!." /Balalar içün ertegeler/ (1919), "Balalar aqçami" /Çiirler toplami/, "Timur Qayaniñ birinci kitapçigi", "Tatarda oquv" (192G);

- Bektöre Çevqi. "Ergenekon" /Çiirler toplami/ (192G) [11 ].

"Millet" gazetasiniñ bergen haberine köre, 1917 senesi "Taqdir"den soñra, sirasi ile "Eçit, mevta ne sevleyur!" poemasi neçretilmek üzre edi. Bugün elimizde mezkür poemalarniñ tek 19G9 ve 1913 senelerine aitli nüshalar bar. Bularniñ diger varyantlari varolsa, bu A. Lâtifzade, A. Altañli, Z. Cavtóbelilerniñ oquyicilar kütlesine taqdim etken varyantlaridir [19]. Vesilesiyle, ilk olaraq "Yaç tatar yazilari mecmuasi"nda arap elifbesinen basilgan "Taqdir" poemasini bazi izahatlar ile nümay^ etmege uygun, dep sayam [6]:

1 hayal oldu

^MTepaTypoBefleHMe u $onbKnopucTMKa / Э1цe6мнтwblнаспblкt Be #onbKnop,qwbmbiKt I 63

1. "Yüksek saray töpesinden qara bulutlar gider tez-tez...

2. Söndi ate§, gece köyde, yuqlamaya yatti her kes.

3. Vurmaz ayniñ §evqi yere, vira bulutlar olur siyah,

4. Baggada qu§lar bagri§irlar, fena avasini duya.

5. Bir agayniñ yurtu bu yer, onu sargan bütün hisar.

6. Anda canlar azaplana, öler, dogar baygu§ qullar.

7. Yatti saray yuqlamaya, tindi davu§, ses ayagi,

8. Bayniñ qizi, Esma yalñiz, onuñ giqa tek yarigi.

9. Siyah saglar tolqunla§ir, yaltirar oynap feste altin,

10. Dün babasi §ehere kidüp, ni§anga almi§ onu satin.

11. Közlerinden tamlar ya§lar, algan ba§in yerge töben,

12. Söyler: "Beni yazmadi Haq, qullarina gayet seven".

13. Satarlar hem söylemezler... Olasiñ sen oña razi,

14. Dirler: "Elbet, taqdir, böyle yazilmi§tir ba§a yazi..."

15. Adet degil, ziyettir bu, satqan bizni idüp hayvan,

16. Yoqtur dünya igersinde bizni aqay, aqran saygan.

17. Ey, ya Rabbim! Sen yarattiñ, onlar kibi biz de insan,

18. Cümle fursat verdiñ ere, biz garipte kegmez lisan.

19. Aglay giqti gülday qizlar; zapt ittiler, sevmiy erler,

20. Böyle ömür olur kömür; biyler qafes siyah gerler.

21. Esir kibi qullanirlar, kimisi söyler: "Sus kade!",

22. Kimisi ti§ta ne yapsa da, körsetir evde soy zade.

23. Bu cahillik beläsidir, olmaq kerek biz ziyade

24. Sanki garip qisqayaqli millet ya§i bu dünyade.

25. Añlamazlar, nafle sözler... Qapalanma garip yürek,

26. Etmez fayda altin-kümü§, bizge tiyaran yariq kerek!..

27. Agil, hisar, ögümden tez!.. Yere batsun aq ta§lari!..

28. Bizge bunu yapan taqdir... Beläsin versin közya§lari!

29. Bir daha uyuñ igersinde qandan keldi, birden tuman,

30. Yaratildi ondan bir qart. Qizim, dedi: toqta aman!..

31. Taqdir degen, menim qizim, itme qargi§ baña barem,

32. Ben zenatim biraqtim goqtan, tutmay sözüm §indi alem,

33. Babañ seni ni§anladi, muradi zengine vermek,

34. §imdi para i§ bitiren, itmez gare, qargi§-dilek.

35. Benim i§im degil qizim, s0yliysiñ sen yañli§ butün!..

36. Bunu söylep uy iginde, tarqadi qart, olup tütün.

37. §a§ti Esma, qaltiradi, qorqti, yüzü agardi,

38. Diküp qaldi közün kökke soñra: "Haq!", dep agladi.

39. Istemem, versin Haq beläsin, varmam ere, hig zati!

40. Ey, ya Rabbim, al tez canim, itme halete tek muti'..."

Z. Cavt0beliniñ "Suhbetler"inde [2] tanitilgan ve biz qullangan 'Taqdir"lerniñ arasinda ehemmiyetli farqlarni köstermek igün §iiriy metinlerini bahusus raqamlar ile belgiledim. Meselä, 39 ve 40'nci satirlarinda "zati" (zaten) ve "itme halete tek muti" (i§ni maña qaldirma tek) sözler Cavtöbelide yañli§

