Atatürkün Atının Adı Ne

Deyirlər ki, insan yaşlandıqca doğulduğu yurda, körpəliyinin, uşaqlığının, gəncliyinin keçdiyi yerə meyli daha da artır. Başqa sözlə desək, torpaq insanı özünə çəkir. Yaşlı insanların uşaqlıq xatirələrini necə içdən, kövrək hisslərlə ifadə etdiklərini görəndə, bir daha əmin olursan ki, boşuna belə demirlər…  Bu xatirələri dinlədikcə, insanda qəribə duyğular yaranır.

Saytımızın “Mənim kəndim” rubrikasının növbəti qonağı, professor Ədalət Tahirzadə də bizimlə söhbət zamanı eyni kövrəkliklə uşaqlıq illərinə qayıtdı. Qəbələ rayonunun Xırxatala kəndində, təbiətin qoynunda, müdhiş saflıq mühitində həyata addımlarını atan həmsöhbətimiz unudulmaz anlarını seafoodplus.info-la bölüşüb.

Molla Çərkəz əfəndinin nəvəsi…

Mən doğma kəndimə o qədər bağlı insanam ki, yurdum haqqında məlumatları gələcək nəsillərə çatdırmaq üçün kitab da yazdım. 19 il ərzində ərsəyə gələn, kiril qrafikalı əlifba ilə yazılan bu kitabın adı “Xırxatala kəndinin tarixi və uruqlarının soyağacı” adlanır. “Uruq” deyəndə nəsil nəzərdə tutulur. cı ildə işıq üzü görən kitabda nəfərin şəcərəsi əks olunub.

Ailəmdən danışım… Atam Şərif Tahirli Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür, 42 il müəllim işləyib. Halbuki çox kasıb ailənin övladı olub və bu kasıblıq bizim ailəyə də sirayət edib. Anam kolxozda çalışırdı, ali savadı yox idi. İnandırım sizi, ali savadı olmasa da, mənim anam savadı olanlardan qat-qat çox bilirdi. Kənddə “Molla Çərkəz əfəndinin qızı Ruqiyyə” deyəndə, hər kəs ona rəhmət oxuyur. Molla Çərkəz əfəndi, yəni mənim ana babam ruhani idi. Tək Qəbələdə deyil, ətraf bölgələrdə də böyük hörməti vardı. Babamın mollalığı dövründə kəndə bir nəfər də olsun polis gəlməzdi. Kənddə münaqişə düşəndə o dəqiqə deyərdilər ki, gəlin Molla babanın yanına gedək, şərimizi o kəssin. Hətta kəndimizdə camaatın bir andı vardı: “Molla babanın oxuduğu qara (böyük) Quran haqqı!”.

“Mənim kəndim üç nəsildən yaranıb”

Kəndimizdə üç nəsil birləşib, camaatı formalaşdırıb. Birinci nəsil Alı uşağı (bizim kənddə nəslə, tirəyə “uşaq” deyirlər; Alı uşağı bizim nəsildir), ikincisi Məmmədsüflü uşağı (Məhəmmədyusifin nəsli), üçüncüsü Mollamətdi uşağı (Molla Məhəmmədin nəsli). Bu üç nəsil birləşərək, Xırxatala kəndini yaradıblar.

Ata babam Yusif kişi oğlan nəvələrini həmişə çox istəyirdi. İlk nəvəsi də mən olduğumdan, məni lap başqa cür sevirdi.

Kəndimizdə keçən uşaqlığımı yadıma salanda velosipedlə bağlı bir hadisə ağlıma gəlir. Kəndimizdə ilk velosiped Rəhman dayıda idi. Mən də o vaxtlar çox balaca idim, məktəbə belə getmirdim. Bizim taxtadan köhnə iri bir darvazamız var idi. Rəhman kişi gəlib bizim darvazanın yanından keçəndə, mən əlimdəki çubuğu düz velosipedin təkərinin arasına atdım. O vaxtı da kəndin yolları yayda toz, qışda isə əl qalınlığında palçıq olurdu. Elə çubuğu atmışdım ki, gördüm Rəhman kişi göydə uçur. İnanın, qorxumdan həyətə necə girdimsə, onu bir Allah bilir. Sonra dayanıb, qapının arxasından gizlincə xeyli baxdım. Bir də gördüm Rəhman kişi əlində təkəri əyilmiş velosipedlə bizə gəlir. Sən demə, babama şikayət eləməyə gəlib ki, sənin nəvən mən boyda kişini yıxıb. Həmin gün axşama qədər qonşularda gizləndim ki, babamın əlinə düşməyim. Axırda gördüm yox, acından ölürəm, evimizə gəlib, sakitcə süfrənin qırağında oturdum. İndi gözləyirəm ki, babam mənə nəsə deyəcək, amma demədi. Mənə nə qədər hirsli olsa da, xətrimə dəyməzdi, çünki məni həddindən artıq çox istəyirdi.


“Atam əsgər gedəndən üç ay sonra mən dünyaya gəlmişəm”

- Mən dünyaya gələnədək atam əsgər gedib. Üç il yarım ata üzü görməmişəm. Atam əsgərlikdən məktub yazıb ki, oğlum olsa, adını Ədalət qoyun.

Ailədə 4 uşaq olmuşuq: 1 bacı, 3 qardaş. Evin böyüyü mən, sonbeşiyimiz isə bacım olub. Çox pis oluram ki, bir dənə də olsun, uşaqlıq şəklim yoxdur. İndi kimin uşaqlıq şəklini görsəm, həsəd aparıram ki, mənim niyə şəklim yoxdur?

Atam kəndimizdə müəllim işləyirdi, manat maaş alırdı. Az maaş almasına baxmayaraq, hər birimizə ali təhsil verib. Maddi vəziyyətimiz çox ağır idi. Atam bizi çox çətinliklə böyüdüb, boya-başa çatdırıb. Bizim kənddə məktəb 8 illik olduğuna görə orta məktəbi Zarağan kəndində oxumalı oldum. Ailə vəziyyətimiz o qədər acınacaqlı olub ki, hələ də uşaqlığım gözümün qarşısına gələndə ürəyim ağrıyır. İnanın, atamın bəzən 20 qəpiyi olmurdu ki, mənə yolpulu versin…

Məktəb illəri

- Orta məktəbdə dərslərimi yaxşı oxumuşam. Ən çox qorxduğum müəllim də atam olub. Çox sərt adam idi. Düzdür, uşaq vuran deyildi, ancaq bir baxışı ilə şagirdi sakitləşdirməyi bacarırdı. İnanın ki, lövhədə yazı yazırdı, deyirdi “filankəs, sakit dur!”. Elə bil, arxada da gözü var idi.

Mən “Səfillər” romanını 5-ci sinifdə oxuyub bitirmişəm. Kəndin kitabxanasında elə bir kitab qalmamışdı ki, onu mən oxumayım. Yeganə oxuya bilmədiyim əsər Lev Tolstoyun “Hərb və sülh” əsəridir. Bu yaşıma qədər üç dəfə cəhd etdim ki, oxuyum, alınmadı.
Kəndimizdə kolxoz hesabına ayda, iki ayda bir dəfə camaata kino göstərirdilər. Hind filmləri olanda hətta qonşu kəndlərdən də gəlib baxırdılar. O vaxtlar filmə baxmaq bizim üçün  əlamətdar hadisəyə çevrilirdi.