yazilip (zaten; halqqa etme mutig sen) dörtlüknm hem manasini, hem qafiye düzenini bozarlar. Keza, manzumeniñ mündericesi iman, din cihetten mühimligini añlagan çairimiz, Esmaniñ maneviy simasini Allah ile olup keçken diyaloginda açiqlay. Canimni çabik al, günah içlemege mecbur etme, diye Haqqa yalvargan qizniñ öz baçina çiqaracaq can (tabiat) felâketini qara bulutlar, quçlar bagriçip duyar. Faqat, qizini mal kini, yaçli bir adamga niçanlap satqan babasi, aqrabasi duymazlar bunu. Böylelikle, 41 ve 42 numarali satirlarda "ver baña rahat" ve "ba§a olacaq çoq qarsamba" yerine -çiirnm mantigini deñiçtirgen "verbiñ raat";"bayga olacaq çoq qarsamba"kibi qoçumçalar uygunsizdir. 64 satirdan 51'nci olaraq sayilgan bu "Dört duvarniñ içerleri seniñ de ba§iña yeter"satiri Z. Cavtöbeli (A. Altañli)niñ varyantinda yoq olgani içün, bularda mezkür çiir metni araliqsiz, tüm-tüz sifatinda berile. Masum ve ayni zamanda "günahkár" Esmaniñ eki türlü durumini çözüp olamagan müellif, öz faciali hikáyesiniñ soñunda: "Yolyamma kömüldio", dey. Ve fikrini "Aq türbesi§imditura"acci haberinen tamamlay. A^açila ki, özüni öldürgen bayniñ qizi, müsülman adeti boyunca qabristanda degil, yol kenarinda kömülir. içtimaiy statüsine köre (Ömer efendiniñ kibi), türbesi qoyulsa da, üzerinde merhumniñ adi-soyu hiç añilmaz eken. Velhasil, rastketirdigimiz diger aqsamliqlar üzerinde çoq toqtamayip (ihtimali bar ki, ediplerimiz öz vaqtinda qalemdeçniñ daha tüzetilmek üzre olgan elyazmalarindan qullangandir), poemaniñ ekinci parçasina keçmeli:

41. Isterseñ ver baña rahat, isterseñ qoy azaba...

42. Sevmiy varsam eger, ba§a olacaq çoq qarsamba...

43. Qast eylersem eger cana, sayilir gayet çoq güma.

44. Neday olur benim ömrüm, çekse qorluq varip oña?..

45. Aldi Esma zeheri ele, soñgi sözüm, didi diñle!

46. Vaqti kelüp, olmaz ecel, adet yine kitse de böyle.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

47. E§itmesim qulaqlarim, közler bunu hiç körmesin!

48. Camim esir olmaz burun, baqayim tez ölmesin!..

49. Ev içinde qafeste qu§ çapalamup tez pirladi,

50. Samki qahrim, hem qasvetim o garipmiñ pek añladi.

51. Añladim seni, ey qu§um. Semiñ de 0mrüñ çoq beter,

52. Dört duvarmiñ içerleri semiñ de ba§iña yeter...

53. Barem seni ideyim azat... Uç, kez qulam çöllerde!

54. Aqila tü§se, eyle rahmet, unutma meni kimerde!

55. Uçti qu§çuq pemceredem, biraqti Esma qafesim.

56. Içti zeheri, yiqildi yere, aldi soñgi mefesim.

57. Emdi sabah, durmu§ aga, tedarekte mi§am-toyga.

58. Soygam sogum, hem de digeç, etken haber soyga, sopga,

59. Toy yerine kelgem alem qildilar gamli cenaze.

60. I§tem çiqqam taqdir de aralamup halqmem keze,

61. Yol yamma kömüldi o. Aq türbesi §imdi tura,

62. Kelen kitüb, baqup oña ete rahmet, qila dua.

63. Azat olup uçan qu§çuq, qomar ba§ma türbe ta§m.

64. Allah rahmet eylesin der, yirlap anda tökerya§m...'\6].

içte, bu manzumeniñ çekli bile Esmaniñ psiholojik portretini tamamlayaraq, tar qafesten qurtarilmaga niyetlengen quççuq sanki, qisqa çiirden nesirniñ bol kemçligine keçmek üzerindedir. A. Látifzadeniñ "Qirimtatar edebiyatiniñ soñ devri haqqinda" maqalesinde analiz etilgen kesik satirli, yani 1917 senesine aitli "Taqdir"de kene çiir ile nesir arasinda çiqqan büyük ziddiyetini duyamiz. Tüz qafiyeli (aabb) satirlarni, dörtlüklerni bozgan enjambemanlar, maiçet mühitini