“Atamdan sonra dayağım, köməyim əmim olub”

- Böyük əmim Nəriman rayonda zərgər işləyirdi, mən də o vaxtları tələbə idim. Bir tələbəyə əsas nə lazım idi: ərzaq və pul. Ən çətin məqamımda əmim əlimdən tutub, tez-tez pul, ərzaq göndərirdi ki, mən korluq çəkməyim. Mənə ata əvəzi olub, ona görə də əmimin xətri həmişə mənə əzizdir.

O vaxtlar indiki kimi deyildi ki, hər şey yaxşı olsun. Deməli, rayona getmək üçün avtovağzala gedirdin, birdən bilet olurdu, birdən də yox. Bilet tapmayanda km-lik yolu avtobusda ayaqüstə getməli olurdun.

İsmayıllı rayonunun Topçu kəndində təyinatla 3 il müəllim işləmişəm.  Ömrümün 3 ən gözəl və unudulmaz ili bu kənddə keçib. Topçu camaatı məni öz balası kimi sevib, çünki onların uşaqlarına hətta şənbə və bazar günləri də dərs deyirdim. O kənddə elə bir ev olmayıb ki, məni qonaq etməsin. Məndən soruşsalar ki, dünyanın ən gözəl insanları kimlərdir, deyərəm ki, topçulular!

Toy, yas mərasimlərində kəndin birliyi…

- Bizim kəndin bir özəlliyi var. Tutaq ki, bir insanın yas mərasimi düşdü, ölü nə vaxt götürüldü, məzarı nə vaxt qazıldı - bundan ev yiyəsinin xəbəri olmur.

Keçmişdə adət idi, ölü öləndə camaata çay və qənd paylayardılar. Qonşumuzda Nabat nənə ölmüşdü, hər kəsə qənd, çay paylanırdı. Nəhayət, mənə də qənd veriləndə sevinmişdim. Çox balaca idim, anlamırdım, deyirdim “ay Allah, ölənlər tez-tez olaydı”.

Keçmiş toylarımız çox maraqlı keçirdi. Səsi-sədası qonşu kəndlərə kimi gedib çatırdı. İki gün, iki gecə toy çalınırdı. Həm də əsas musiqi aləti zurna və kos (böyük nağara) idi. Bizim toylarda içki olmurdu. Qonaqlar gəlib yeyirdi, yorulana qədər oynayırdı, şabaş verib gedirdi. Gəlinin başına düyü, konfet atardılar. Biz uşaqlar da o konfetləri elə həvəslə yığardıq ki, adama ləzzət eləyirdi.

Bir əhvalat danışım. Mənim əmim bir qızı istəyirdi, elə onunla da evləndi. Əmimin toyu idi. O vaxt mən 1-ci sinifdə oxuyurdum. Toyda bir dava düşdü ki, gəl görəsən. Sən demə, əmimin evləndiyi qızı başqa birisi də istəyirmiş. Toy günü həmin bu adam öz dəstəsi ilə davaya gəlmişdi. Dava qızışdığı vaxtda mən qorxumdan evin damında gizlənib baxırdım.



“Çox dəcəl olmuşam”

- Bir məsəl var: yerdə yeri, göydə göyü yandırır. Mən də elə uşaq olmuşam. Bir yerdə sakit durmurdum. “Quzuluğuma” görə sol qolum bir dəfə çıxıb, iki dəfə sınıb. İndi saatı da sağ qoluma vururam, çünki sol qolum yaxşı işləmir. ci illərin ortaları idi Kəndimizə ilk maşın gəlmişdi. Bu da Nəsrullah əminin VF QAZi idi. Kəndin ortasında bir dəmirçixana var idi. Nəsrullah əmi maşını onun yanındakı qoz ağacının altında saxlamışdı. Əlim dinc dayanmayıb maşının təkərinin havasını boşaltdım. Təkərdən hava çıxanda fışıldayırdı, bu da çox xoşuma gəlirdi. Nəsrullah əmi təkərin yatdığını görüb qəzəblənib, oradakı uşaqlardan soruşub ki, bunu kim eləyib? Demişdilər ki, Ədalətin işidir. O da məni əl-əl axtarırdı ki, çırpsın. Həmin hadisədən xeyli vaxt keçmişdi. Bir gün darvazanın ağzında dayandığım yerdə Nəsrullah əmi maşını düz yanımda saxladı. Kişi maşından düşüb, yaxamdan yapışanda yadıma düşdü ki, başına oyun açmışam. Gördüm ki, Nəsrullah əmi məni pis vuracaq, əli göydə olanda onu qabaqladım. Dedim, Nəsrullah əmi, axşam qonaqlarımız gələcək, sən də bizə gəl. İnanırsınız, kişini bir gülmək tutdu, əli boşaldı, yaxamı buraxıb çıxıb getdi.

İlk məhəbbət yada düşər…

Əslində məhəbbət mövzusu mənim yaralı yerimdir. İstər orta məktəbdə, istərsə də ali məktəbdə sevgi macəralarım olub. Həmişə yoldaşıma da zarafatla deyirəm ki, sən mənim sonuncu ilk məhəbbətimsən. İlk məhəbbətim yeddinci sinifdə oxuyanda olub. Sinfimizə yeni bir qız gəldi, adını çəkmək istəmirəm. Bu qızı görən kimi bir könüldən min könülə ona vuruldum. Hətta adını balaca mıxlarla partaya həkk etmişdim. Ancaq bu qızla münasibətimiz alınmadı. Elə yaxşı ki, də alınmayıb. Sonradan eşitdim ki, mənə də, başqa bir oğlana da eyni zamanda məktub yazırmış.

Tələbəlik illərində isə qrupumuzdakı qızların əksəriyyətini sevmişəm. Hətta elə qızlar vardı ki, onları sevdiyimdən özlərinin xəbəri belə olmayıb. Onu da deyim ki, evlənənədək bir qızın əlinə əlim dəyməyib. Mən qrup nümayəndəsi idim, ona görə çalışırdım ki, sevdiyim qızlara kömək edim. Nə problemləri vardısa, əlimdən gələni edirdim, imtahanlarda köməklik göstərirdim.  

Hər imtahanda qızlara kömək edə-edə, hər dəhlizdə bir qızı görüb aşiq ola-ola ömür keçməz ki… Zaman keçdikcə, düşünürdüm ki, belə olmaz, konkret biri ilə evlənməliyəm. Həyat yoldaşımı isə atam məsləhət görüb. Bir gün anam yanıma gəlib dedi ki, atanın ürəyində şir yatır. Soruşdum ki, o şir kimdir? Dedi ki, Yusifin qızını sənə almaq istəyir. Qızı uşaqlıqdan tanıyıram. İnstitutda oxuyur. Sən demə, onun da məndən xoşu gəlirmiş. Evləndik və 42 ildir bir yerdəyik. Sizə bir sirr də açım: zamanında qızlardan mənə gələn məktubların hamısını həyat yoldaşıma vermişəm. Ondan heç vaxt heç nə gizləməmişəm. Yoldaşım elə qadındır ki, indiyə qədər ona xəyanət etməmişəm.

Aysel Aslan
Jalə Mehdi

Hadisələri anında izləyin!