Литературоведение и фольклористика / Эдебиятшынаслыкъ ве фольклорджылыкъ I 65

dogurmaq içûn qullanilgan inversiyalar tamaminen "E§it, mevta ne sevleyur"niñ kibidir. Velhasil, H. Çergeyevin icadi, o devir Qirimda popular olgan rus yazicilariniñ tesirinde çekillengenini qayd etken edebiyatçilarimiz ile razi olmamaq mümkün degil. Ancaq, ayni edebiy eksperementlerni A. Pu§kinniñ çiirler silsilesinden de ögrenebilemiz [3G]. Velhasil, edipniñ eserleri fikir terenligi cihetten daima deñi§ir. Yani üzerinde yapilgan müláhazalar devir, §arait ve oquyiciniñ zehin hususiyetlerine köre tadil olunir. Edipniñ eserleri dedik, ama "edipniñ özü bularni §ahsiy, dep sayami?" kibi sual ögümizge çiqa. "E§it, mevta ne sevleyur!" poemasini "Belgisiz" adi ile imzalap, öz mülküni terk etken müellif, tenqitçinm içini diger yoneliçine çevirmege istemeymi aceba?!. Bugün qirimtatar edebiyatimizniñ tarihinde buña beñzegen çoq misallerni tapmaq mümkün. Böyle ise, metinni ve avtorni biribirinden ayri ögrendigimiz zamanda, bedey eserlerniñ ananeviy taliline baqiçlarimiz deñi§ebile. Her halda, bu usulga muqaytliq ile, eser müellifiniñ musaidesile muracaat etmelimiz [26].

Qullanilgan edebiyat:

1. Belgisiz. E§it, mevta ne sevleyur! Poema. - Canköy, 1909. - 12 s.

2. Cavtöbeli Z. ilki adimlar II Yildiz. - 1983. - № 1. - S. 85 - 89.

3. Cavtöbeli Z. Suhbetler II Yildiz. - 1980. - № 2. - S. 126 - 132

4. Çergeyev H. Ömür - çiraq: Çiir II Yeçil ada. - 1920. - № 4. - S. 51.

5. Çergeyev H. Ömürnen küre§: Çiir I inqilâbiy çiirler mecmuasi. - Aqm., 1925. - 98 s. -S. 68 - 71.

6. Çergiyev H. Taqdir: Çiir I Ya§ tatar yazilari. - istanbul, 1913 - 50 s. - S. 31 - 34.

7. Çobanzade B. Bir saray quracaqman! Çiirler I Haz.: N. Seytyagya. - Simf., 2001. - 192 s.

8. Gasprali i. Mûkâlemeyi selatin II Terciman. - 1906. - № 144, 145; 1907. - № 3, 7.

9. Gogol N. Ölü çanlar. Poema I Çevirgen: Ü. ipçi. - Aqm., 1931. - 238 s.

10. Hamdi Giraybay. Çiirler I Haz.: U. Edem. - Simf., 1997. - 143 s. - S. 68.

11. Kerimov i. Bibliografik köstergi^ qirimtatar tili, edebiyati, folklori, tahsili, tarihi, medeniyeti ve tehnik ilimleri. - Aqm., 2009. - 324 s.

12. Kerimov i. Hasan Çergeyevnm hayati ve faaliyeti ile bagli bazi eski ve yañi malümatlar I i. Kerimov II Yañi dünya. - 2012. -Yanv. 13, 20, 27; fevr. 3.

13. Kermençikli C. Ma-bih-il-iftiharim - Qirimliqtir menim gururim I Haz.: T. Kerim. - Aqm., 2005. -135 s. - S. 78.

14. Kipçak TOrkçesi Sözlügü I Haz.: R. Toparli ve dig. - Baski 2. - Ankara, 2007. - 338 s. -S. 238.

15. Kirimer C. Nurlu Kabirler. - istanbul, 1991. - 111 s.

16. Kirimov T. Qirimtatar edebiyati ve matbuatiniñ ananeleri: I. Qurultay devri. - Aqm., 2016. -104 s.

17. KrimskiyA. Qirimtatarlarniñ edebiyati I Haz.: O. Gubar. - Aqm., 2003. - 200 s.

18. Qandimov Y. Küre§ meydani ot basmaz. - Aqm., 2002. - 256 s. - S. 166.

19. Qirimtatar edebiyatiniñ soñ devri haqqinda A. Lâtifzade arqadaçin maruzasi II Oquv i§leri. - 1926 - № 4 - 5 (24-25). - S. 29 - 44; Cavtöbeli Z. Suhbetler II Yildiz. - 1980. - № 2. -S. 126 - 132; Saadet içjn. Edebiy eserler ciyintigi I Haz.: A. Altañli, Ç. Alâdin, Y. Bolat, A. Dermenci. - Ta§., 1976. - 140 s. - S. 67 - 70.