Bu gün şeirim, sözüm,

hecam, qafiyəm - İlhamdır!

Qarabağ - Azərbaycandır!

"Qarabağnamə"m - İlhamdır!

(Nəriman Həsənzadə, Ədəbiyyat qəzeti, 27 fevral, )

"Deyirlər, Qələbənin çoxlu atası olur, məğlubiyyət yetimdir. Bizim otuz il bundan qabaqkı məğlubiyyətimizin "ataları" çox idi, amma bugünkü şanlı zəfərimizin atası birdir - İlham Heydər oğlu Əliyev". (Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev cənablarına" ünvanladığı 1 dekabr ci il tarixli təbriknaməsindən. - Ədəbiyyat qəzeti, 5 dekabr )

"Azərbaycanı bəlalardan qurtaran ulu öndərin oğlu, Qarabağ zəfərinin atası, qəhrəman ordumuzun Ali Baş Komandanı, ərazi bütövlüyü bərpa olunmuş Vətənimizin hörmətli Prezidenti, böyük, tarixi qələbəmiz münasibətilə Sizi təbrik edir və təşəkkürümüzü bildiririk.

Biz sözlə işləyən yazıçılar bu gün sevincimizi, fərəhimizi ifadə etməyə söz tapmırıq. Eşq olsun Müzəffər Ordumuza! Var olsun xalqımız. Qarabağ bizimdir, bizim qalacaq. Qarabağ Azərbaycandır!

Hörmətlə,

Yazıçılar Birliyinin sədri: Anar

I katib: Fikrət Qoca

Katiblər: Çingiz Abdullayev, Rəşad Məcid, İlqar Fəhmi. 10 noyabr "

(Ədəbiyyat qəzeti, 14 noyabr )

***

Ali Baş Komandan obrazı ədəbiyyatımıza cı ilin Aprel döyüşləri ilə gəldi:

Milyonlar ayaqdadır, milyonlar hazır durub,

Milyonlar qurban gedir o günün gəlməsinə.

Azərbaycan - çırpınan əlli milyon Nidadır

Ali Baş Komandanın bir "Hücum" kəlməsinə!

(Arzu Əsəd, "Və Nida". Bakı, "Elm və təhsil", , s. 6)

Gəldi və tüm Millət, Cəmiyyət, o cümlədən Ədəbiyyat əmrinə müntəzir oldu:

Ali Baş Komandanım!

Əmrinə müntəzirik

(Ənvər Əhməd, ƏQ, 10 oktyabr )

Şairlər səf-səf düzüldü:

hücum əmri eşidirəm

"Vur" əmri verdi Komutanım -

"Gedək Qarabağa!"

(Mahirə Abdulla, ƏQ, 10 oktyabr )

Yer üzünə sığa bilməz

Qarabağsız dərdim mənim,

Artıq Ali Baş Komandan

Əmr eləyib,

Onu dərddən qurtarmağa

(Zeynal Vəfa, ƏQ,17 oktyabr )

Baş Komandan verdi hücum əmrini,

Döyüşə qaldırdı öz ləşgərini

(Şöhlət Əfşar, ƏQ, 31 oktyabr )

Dur ayağa, yetər artıq,

Dur, Azərbaycan əsgəri.

Baş Komandan əmr verdi,

"Vur, Azərbaycan əsgəri!"

(Elşad Barat, ƏQ, 18 sentyabr, )

Əmrindən güc aldın Baş Komandanın,

Zəfərin mübarək, komandir oğlum!

(Nəzakət Məmmədli, ƏQ, 31 oktyabr )

Vur əmrin dur əmri əvəz etməsin,

Haqçün axan qanlar hədər getməsin

(Elnur Uğur, ƏQ, 24 oktyabr )

Və Ali Baş Komandan komutan oldu:

Vur, əsgərim, vur! - deyə

                        əmr eləyir Komandan

(Sabir Rüstəmxanlı, "Qarabağa dönüş" poemasından - ƏQ, 24 dekabr )

Hər sözünə deyirik: "Bəli!" Baş Komandanım!

Hər əmrinə hazırıq Ali Baş Komandanım!

(Barat Vüsal, "Ali Baş Komandana" - ƏQ, 13 mart )

Zabitlər çıxmaz əmrdən,

Yumruğun var dəmirdən,

Ali Baş Komandanım!

(Abuzər Turan, "Zəfər nəğməsi"poemasından - ƏQ, 24 dekabr )

Əmrinə müntəzirdir Azərbaycan Ordusu,

Halal olsun deyirəm Sənə bu torpaq, bu su,

Ananın südü kimi, atanın çörəyitək

Qarabağ üzərində dalğalansın bayrağın

Ana Azərbaycanın, Ata Azərbaycanın

                        döyünən ürəyitək

Ali Baş Komandanım

(Vaqif Aslan, ƏQ, 10 oktyabr )

Müharibə dövrlərində, görünür ki, elə belə də olur: "Prezident çıxışları da Ədəbiyyatdır. Sözün gur səsləndiyi, özü olduğu Ədəbiyyat. İctimai şüuru bir nöqtəyə cəmləyən, səfərbər və ifadə edən Ədəbiyyat"

(T.Əlişanoğlu, "Qalibiyyət və ədəbiyyatın dərsləri" - ƏQ, 12 dekabr )

27 sentyabr - 10 noyabr , 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı, Ali Baş Komandan Obrazını topluma, millətə və dünyaya səslənən çıxışlarında Ali Komutanın özündən gözəl, özəl, əzəl göstərən, təqdim edən, yaradan olmadı; həm ingilis, ərəb, fransız, alman, ispan, italyan, türk və rus dillərində, Dünya və Millət dilində. "Həmişə vaxtında deyilmiş, kifayət qədər mürəkkəb hadisələrin, gərgin, qaynar, hər cəhətdən sürəkli (və ideoloji ehtiraslarla zəngin) proseslərin mahiyyətini böyük analitik istedad (və intellektlə) şərh edən, başlıcası isə Azərbaycan xalqının iradəsini bütün təfsilatı ilə əks etdirməyin parlaq ifadəsi olaraq ortaya çıxan bu möhtəşəm Söz" Bu Sözü "tarixi qələbəmizi heç kimin təsəvvür edə bilməyəcəyi layihə gücündə həyata keçirən bir Lider işlətdi - Sözümüzün Ali Baş Komandanı!.."

(Nizami Cəfərov, "Sözümüzün Ali Baş Komandanı" - ƏQ, 14 noyabr )

Millət bu dövrdə rəhbərini heç olmadığı qədər məğrur görür, tanıyır: "Müstəqillik mentaliteti və statusunu həmişə uca tutub qoruyan Ali Baş Komandan İlham Əliyevin bu gün dünyanın gözü qarşısında nümayiş etdirdiyi məğrur lider obrazı isə onun məqsəd və mövqeyinə real-əməli mündəricə qazandıran əsas rəmzlərdən oldu"

(Elnarə Akimova, "Yalnız Qarabağ uğrunda". - ƏQ, 3 oktyabr )

Çün: "Ötən əsrin cı illərində ona görə uduzmuşduq ki, Qarabağ savaşını Vətən və xalq müharibəsinə çevirə bilməmişdik. Ali Baş Komandan İlham Əliyevin gücü onda oldu ki, məhz bu amili nəzərə aldı, milləti milli-diplomatik səriştə, peşəkar və ali mənəvi-əxlaqi təməllər üzərində savaş hərəkatına hazırladı"

(Elnarə Akimova, "Şuşada azan səsi". - ƏQ, 14 noyabr )

"Dünya şahmat taxtasıdır. Azərbaycan dünyada öz gedişini etdi. Azərbaycan gedişi! Bunun adı xalq, ordu, rəhbər birliyidir!"