20. Qoñurat K. Qissa-i Adem safiullah II Günsel. - 1999. - No. 1. - S. 35 - 37.

21. Qurtiyev M. Cinler yatagi. Hikâye II Közaydin. - 1928. - № 27. - S. 4.

22. Mirgaleyev i. "Tatarskaya lopatka" hikayete II Krymskoye istoricheskoye obozreniye. - 2014. -No. 1. - S. 230 - 233.

23. Nüzhet M. Qirimniñ çöl hayatindan. Saylama eserler I Haz.: N. Seytyagya. - Aqm., 2003. -240 s. - S. 98.

24. Poe E. Bir mumya ile ^ük bir hasbihal. - istanbul, 2002. - 173 s.

25. Taqdir (ilân) II Millet. - 1917. - iyül 23.

26. Барт Р. Избранные работы: Семиотика. Поэтика. - M., 1994. - С. 384 - 391.

27. Богданов К. Повседневность и мифология: исследования по семиотике фольклорной действительности. - СПб., 2001. - 438 с.

28. Жирмунский В. Вопросы теории литературы. - Лен., 1928. - 357 с.

29. Заатов О. Полный русско-татарский словарь. - Симф., 1906. - 115 s.

30. Лотман Ю. и Тартуско-московская семиотическая школа. Сб. трудов / Сост.: А. Коше-лев. - М., 1994. - 560 с. - С. 394 - 406.

Киримов Таир Нуридинович

«О чем хотел поведать «покойник» А. Чергеева

(Опыт семиотического анализа поэмы «Эшит, мевта не севлеюр!»)

Аннотация: Автором статьи делается семиотический, а также лингвостилистиче-ский анализ поэтических сочинений видного классика крымскотатарской литературы периода возрождения - Асана Чергеева. Особое внимание уделяется таким поэмам, как «Услышь, о чем говорит покойник!» («Эшит, мевта не севлеюр!») и «Судьба» («Такъдир»). Осмысливаются способы отображения поэтом реалистических, драматических эпизодов из жизни народа. Изучается феномен влияния идеи, темы и сюжета на конструкцию его стихотворений.

Ключевые слова: Е^атЬете^, Возрождение, литература, эксперемент, Крым.

Kirimov Tair Nuridinovich

What has H. Chergeyev's «dead man» told about

(Semiotic practice of analyzing the poem « Eshit, mevta ne sevleyur!»)

Abstract: Hasan Chergeyev is known as classic of Crimean Tatar literature of the Renaissance. The article examines semiotic and lingua stylistic analysis of his poetic works. As the title implies much attention is given to such poems as «Hear what the dead man says!» («Eshit, mevta ne sevleyur!») and «Fate» («Takdir»). Author points out the ways to describe realistic and dramatic scenes of people's life. It is explored how the idea, theme and plot affect the structure of the sentence in his poems.

Keywords: Enjambement, Renaissance, literature, practice, Crimea.

– Sudaq rayonı Ay Serez köyünde 1937-ncı yılı doğdım. Sürgünlik vaqıtında yedi yaşında bala edim.

– Qorantañızda qaç bala ediñiz?

– Qorantamızda, evimizde dört qız edik. Anamnen dört… beş dane edik. Babam evde yoq – babam… Qarasuvda. Qarasuvğa ketti, Qarasuvda tükânçıqta tura edi. O kerek mi şimdi?

– Yoq, kerek. O, Qarasuvğa ketti, cenkke ketmedimi?

– Cenkke ketmedi. Kolhoznıñ Qarasuv tükânçığında, Ay Serez köyüniñ tükânçığında tura, şeyni satıp, meyvasını satıp. Yüzümni, meyvasını satıp Ay Serez köyünde.

– 1944-ünci yılında?

– 1944-ünci yılında endi, 1944-ünci yılında.

– Şimdi endi sizge sürgünlik aqqında nasıl haber ettiler?

– Sürgünlik aqqında saba qaranlıq, saat qaçta deyceñ, işte, qaranlıqta keleler. Qaranlıq. Üç asker – ellerinde silâlarınen kelip, qapını urıp, soñ turıp aça qapını anam. Qapını açsa, evge öyle keleler. Ablam…

– Ablañız reis olıp çalışa edimi?- Ablam selsovet (köy şurasınıñ) reisi edi o vaqıtta. Ondan anahtar soraylar: “Köy şurasınıñ anahtarını ber!” – dep.- Onı ne vaqıt soraylar?

– Saba soraylar.

– O künü?

– O künü qaranlıqta kelip…

– 18 mayısta?

– E! O künü sorap alalar. Elinden anahtarnı alıp, soñ: “Sizge on beş daqqa vaqıt – çıqacaqsıñız Qırımdan” – deyler. Öyle degende, o, belley: “Men selsovette (köy şurasında)…”. Aydı onı söylemeyim endi.

– Söyleñiz, söyleñiz.

– “Men selsovette (köy şurasında) çalışqanım içün, tek meni çıqacaqlarmı?” – dep artlarından çapa. “Selsovette dolabında parası bar, vesiqaları bar” – dep çapa. “Olar kerekmey saña – qayt! Saba saat… on beş daqqanen çıqacaqsıñız!” –deyler. Öyle de qaytıp kele evge.

– Öyle ise, oña haber eteler: “Sen çıqacaqsıñ!” – dep haber eteler.

– İşte saba eteler da.