(Nərgiz İsmayılova, "Doğma Qarabağımıza qayıdırıq!". -  ƏQ, 14 noyabr )

"Bir sözlə, Qarabağ uğrunda böyük qələbə Prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin planetar miqyaslı informasiya cəbhəsində, siyasət meydanında qazandığı böyük uğurdan, ciddi taktiki və strateji qələbədən başladı"

(Sadıq Elcanlı, "Müqəddəs qələbəyə and içirəm". - ƏQ, 31 oktyabr )

"Gerçəkdən də Ali Baş Komandanın parlaq strategiyası - onun şəhər və kəndlərimiz işğaldan azad edildikcə, hər bir qələbə aktını tarix və müasirliyin vəhdətində, regional və beynəlxalq siyasətin kontekstində, real proseslərin axarında, əldə olunmuş nəticənin əsl dəyərində, hər cür polemikanın "alfa" mövqeyində qiymətləndirərək yüksək məntiq və siyasi-diplomatik məharətlə şərh etməsi bu müharibəni ermənilər üçün xaos, azərbaycanlılar üçün harmoniya başlanğıcına çevirirdi"

(Rahid Ulusel, "Vətən müharibəsi və ədəbiyyatımız". - ƏQ, 25 sentyabr )

Şair deyir:

Birləşdik ən ağır dərdi-sərdə biz,

Birlikdə güclüyük xeyir-şərdə biz.

Ali rəhbərimiz, Baş sərkərdəmiz

sadiqdi andına, sözünə şükür

(Kəmaləddin Qədim, ƏQ, 12 dekabr )

Ədəbiyyata Ali Baş Komandan Vətən müharibəsinin ilk günündən, təbii-stixiyalı, qədəmbəqədəm yeriyir; hisslərə-emosiyalara, coşqu və şüurlara hakim kəsilir. Şairlər hər şeydən ziyadə bu missiyanı əzilmiş ruhun oyanışında, təbii, stixiyalı Kişilik kultunun, qətiyyət, cəsarət, ərənlik keyfiyyətlərinin, "kişilik istedadı"nın baş qaldırmasında, özünü-ifadəsində görür, arayırlar: 

Sən kişilik qeyrəti

Göstərdin millətinə.

Qovuşdun elə bil ki,

Yurd-yuva cənnətinə

Ali Baş Komandanım

(Ənvər Əhməd, ƏQ, 10 oktyabr )

Ali Baş Komandan dəmir yumruğun

düşmənin başına vuran kişidi,

millət, Prezidentin - arxan, dayağın,

Sözünün üstündə duran kişidi!

(Vahid Əziz, ƏQ 16 yanvar )

"Dəmir yumruq" - bu gözəl söz

El-obanın dilindədir.

Dəmir yumruq dəmir kimi

Bir kişinin əlindədir"

(Zahid Xəlil, ƏQ, 21 noyabr )

Ali Baş Komandan, Heydərin oğlu!

Əsrin savaşını aparan kişi,

Yurdunu dünyaya tanıdan kişi

(Şahnaz Şahin, ƏQ, 28 may )

"Fərqindəyəm, Cəsarət və Kişilik istedadının bütün dünyaya görk edəcəyi müjdəni bəkləyirəm. Fərqindəyəm, o müjdə xəbəri bax elə bu saat, bu dəqiqə, bu saniyə Ali Baş Komandanımızın dilindən səslənəcək!.. Ruhu şad olacaq Qoç Koroğlunun! Babək qılıncına xəbər yetəcək"

(Sərvaz Hüseynoğlu, "Gəlsin gəlməli Müjdə, yaxud eşq olsun Cəsarət istedadına". - ƏQ, 7 noyabr )

Abuzər Turanın oynaq xalq ruhunda qələmə aldığı lirik poemada "kişilik" məfhumu iki fərqli çalarda səslənir. Adi xalq müraciəti forması kimi, dağı dağdan endirir:

Sağ olsun Putin kişi,

Ağılla tutdu işi

Və əksinə, ərənlik keyfiyyəti kimi, ucaldır:

Erməniyə dağ basan,

Üç Kişiyə can qurban,

Abuzər sizə heyran:

İlham, Tayyib, İmran Xan!"

(Abuzər Turan, "Zəfər nəğməsi" - ƏQ, 13 fevral )

Ədiblər bu yüksəlişi milli-tarixi enerjinin oyanışına yozur və yazır: "Qədim türk dilində gözəl bir ifadə var - Eltəriş. Bu adı səpələnmiş yurdları bir mərkəz ətrafında birləşdirib dövlət quran xaqanlara verərdilər. Didilib-dağılmış Azərbaycan yurdlarını bir dəfə dərləyib dövlət qurmaq missiyası Şah İsmayılın üzərinə düşmüşdü. O bunu elədi. Mən həmişə belə hesab etmişəm ki, özünü 50 milyon azərbaycanlının Başqanı sayan İlham Əliyev də belə bir missiya ilə görəvlidir

Bizim İlham xaqanımız eltəriş,

Türk elini toplamağa gəlmişik

Qızıl alma Bakıdadır, bunu bil,

Tanrı eli ülkümüzdən doğacaq.

Qəhrəmanlıq göydən gələr Qurd ilən,

Pozulmayan ülkümüz var yurd ilən"

(Elxan Zal Qaraxanlı, "Ülkümüzün Qarabağ səhifəsi". - ƏQ, 3 oktyabr )

Elxan Zal Qaraxanlının Qələbə ilində bir-birinin ardınca düzdüyü Qarabağ oçerklərində ("Ülkümüzün Qarabağ səhifəsi". - ƏQ, 3 oktyabr ; "Qarabağda Səlcuq şikəstəsi". - ƏQ, 31 oktyabr ; "Yolunuz açıq olsun, cənab İlham Əliyev!". - ƏQ, 24 dekabr ; "Şuşa - Pənahəlidən İlham Əliyevə qədər". - ƏQ, 19 iyun ; "Şuşa düşüncələri". - ƏQ, 4 sentyabr ) Ali Baş Komandanımız tarixin " il dərini, Xaqan Metedən", "Göy Türk, Xəzər, Səlcuq, Osmanlı ənənələri"ndən, "Şah İsmayıl qutu", "Səlcuq şikəstəsi", "Koroğlu cəngisi", "Qarabağ şikəstəsi"ndən keçərək, gəlib "Turan qapısı"nı açır:

"Rəcəb Tayyib Ərdoğan və İlham Əliyev - iki böyük öndər. Tanrının inayəti ilə onlar hər ikisi demək olar ki, eyni zamanda, Türk əsrinin lap əvvəlində dövlət başına gəldilər. Əsrin Türk əsrinə dönməsinin təməlini qoymaq üçün gəldilər. Aram-aram, türk hökmdarlarına layiq bir hövsələ ilə məmləkətlərini gəlişdirdilər, camaatlarını hazırladılar və böyük zəfərlərin təməlini qoydular. Bu zəfər böyük bir yolun başlanğıcıdır, Turan yolunun!"

(seafoodplus.infonlı, "Qarabağda Səlcuq şikəstəsi". - ƏQ, 31 oktyabr )

Bu ki:

Allahın nəzərləri üzərinə enibdir,

Səndə qədim türklərin ruhu təzələnibdir,

Millətimin dilində adın əzizlənibdir,

Dünyaya tarix dərsin yenidən oxudanım,

Ali Baş Komandanım!

(Cavidə Məmmədova, "Ali Baş Komandanım". - ƏQ, 21 noyabr )

"Turan qapısı" anısını Əlibəy Hüseynzadənin ci ildə Çanakkala döyüşünə ithafən yazdığı şeirdən günümüzə Azər Turan iqtibas edir və ardıcıl Qarabağ esselərində ("Burası Turan qapısı" - ƏQ, 3 oktyabr ; "Salam Türkün Bayrağına və yaxud dağılan erməni mifi" - ƏQ, 24 oktyabr ; "Tanrının evi - Türk Qarabağ və Bir hilal uğruna batan günəşlər". - ƏQ, 14 noyabr ; "Zəfər paradı və Nihal Atsız". - ƏQ, 12 dekabr ; "9-luq". - ƏQ, 24 dekabr ; "Görmədim"dən başlayan estetik qürub". -ƏQ, 3 aprel ; "İstanbulun fəthi, Amerikanın kəşfi, qızıldərililərin soyqırımı" - ƏQ, 1 may ) Ali Baş Komandanın Zəfər dastanı səhifələrinə Türkün ulu tarixindən dürüst, hər dəfə hədəfi vuran sərrast analogiyalar gətirir:

"Bu mənada İlham Əliyevi yalnız Alparslan, Fateh, Ənvər paşa və Atatürklə müqayisə etmək olar. Hətta savaş üslubları, savaş ritorikaları da bəzən üst-üstə düşür. Sakarya müharibəsi zamanı "Səddi-müdafiə yoxdur, səddi-vətən vardır" deyən Atatürk kimi, İlham Əliyev də "status-kvo yoxdur, təmas xətti yoxdur, onu biz ləğv etdik" deyir"

(Azər Turan, "Salam Türkün Bayrağına və yaxud dağılan erməni mifi" - ƏQ, 24 oktyabr )

Həm "ilkləri" vurğulamaqla: "Üçrəngli bayrağımız nə ci ildə, nə də ci ilə qədər Qarabağda dalğalanmayıb. Buna tarixi fürsətimiz olmayıb. İndi o ilk dəfədir ki, Qarabağ səmasında dalğalanır. Bəlkə də yüz ildən çoxdur ki, Şuşa məscidinin minarəsində azan verilmirdi. İlk dəfədir ki, Gövhər Ağa məscidinin minarəsindən azan səsi eşidilir"

(Azər Turan, "Tanrının evi - Türk Qarabağ və Bir hilal uğruna batan günəşlər". - ƏQ, 14 noyabr )

Tarixi analogiyalardan poeziya da qaçınmır. Hünəri göstərməyin ən bariz, əyani üsulu, görünür ki, elə budur:

İlbilgə xatun Mehriban,

Bilgə kağanımız İlham olsun!

Qazilərimizə ehtiram,

Dost ellərə salam olsun!

(Əsəd Cahangir, "Xarıgülnar". - ƏQ, 22 may )

Siz olduz tarix yazan

İlham ilə Ərdoğan.

Sizinlədi ruhları

Atatürklə Heydərin

Türkün uğurlarına

Gök üzündə sevinir.

Gürşad, Mete, Oğuz xan

İlham ilə Ərdoğan.

(Seymur Şeydayev, ƏQ, 14 noyabr )

Xətai amalı bu gün oyaqdır,

Nadirin əməli bu gün dayaqdır,

İlhamın təməli bu gün mayakdır!

Yeni çağ başladır xan Azərbaycan!

Türkiyə, Pakistan, can Azərbaycan!

(Zaur Ustac, ƏQ, 25 sentyabr )

Şah İsmayıl - Sultan Səlimdən ən nəhayət itələnib, Ali Baş Komandan yeni tarix başlatır: "Və gün gəldi. Heydər oğlu İlham Əliyev və Rəcəb Tayyib Ərdoğan türk törəsinin və ümmət qayəsinin Sultan Səlim və Şah İsmayıldan başlayan pozğunluğuna son qoydular. Qəflət yuxusunda yağı pəncəsi altında inləyən İslam ümmətinə örnək göstərdilər"

(Elxan Zal Qaraxanlı, "Ülkümüzün Qarabağ səhifəsi". - ƏQ, 3 oktyabr, )

Ali Baş Komandan Tarix yazır: "Bizim günlərdə yalnız Ordumuzun deyil, Milli ruhumuzun da Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə bütün dünyanın gözləri qarşısında Azərbaycan xalqının yeni tarixi yaradılır"

(Nizami Cəfərov, "İrəvan". - ƏQ,7 noyabr )

Tarixin yaddaşına

Tarix yazan sərkərdəmiz!

Hər sözündə, kəlməsində

Ümid var, qətiyyət var,

Məğrur baxışlarında

Sevgi var, ləyaqət var.

Düz yolu - Heydər yolu,

Öz yolu - Heydər yolu.

Ulu öndərin oğlu

Ucaldır hürr səsini.

(Adil Şirin, ƏQ, 17 oktyabr )

Bu, başqa bir yol deyildir, həmincə tarixi analogiyaların davamında gələn "Ulu Öndər yolu"dur.

Qəlbən xəbərdaram el sevgisindən -

millət "Heydər" deyib, "İlham" eşidib,

ruhu bağışlayar Öndərin, desəm:

"Atadan bir addım da irəli gedib!"

(Vahid Əziz,"Ali Baş Komandan". - ƏQ, 21 noyabr )

Tarixi yaddaşla yanaşı, poetik ilham da ekzistensial "Öndər oğlu - Heydər yolu" motivi-ideyası-qafiyəsi üzərində məxsusən israrlı, yekdildir. Belə:

O hər kəsin dostudu,

Xalqın qəhrəmanıdır.

Hər kəsin Prezidenti

İlham Heydər oğludu!

Ulu öndər oğludu!..

Yolu öndər yoludu!"

(Fikrət Qoca, "İlham Heydər oğludu!" - ƏQ, 24 oktyabr )

Ulu öndər balası,

Elin qeyrət qalası,

Yağıdan öc alası,

Tarixə ad salası

Ali Baş Komandanım!

(Abuzər Turan, "Ali Baş Komandanım". - ƏQ, 24 dekabr )

Sən oğlu deyilsənmiş təkcə ulu öndərin,

Ey bu xalqın, millətin oğlu -

                        Baş Komandanım,

Hər əmrinə hazırıq, Ali Baş Komandanım!

(Barat Vüsal, "Ali Baş Komandana". - ƏQ, 13 mart )

Bu yol Heydər yoludur, ona bayraqdar oldun,

Həm oğul, həm vətəndaş,

            həm də Komandan oldun,

Qələbəylə, zəfərlə bu əsrə imza qoydun.