– O, da onıñ ozüni çıqaracaqlarını belley.

– “Meni çıqaracaqlar. Men çalışam – meni çıqaracaqlar” – dep belley. Bizni çıqaracaqlar, bizim ailemizni çıqaracaqlar, dep belley. Bizim tayfamıznı çıqaracaqlar, dep belley.

– Onı soñ sizge kelip haber etemi?

– Soñ qayta da, soñ bir daa kelmeyler. Ablam qayta artqa, soñ azırlanalar. On beş daqqada ne alacaq? Ne alğanlarını bilmeyim anda, on beş daqqada ne alğanını. Başta anam Qurannı ala ancaq.

– Bu endi saba, askerler kelgen vaqıttamı?

– Askerler kelip keten soñ, şeyler azırlandı.

– Soñ askerler kelgende nasıldır resmiy bir vesiqanı oqudılarmı sizge?

– Bir şey oqumaylar. “Anahtarı beriñ! Siz sürgün olacaqsıñız!” –dediler. Başqa şey söylemeyler.

– Bu ne vaqıt edi? Saat qaç edi?

– Saatnı qaydan bileyim? Saba, qaranlıq. Saat qaç deyceñ? Beş deycemmi? Qaranlıqta. Ortalıq qaranlıq edi, kelip qapını urğan vaqıtta.

– Tañ maalimi?

– Tañ vaqıtında. Tañ vaqıtında deycem, işte. Saat beşte, beş-altısı kerekmey – tañ vaqıtında.

– Soñ, bu askerler qayda, ne sebepten ve ne vaqıtqa qadar çıqarılğanıñıznı añlattılarmı sizge?

– Yoq. Bir şey añlatmaylar. Bir şey añlatmaylar: anda alıp keteceklerini, ne vaqıtqa, ne yapacaqlarını. Bir şey añlatmaylar. Olar köylerde turalar. Köyde turalar. Er şeerden kelip turalar köyde. Emir beklep turalar da. Emir kelgen künü, işte…

– Siziñ haberiñiz bar edimi olarnıñ kelip turğanlarından?

– Kelip turğanlarından haberim bar. Er kesniñ haberi bar. Amma bir şey söylemeyip, öyle turalar. Klubta, camide, barğan yerlerimizde – orada turalar. Oraya ketirip qoya ediler. Ne qadar asker ketirile edi anda? Tura ediler anda.

– Sizge ne qadar ve nasıl eşya ve aşayt mahsulatlarını almağa izin berdiler?

– Onı nasıl söyleyim men? Tekaran… Ne qadar berdi – onı bilmeyim.

– Qurannı deysiñ aldı anañ…

– İşte, anam evden başta Qurannı aldı. Bir-eki kerek şeyçiklerini alıp, bir parça da aşamağa şey alğandır. Ne alacaq o evden aşamağa? Ötmek alğan olsa, başqa bir şey alğanını demey edi. -Yahşı.

– Yorğan-töşek aqqında bilmeyim. Yorğançığı da bar edi. “Qırımdan kelgen eki yorğanım da bar edi» – dey edi anam.

– Neni da aldı söyley edıñız… tikme…

– Tikiş maşnası. Anam pek aves eter edi, tikiş maşnasınen tiker edi. Tikiş maşnaçığını ala, Qurannı ala. Ondan soñ, evden bir-eki dane yorğan da ala. Yorğanı da bar edi. “Qırımdan kelgen yorğanlar” – dep. Oña köre. Öyle de bir parça aşamağa da şey, bir şey tapqandır. O qadarını bilmeycem söylemege…

– Çıqaruv aqqında haber etilgende ya da ondan soñ, siz ya da qorantañız zorbalıqqa oğradıñızmı?

– Zorbalıq…Babamnıñ yoqlığını söyleyim burada, yoqsa…?

– Söyle, söyle.

– Burada babam evde yoq. Babam Qarasuv tükânçığında Ay Serez köyüniñ meyvalarını satmağa kete. Babam Qarasuvdan, ondan kete sürgünlikke, işte. Qarasuvdan. Qarasuvdan ketip bizni… Karaşaynı söylemedim. Karaşay Asannıñ qızım demedim orada men. Karaşaynı söylemek kerek edim. Karaşaynıñ qızı – men de en küçügim. Dört qızı, en küçügi – menim. Körgende Ay Serez köyün halqı Karaşay olğanımnı bilmek kerek. Onı men söylemedim başta yazğanıñ vaqıtta. Şimdi yazmaysıñ amma, ne olsa da…

– Soñ?

– Öyle de babam soñ o yandan çıqa. Bütün halqnı, cemaatnı tütün saraylarına… köyniñ başındaki tütün saraylarına toplaylar.

– Episini bir tütün sarayına toplaylarmı?

– E! Episini…

– O yerde ne qadar insan bar edi?

– Onı bilmeyim. Evelden Ay Serez köyü beş yüz haneli köy dey ediler. Beş yüz haneli, en büyük köy – bizim köyümiz. Beş yüz haneli köy, dep sayıldı.

– Soñ sizni, bütün cemaatnı anda toplayıp, ne qadar tuttılar?

– Ne qadar tuttı…? Başladı maşnalar kelmege. Qara maşnalar. Üstleri örtülgen… Üstleri örtülgen maşnalar kele. Soñ o maşnalarğa, işte, amma qaç qoranta atalar? O maşnalarğa köterip-köterip atalar halqnı. Bıraqalar çuvalları barmı, torbaları barmı.

– O yerge ketip bıraqalar?

– O yerge. Soñ eger artqaç olsa, torbası artqaç olsa, köterip da atalar. “Bu artqaç” – dep, köterip da atalar. Amma o maşnağa qaç aile qoyğanlarını, işte, keregi qadar qoyalar o maşnalarğa. O qara maşnalar tizilip kele.

– Şu tütün aranlarında ne qadar adam olğanını hatırlaysıñızmı?

– Ne qadar adam… işte bütün köyniñ halqı. Bütün. Er kes. Başqa yer yoq. Bütün köyniñ halqı.

– Soñ nasıl baqtılar sizni anda?

– Bir daa evge qaytmağa qoymadılar. Bir daa şey almağa qoymadılar. İşte, er kes elindeki boğçaçıqlarınen… Boğçalarnen. Öyle de itep-itep o maşnağa mindirdiler. İtep…qartmı, qurtmı, balamı, çağamı, qucağında balası barmı – ne olsa olsun.

– Soñ o qara örtülgen maşnalarına minip, angi stantsiyağa alıp kettiler?

– Qara örtülgen maşnalarnen Kefe stantsiyasına alıp keteler. Anda ne qadar tutalar, ne qadar tutmaylar – onı bilmeycem. Ondan soñ, da o tovar poyezdlarına (mal trenlerine) qoyıp, qara trenlerge, işte, nasıl deyceñ… olarnıñ adları da çirkin söylemek kerek. Mal trenlerine…

– Mal kezdirgen…

– Mal kezdirgen trenlerge qoyıp, qurt-bit – onday içi. Yigirmi eki kün…

– Ya siz Kefedeki stantsiyada ne qadar bulunğanıñıznı bilesiñmi?

– Onı da bilmeycem, onı da bilmeycem ne qadar tutqanını.

– Anda ketkende konvoy yanıñızda bar edimi?

– Konvoynen, konvoynen. Konvoynen kete edik.

– Siziñ qorantañızda qaç insan sürgün etildi?

– Qorantamızda dört qız, anam, babam…

– Babañ ayrı?

– Babam başqa yerde. Babam yoq – Qarasuvda. Beş…

– Öyle ise, tek babañdan ğayrı, epiñız bir vagonğa tüştiñizmi?

– Bir vagonda edik, babamdan ğayrı. Bir vagonda. Eñ küçügi da – men.

– Soñ, insanlarnı toplağanda ya da demiryol stantsiyalarına alıp ketkende, elak olğanlar oldımı?

– Elak olğanlar oldı anda içinde amma…

– Yoq. Adamlarnı toplağanda? Öyle vaqıtta olmadımı elak olğanlar? Adamlarnı toplağan vaqıtta?

– Öyle olmadı.

– Ay Serez köyüniñ demiryol stantsiyasına alıp ketkence elak olğanlar oldımı?

– Yoq. O qadarını söylemege bilmeyecem. O qadarını… “Felança öldü, tüvençi öldü” – degen laflarnı eşitmedim.

– Vagonda qaç insan bar edi?

– Onı da bilmeycem vagonda qaç insan olğanını. Vagon tolu: hasta da anda, bala da anda, bala doğan da anda – episi anda.

– Vagonnıñ içinde temizlik şaraitleri nasıl edi?

– Vagonnıñ içinde nasıl temizlik olacaq? Er kes… Yuvulmağa yer olmasa – bit-qurt üstü-başı. Avuştırmağa şey olmasa. Aşamağa da şey bar-yoq.

– Nenen aşata ediler sizni? Nasıl aş bere ediler? Asıl bere edilermi aş?

– Asıl onı da söylemege… bere edilermi eken bir şey? Onı da bilmeycem söylemege.

– Anañ da bir şey tarif etmey edimi?

– Onı “böyle-böyle aş bere ediler” degenini eşitmedim men olarnıñ. İşte o vagonnıñ içinde qartı, yaşı, bala-çağa, bala tapanı – episi anda, içinde. Aç, bitli. Bitli vagonlarda… Öyle bitli yigirmi eki kün degende, Samarqand vilâyeti Kattaqurğan vokzalına tüşüre bizni. Bir eşelonnı, işte.

– O yigirmi eki kün arasında tren sıq toqtay edimi?