Dünyanın tarixində yeni səhifə açanım,

Ali Baş Komandanım!

(Cavidə Məmmədova,"Ali Baş Komandanım". -  ƏQ, 21 noyabr )

Yaxud belə, hamılıqla:

Ali Baş Komandanım,

İndi sən hamınınsan.

Rəssam fırçasınınsan,

Şair ilhamınınsan

(Musa Ələkbərli - ƏQ,24 aprel )

Sən göyün oğlusan, sən yerin oğlu,

Xoş xəbər gətirən səhərin oğlu.

Sınmaz Ulu Öndər Heydərin oğlu,

Ali Baş Komandan, var ol, min yaşa

(Fəxrəddin Teyyub, ƏQ,7 noyabr )

Adınla başlanır qeyrət dastanım,

Min yaşa, müzəffər Baş Komandanım!..

Sərkərdə oğlusan Dədə Heydərin,

Cürətin yenilməz, hikmətin dərin

Arzu yollarımda ümid sarvanım

Tanıtdın cahana öz ünvanını,

Yaşatdın millətə zəfər anını.

Üçrəngli bayrağım öpür alnını,

Adınla öyünür Azərbaycanım,

Min yaşa, müzəffər Baş Komandanım!

(Balayar Sadiq, ƏQ,7 noyabr )

Baş Komandan - Heydəroğlu

Qarabağa cızıb yolu.

Bayrağımız sağı-solu,

Yollar nura boyanıbdı

(Əbülfəz Muxtaroğlu, ƏQ,24 oktyabr )

Ali Baş Komandanım, yaşa var ol, yüz yaşa!

Saldığın zəfər yolu tamaşadır, tamaşa,

Bu yolu tutmalıyıq başdan-başa qumaşa,

Bu yol ata arzusu - bu yol Öndər yoludur,

Bu yol Şuşaya gedir, bu yol Zəfər yoludur!

(Asim Yadigar, ƏQ,18 sentyabr )

***

Ali Baş Komandanın ci ilin sentyabr-noyabrında başlatdığı Vətən müharibəsi - Müqəddəs savaşımızdır. "30 ildir Qarabağda savaş gedir. Amma bu savaş Vətən müharibəsi - Qurtuluş savaşı müstəvisinə indi keçdi. Ali Baş Komandan İlham Əliyev savaş əmrini "Qarabağ Azərbaycandır və nida!" hökmü ilə verdi. Millətimizin ruhunu bayraq kimi dalğalandıran bu sözlər müqəddəs Azərbaycan kitabının son savaş ayəsidir: "Qarabağ Azərbaycandır və nida!"

(Azər Turan, "Burası Turan qapısı". - ƏQ, 3 oktyabr )

Biz nöqtə yox, nida qoyduq,

Bu, Qələbə nişanıdır!!!

(Musa Ələkbərli, ƏQ,

10 oktyabr )

"Ayə" sözünün özü müqəddəsliyə işarədir. Elxan Zal Qaraxanlı bir silsilə şeirini "Savaş ayələri" adlandırır. ("Qarabağda yeni tarix yazılır. Savaş ayələrindən seçmələr". - ƏQ, 17 oktyabr ):

Gözəldir savaş tamı,

Bu yurdun var İlhamı 

Rüstəm Kamal "xalqımızın Qarabağla bağlı ekzistensial təcrübəsi"ndən söz açan məqaləsini "Müqəddəs savaşımız və sözümüz" adlandırır; başqa bir yazıda müqəddəsliyə dalır və arzu edir: "Bu gün Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyev müqəddəs savaşımızla yalnız torpaqlarımızı deyil, adlarımızı da azad edir, yerinə qaytarır. - Suqovuşan, Çinarlı Ümid edirəm ki, Pənah xanın müqəddəs adı da qayıdacaq və şəhər əbədi xoşbəxt taleyinə qovuşacaqdır"

(Rüstəm Kamal, "Pənah xanın ruhu". - ƏQ, 24 oktyabr )

Abuzər Turan "Zəfər nəğməsi" lirik poemasında "müqəddəs qalib üçlük" ifadəsini işlətdi və populyarlaşdırdı:

Abuzərəm, dastanım

Sona çatdı, ay canım,

Var olun, qəhrəmanım:

İlham, Tayyib, İmranım,

Müqəddəs Qalib Üçlük!

(Abuzər Turan, "Müqəddəs Qalib Üçlük". - ƏQ, 6 mart )

Akademik İsa Həbibbəylinin fikrincə: "Müqəddəs Qalib Üçlük" anlayışı Abuzər Turanın bədii kəşfi, xalqlar və dövlətlərarası qarşılıqlı etimadın poetik düsturudur"

(İsa Həbibbəyli, "Böyük Zəfərin poetik dastanı". - ƏQ, 24 aprel )

Ali Baş Komandan məqamının və məramının özü müqəddəsdir, qutludur:

dözməzdi Türk dünyası,

                        Türk qeyrəti, Türk övkəsi,

dözməzdi Azərbaycan ordusu,

                        Azərbaycan ölkəsi,

dözməzdi bu elin adı-sanı,

müqəddəs bir ad daşıyan

Ali Baş Komandanı!

(Əhməd Qəşəmoğlu, ƏQ,5 dekabr )

Müqəddəs savaşımızda ədəbiyyat Ali Baş Komandanı fateh kimi tanıdı; doğma torpaqların yox ki, qəlblərin, arzuların, xəyalların fatehi, türk ruhunun fatehi:

"Qarabağda yeni tarix yazılır. Şanlı ordu qorxu yeyən düşməni döyə-döyə, xınca-xınca yürüyür. Bu ordu nə böyük ordudur, bu Komandan nə böyük Komandandır"

(seafoodplus.infonlı, "Qarabağda yeni tarix yazılır. Savaş ayələrindən".- ƏQ,17 oktyabr )

Əmr varmı olmasın sənin əmrinə bağlı,

Sərkərdəlik elmindən hali, Baş Komandanım!

Hər əmrinə hazırıq Ali Baş Komandanım!

(Barat Vüsal, "Ali Baş Komandana" - ƏQ, 13 mart )

Bu mübarək yerişin, bu duruşun mübarək,

Bu ləngərin, səngərin, bu vuruşun mübarək,

Ali Baş Komandanım

(Vaqif  Aslan, ƏQ,10 oktyabr )

Ali Baş Komandan vuran qolumuz,

Amalımız bəlli, haqdır yolumuz

(Şövkət Zərin Horovlu, ƏQ,10 oktyabr )

Allah güc-qüvvət versin, mənim haqq savaşıma,

Ali Baş Komandanım "irəli" deyir ancaq

(Ağacəfər Həsənli, ƏQ,31 oktyabr )

Arxanda dayanıbdı o Ali Baş Komandan,

Hər addımı qətiyyət, hər addımı cəsarət!

Millətin ruh bayrağı, bayraqdarı da odur,

Odur Haqqın haqq səsi, o səsdə ulu qeyrət

(Xanəli Kərimli, ƏQ,10 oktyabr )

Ali Baş Komandanım elin bayraqdarıdır!

Yolumuz haqqa doğru, zəfərlərə sarıdır!

Bayrağım millətimin, ölkəmin vüqarıdır!..