– Yigirmi eki kün arasında toqtay yolda. Vokzallarda toqtay. Tekaran toqtay. Eger tüşip qalğanı olsa – bağırta. Olduq qadar sesnen bağırta, eger yetiştirmeseler… Yetiştirmegen adam qala. Yetiştirse o yerge çapıp…

– Ya o halq ne yapa edi, toqtağanda ne yapa edi?

– Toqtağanda çıqıp, bir qapım bir şey: eki taşçıq qoyıp, bir de teneke tapa edi. Eki taşnıñ üstüne o tenekeni qoyıp, tekaran ateş yaqıp bir pite yapacaq…

– Ya hamırnı qaydan ala ediñiz?

– Hamırnı da alğanlar bardır da…

– Alğandırlar da özlerine.

– İlle bir parça, bir torbaçıqnen bir şey alğandırlar da, unçıq… halq. Onı söyley ediler. O piteni qoyğance, tenekeniñ üstüne qoyğance, bağırtsa, soñ aman alıp o hamırnı çapa. Eger çapmasa – qalacaq. Bu şeylerni söyley ediler amma…

– Vagonlarda insanlar öle edimi? Ölgen oldımı?

– Vagonlarda öle ediler. Köterip atıla edi. Degen şeyler bar edi. Söyley ediler onı, amma ne qadar adam öldü, kim öldü, bu atıldı – degen şeylerni, onı da söylemege bilmeycem. Vagonlardan ölenlerni köterip ata ediler. O qadar bir şey.

– Yol qaç kün devam etti? Yigirmi kün devam ettimi?

– Yigirmi bir dey ediler… Yigirmi bir-yigirmi eki deyceñ, işte. Kattaqurğan vokzalına alıp ketti bu bizim neni…

– Kattaqurğanmı?

– Samarqand vilâyeti Kattaqurğan vokzalı. Kattaqurğan vokzalına alıp tüşürdi. Ondan o halqı amamğa ketirdi. Amamğa ketirip, ondan soñ, bütün kolhozlardan atlı arabalar yüksek köpçeklerinen, birer atlı araba tizilip turalar. Angi kolhozğa, angi köyge ne qadar tatar kerek – anda alıp keteler. Bir men bilem – bu Borman köyü… Kattaqurğandan Qaradarya bar, Qaradaryadan da o yana, Borman köyü 40-50 kilometr bardır. 40 kilometr bar. Barıp tüşken köyümiz o Kattaqurğandan, o arabanen. O bir atlı, köpçekleri kendinden yüksek. O arabalarnıñ üstüne bizni qoyğanlarını bilem, amma eki qorantamı, üç qorantamı – ne qadar olğanını bilmeyim. Biz kendimizniñ ketkenimizni bilem. Anda barğan soñ, mallarnıñ, balaban mallarnıñ yatqan aranlar, yerleri bar. O arannıñ böyle bir kümes kibi, qaravul yatqan evi bar. Bir qapısı yolğa, bir qapısı da aranğa. Bir tahta qoyulğan: bir tahta qapı yolğa, bir qapı da aranğa taraf, qaravul yatqan yer. O yerge alıp ketip tüşürgenlerini bilem. O yerge alıp ketip tüşürdiler. Anda da, işte, ne qadar yaşadıq. Ondan o yanını… söylemeycem, bilmeycem.

– Babañ daa tapıp kelmedimi?

– Babam deyim de, Qazahistan çöllerinde babam bizi tapıp keldi. Babam taptı, vagonlardan-eşelonlardan bağırıp-çağırıp bizni taptı yolda. Yolda taptı, biznen beraber tüşip, bu arabanen da, bu nenen da babamnen bile mında keldik köyge, Burman köyü, işte. Burman edi köyniñ adı. Kattaqurğandan Burmanğace ne qadar yer o? Nasıl ketildi?

– Yerlerge kelip yetken soñ, insanlarnı nasıl qabul ete, ayıra edilermi?

– Ayrı qabul ettiler. “Bir gözlü adamlar keldi, adam aşağan tatar adamları keldi” – dep qaça ediler. Çoq vaqıt bizim halqtan, tatar halqından saqlanıp, bala-çağasını saqlap, öyle oturdılar özbekler.

– Ya akimiyet aqqında söylesek, olar nasıl munasebette edi? Yerli, özbek, Özbekistan akimiyeti?

– Özbekistannıñ, işte, özbekleri de atlarnıñ üstünde kötekley ediler qamçılarnen. Tekaran laf qaytarsañ ya da degen işini yapmasañ, kötekley ediler. O pamuq tarlalarında çalışıldı, pamuq tarlasında çalışıldı, olarnen beraber pamuq yığıldı. Em kötekley ediler, em ayıra ediler. “Yurtuñnı satıp keldiñ, tatar!” – dep. Öyle de çoq, qaçıncı yıllarğace, halq öyle kendisini tutqance, öyle yaşadı. Soñ tuttı kendisini, yaptı. Amma şimdi angisi kelişecek saña, angisi kelişmeycek…?