(Güləmail Murad, ƏQ,10 iyul )

Ali Baş Komandan qürurla bu dəm

Çevrilib üz tutdu Xudafərinə.

Bizim gözümüzdə dəyişdi aləm

Dilimiz çevrildi min afərinə

(Vaqif Aslan, ƏQ,12 dekabr )

Sən başdan-ayağa qürursan, qürur,

Sən ey komutanı Tanrıkut əsgər!

(İbrahim İlyaslı, ƏQ,24 dekabr )

Vətən müharibəsinin hər var günü, haqq günü Ali Baş Komandan alqış yiyəsidir:

Alqışlar, alqışlar, alqışlar ona!..

(Vaqif Aslan, ƏQ,12 dekabr )

Alqış qazilərin, ordumuzun,

Dağ titrədən gur səsinə.

Alqış xalqımızın, yurdumun

Alov saçan nəğməsinə, nəfəsinə,

Bu xalqın sərkərdəsinə.

İlham sənə, alqış sənə!

Böyük Azərbaycan

Qalxıb ilk pilləsinə.

Azərbaycan alqış sənə!

(Fikrət Qoca, ƏQ,24 dekabr )

Ramiz Duyğunun "Böyük qələbəmizin Ali Baş Komandanı" şeiri başdan-başa alqışlar üzərində köklənmişdir: "Mənim, sənin və onun Ali Baş Komandanı / Azərbaycan Ordusunun Ali Baş Komandanı!.."; "Basılmaz dövlətimin, / Minnətdar millətimin / Ali Baş Komandanı"; "Yenilməyən xalqımın, / hüququmun, haqqımın / Ali Baş Komandanı"; "Üçrəngli Bayrağımın, / Əbədi növrağımın / Ali Baş Komandanı"; "Hər sözümün, şeirimin / Ali Baş Komandanı"; "Şuşa, Laçın həsrətli sevdalı qəlbimizin / Ali Baş Qəhrəmanı! / Böyük qələbəmizin Ali Baş Komandanı!"

(Ramiz Duyğun, "Böyük qələbəmizin Ali Baş Komandanı". - ƏQ,10 oktyabr )

Şair "Qalibiyyət dastanı"nda yazır:

Nə qədər tərif yazsaq

Ali Baş Komandana,

Yenə, yenə də azdı!

Xalqımın canı, qanı!

O bu əsrin qəhrəmanı!

Şanlı tariximizdə

Yeni tarix yaratdı,

Yeni tarix də yazdı! 

(Ramiz Duyğun, "Qalibiyyət dastanı". - ƏQ, 14 noyabr )

***

Ali Baş Komandan obrazının təntənə Zirvəsi, Zirvə görüntüsü, şəksiz ki,  Qarabağın xilaskarı, Şuşanın fatehi məqamıdır. Bu yerdə hər hansı Söz, ci il 8 noyabr günü, Şəhidlər xiyabanı, Üçrəngli bayraq, Dövlət himni, Azadlıq, müstəqillik mücahidlərinə "Əbədi məşəl" abidəsi önündə, hərbi geyimli Azərbaycan Prezidenti, müzəffər Ali Baş Komandanın mücəssəm obrazı, qürur, əzəmət, qalibiyyət dolu nitqinin yanında solğun, aciz görünə bilər:

"Bu tarixi bir gündə Azərbaycan xalqına bu müjdəni vermək mənim həyatımda bəlkə də ən xoşbəxt günlərimdən biridir.

Əziz Şuşa, sən azadsan!

Əziz Şuşa, biz qayıtmışıq!

Əziz Şuşa, biz səni dirçəldəcəyik!

Şuşa bizimdir! Qarabağ bizimdir! Qarabağ Azərbaycandır!"(ƏQ, 14 noyabr )

Bütün patetik, möhtəşəm, ictimai-siyasi məzmunlu notlarla birgə, Ali Baş Komandanın çıxışında lirik-həzin, riqqətli məqamlar da yer alır: "Mən bu gün, eyni zamanda, ulu öndər Heydər Əliyevin məzarını ziyarət etdim, onun ruhu qarşısında baş əydim. Ürəyimdə dedim, xoşbəxt adamam ki, ata vəsiyyətini yerinə yetirdim. Şuşanı azad etdik! Bu, böyük Qələbədir! Şəhidlərimizin, Ulu Öndərin ruhu şaddır bu gün! Gözün aydın olsun, Azərbaycan! Gözünüz aydın olsun dünya azərbaycanlıları!"

(ƏQ, 14 noyabr )

Ali Baş Komandanın obrazında qalib akkordlar, məğrur tonallıq, sevinc-şadyanalıq kultu hakim Səsi təmsil edir, affekt və effektlərini ədəbiyyata da sızdırır. 

Bükülmüşdü qəddimiz,

Ayrılığın əlindən,

Bir şad xəbər eşitdik

Komandanın dilindən

(Rafiq Yusifoğlu, "Gözlərin aydın,Şuşa!". - ƏQ, 5 dekabr )

"30 ildən sonra Ali Baş Komandanın "Şuşa, sən bizimsən. Şuşa, biz qayıtdıq. Şuşa, biz səni yenidən dirçəldəcəyik" nidaları Azərbaycan poeziyasının baş mövzularından biri oldu. Misralarımızı azad Şuşa nəğmələri bəzədi"

(Mərziyyə Nəcəfova, "Azad Şuşanın poetik ifadəsi". - ƏQ, 25 sentyabr )

Ulu Öndər "Şuşa", - deyə

nitq eləyirdi,

- Vətən Ana həsrətidi,

Şuşa həsrəti.

- Xoşbəxtəm ki, - oğlu İlham

belə deyirdi:

- Mən yerinə yetirmişəm

bu vəsiyyəti.

Cənab Baş Komandan,

halaldı Sizə

(Nəriman Həsənzadə, "Cənab Baş Komandan, halaldı Sizə". - ƏQ,15 iyun )

Otuz ildən bir az çox

Ali Baş Komandanın nigaran ürəyində

Baharlayıb, qışlayıb.

Bu yol otuz il əvvəl,

Ali Baş Komandanın ürəyindən başlayıb,

Ürəyində yatıbdır

(Ramiz Duyğun, ƏQ,4 sentyabr )

Ali Baş Komandan söylədi özü:

Salam, əziz Şuşa, biz qayıtmışıq

(Hüseyn Bağıroğlu, ƏQ,3 dekabr )

Bitdi Qələbəylə hicranın sonu,

Xəbərdən bülbüllər gəldilər cuşa,

Gənclik illərində görmüşdü onu -

Səsindən tanıdı İlhamı Şuşa

(Vahid Əziz, "Heyrət səcdəsi", ƏQ,16 yanvar )

Qarabağ bizim yerimiz,

Meydandayıq hər birimiz.

Baş Komandan öndərimiz,

Gəlmişəm, Şuşam, gəlmişəm,

Gəlmişik, Şuşam, gəlmişik.