– Sürgünlik yerlerinde birinci aylarıñız ve yerleşmeñiz nasıl keçti?

– İşte yerleşmemiz… bir şey yoq: ne aş bar, ne suv, ne bir şey, ne ağaç, ne soba. Alıp ketip bir kümeske qoydı. Er kesni de öyle. Aranlarğa qoydı, qaç aileni bir yerge qoydı. Halq öyle de ne yaptı? İşte, ıdırınıp, tırışıp, kendine bir aş taptı da… Ölgeni öldü, açlıqtan evi taqım öldüler açlıqtan, evi taqım, şişip-şişip. Olarnı yerleştirmege adam yoq, kömmege adam yoq. Olarnı kömmek içün, alıp ketip bir çuqur qazıp, köterip atılsa – öyle oldı. Ondan soñ, hastalanıp, eger yaramay hastalıqnen hastahanege alıp ketilse, o gecesi öldüreler, ekimler öldüreler. Qırımtatar qalqını o gecesi öldüreler. Daa ne deyim…? Menim eşitkenim, bilgenim bu qadar şey.

– Ne vaqıt ve Qırımnıñ qaysı şeer ya da qasabasına avdet ettiñız?

– 1976-da qaytıp keldik. Onı soray, e? Men yedi yaşında kettim Qırımdan, yedi balanen de qaytıp keldim Qırımğa.

– 1976-ncı yılında?

– 1976-ncı yılı Kirov (İslâm Terek) rayonınıñ Juravki (Seyit Eli) köyüne doğru mında keldik. Endi baştaki yerlerni söylemeyim. Başta Qarasuv rayonı Bağça Elinde üç ay kezdik ev tapalmayıp. O yedi balanen üç ay kezdik. Üç aydan soñ, mında kelip yerleştik. Ne deycek edim…? Bir yıl propiska yapmadılar (yazdırmadılar). İş vermediler, yazdırmadılar. O balalar o yanda, bu yanda, öyle de künümizni kördik. Öyle yaşadıq. Ondan soñ, yazdırılğan soñ, işke kirip, mıtlaq, işi de işte öyle oldı…

– Sürgünlikten evel arzularıñız bar edi mi yedi yaşında?

– Ne arzularım olacaq mende sürgünlikte?

– Kim olmaq istey ediñız balalıqta?

– Bunı bilmeyim…

– Sürgünlikten evel Qırımnı nasıl hatırlaysız? Közüñizniñ ögünde nasıl olıp qaldı? Aqılında barmı Qırım nasıl edi?

– O menim aqılımda yoq, Enver …

– Onı bilmeysiñ…Qırım aqılıñda yoq…

– Qırım aqılımda yoq…

– Ay Serez köyüni belki hatırlaysıñ? Ay Serez köyüni hatırlaysıñ da o qadarlıq?

– Ay Serez köyüni hatırlağanım… evimizniñ qarşısında çeşme… Büyük çeşmemiz bar edi. Anda barıp, yuvulıp, suvundan içip, yalaqlarında yuvunıp, qaytqanımıznı bilem. O qadar şey.

– Söyle, nasıl yır bilesiñ?

– Yır da bilmeyim, masal da bilmeyim. Torunlarım toplaşıp kelseler, men o balalarğa:

Dom-dom, domanay,

Ocaqlarda ot yanay,

Qave pişe, çay qaynay,

Er kes bayram hayırlay!

– dep olarnı oynatam. Bilgen şeyim.

– Maşalla! Ya tezaytım da bilesiñ bir dane, noğay tezaytımı. Tezaytımnı da söylese?

– Neni? Bunımı?

– E. Soyleñiz onı.

– Toqta. Cumarlap yatqannımı?

– Cumarlap yatqannı.

– Pek çirkin de, balam, o.

– Sen söyle bizge.

– Cavun cavanda cumarlap catqan cılannı cumran qazıq cıttı-ciberdi!

– Maşalla!

– Bilgen şeylerim.

– Bismillahi Rrahmani-Rrahim!

Aman çeşme, canım çeşme,

Muhammadi körmediñmi?

Şimdi bundan abdest aldı,

Doğru ketti camisine.

Aman cami, canım cami,

Muhammadi körmediñmi?

Şimdi bunda namaz qıldı,

Doğru ketti türbesine.

Aman türbe, canım türbe,

Muhammadi körmediñmi?

Şimdi bunda dua etti,

Doğru ketti çarşısına.

Aman çarşı, canım çarşı,

Muhammadi körmediñmi?

Şimdi bundan kefin aldı,

Doğru ketti anasına.

Aman ana, canım ana,

Sütüñni emdim qana-qana.

Men giderim qabristanğa,

Aqqıñnı elâl eyle maña.

Aman qabir, canım qabir,

Muhammadi körmediñmi?

Şimdige qadar siziñ edi,

Bundan bu yan bizim oldı.

Bu güzel çıqmaq kerek. Amin Allah, ya Rabbim. Amin Allah…