(Orxan Paşa, 4 sentyabr )

II Qarabağ müharibəsində tarixi qələbənin hüdudları işğal altındakı torpaqların yenidən-fəthi ilə bitmir, Ali Baş Komandanın mənəvi xilaskarlıq missiyası üzərinə, ikiqat dəyərlənir:

"Eyni vaxtda paytaxtda alman jurnalist ordumuzun sərkərdəsinə: -Şuşa sizin üçün bu qədərmi qiymətlidir? - deyəndə Ali Baş Komandan əsgərlərin cəbhədə düşmənə verdiyi eyni cavabı verdi: -Bəli, Şuşa bizim üçün heysiyyat, qürur məsələsidir"

(Aygün Bağırlı, "Möcüzəli və saf Şuşa". - ƏQ, 14 oktyabr )

Cənab İlham Əliyev

Geydi döyüş paltarın

Sıyrıldı qılınc kimi.

Qoymadı Qarabağı

Qalsın bir qaxınc kimi

(Zahid Xəlil, ƏQ,21 noyabr )

Müharibənin ilk çağlarında düşünürdüm: "cılardan, Ulu Öndər Heydər Əliyevdən sonra bir daha "Xilaskar!" missiyası, Azərbaycan torpaqlarının azad olunması, Qarabağın xilası şansı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin adına yazıldı. Həm də daha böyük miqyasda, daha gərgin cəbhələrdə"

(T.Əlişanoğlu, "Tarixin fürsəti". - ƏQ,3 oktyabr )

Fazil Güney, "Xilaskar!" məqaləsində yazır: "Ümummilli lider Heydər Əliyev müstəqilliyini bərpa etmiş dövlətimizi dağıdılmaqdan qurtarmışdı, İlham Əliyev isə itirilmiş torpaqlarımızı döyüşlə aldı, milləti töhmətdən qurtardı. Son 30 ildə bütün azərbaycanlılar ilk kərə 10 noyabr ci ildə dərindən nəfəs alıb içərilərindəki acıları, "məğlub xalq" duyğularını sevinc göz yaşları ilə boşaltdılar"

(Fazil Güney, "Xilaskar!" - ƏQ,24 dekabr )

Zülmət getdi Qarabağdan,

ömrünü çıraq elədin,

var ol, Ali Baş Komandan -

çox günahkar nəsillərin

üzlərini ağ elədin!

(Vahid Əziz, ƏQ,31 dekabr )

Odur ki, Ali Baş Komandanımız şairlərin rübabında şeirləşir, heykəlləşir, bayraqlaşır:

Ən gözəl şeiri sən yazdın,

Ali Baş Komandanım!

Mübtədası, təyini, xəbəri öz yerində

(Şahnaz Şahin, ƏQ,28 may )

"İkinci Vətən müharibəsinin simvolları xalqımızın düşüncələrinin, ümidlərinin, nəhayət varlığının dünyaya çatdırılma vasitəsi idi, ümummilli ideyaların təsdiqi idi. Rəhbər və Sərkərdə kimi İlham Əliyev şəxsiyyətinin simvolikası həmin simvol sistemində haqlı və möhtəşəm yerini tutur"

(Rüstəm Kamal, "Ali Baş Komandan, müqəddəs savaşımız və simvollarımız". - ƏQ, 8 may )

Ürəkdən sevir bu millət Səni.

Milli Qəhrəmansan - Baş Komandansan,

Heykəlin qoyulub ürəyimizdə.

Canlı simvolusan Azərbaycanın,

Sən tarix yaratdın, zəfər tarixi,

Millət tarixi, bəşər tarixi.

Adın qızıl xətlə yazılacaqdır:

İlham tarixi - Heydər tarixi.

(Nizaməddin Şəmsizadə, "Erməni faşizmi". - ƏQ, 31 oktyabr )

Nərsən, kim deyər ki, nər axtarıram,

Pirsən, heç kəs deməz pir axtarıram.

Sənin heykəlinə yer axtarıram,

Ali Baş Komandan, var ol, min yaşa!

(Fəxrəddin Teyyub, ƏQ,7 noyabr )

Ərdoğanla İlhamımız bir oldular,

Şirdən doğub törəyənlər şir oldular,

Xəzər, Egey, Dəclə, Fərat, Kür oldular,

Birlikdə əl qoydu onlar qırx dörd günə,

Qızıl heykəl qoydu onlar qırx dörd günə.

(Əjdər Ol, ƏQ,14 noyabr )

Azad nəfəs alır torpaqlarımız,

Göylərə ucalır bayraqlarımız!

Öndə yol göstərən Baş Komandandır,

Qarabağ bizimdir - Azərbaycandır!

(Nizami Muradoğlu, ƏQ,24 dekabr )

Ey Ulu məmləkətin Ali Baş Komandanı!

Şücaətin, qeyrətin dünyaya dastan oldu.

Sən bu xalqın qəlbində elə heykələ döndün,

Tarix unuda bilməz, tarixə dastan oldun

(Rəqibə Qəvvas, ƏQ,16 oktyabr )

Ali Baş Komandan adına bugün ədəbiyyatda duyğu və düşüncələrin hər çalarını görürük.

Mötəbər alim sözünü də: "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, qalib Ali Baş Komandan kimi İlham Əliyevin qədim Azərbaycan torpağı olan Qarabağı erməni işğalından azad etməsi ölkəmizin çoxəsrlik tarixinin misilsiz və nadir tarixi hadisəsidir"

(İsa Həbibbəyli, "Böyük qayıdışın ədəbi və əbədi təntənəsi". - ƏQ,4 sentyabr )

Ağsaqqal yazıçı ərki, dərki, dua-sənasını da: "82 yaşım var, Allaha, taleyimə, ordumuza, Ali Baş Komandana dua edirəm ki, uşaqlığımın, yeniyetməlik çağımın, ahıl illərimin şəhəri Şuşanın azad olunduğu günü görə bildim. Gözün aydın"

(Anar, "Gözün aydın, Şuşam,gözün aydın!" - ƏQ, 14 noyabr )

Xoş günlərin xatirə notları, şükranlığını da: "çünki bu otuz illik erməni işğalının təcrübəsi göstərdi ki, dünyanı ikili standartlar idarə edir və İlham Əliyev həm Prezident, həm də Ali Baş Komandan kimi məhz bu ikili standartlar dünyasında ortaya son dərəcə ciddi və son dərəcə də cəsarətli iradə qoydu. Bu iradə nəticəsində Azərbaycan əsgəri Şuşanı və adlarını bir-bir yazacağam: Cəbrayılı, Füzulini, Qubadlını, Zəngilanı, Hadrutu, Laçını, Ağdamı, Kəlbəcəri işğaldan azad etdi"

(Elçin, "Şuşanın dağları başı dumanlı". - ƏQ, 20 mart )

Müdrik şair xəyalatını da:

Şuşa yolu, Zəfər yolu,

Otuz illik səfər yolu!

Cənab Ali Baş Komandan,

Səfərdəsən sən o vaxtdan

Uzaq-yaxın o yollarda!

Yol içindən yol seçirsən,

Keçilməz yollar keçirsən -

Fikrin-zehnin yollarını,

44 günün yollarını.

(Nəriman Həsənzadə, "Zəfər yolu". - ƏQ, 18 sentyabr )

Ədəbi tənqidçi qətiyyətini də: "Hörmətli Prezidentin təmirdən sonra Vaqif məqbərəsi önündəki çıxışı Şuşaya və oraya toplaşan Azərbaycan ziyalılarına bir qətiyyət, bir əminlik çağırışı idi. Heydər Əliyev Fondunun, onun prezidenti Mehriban xanımın Şuşa ilə bağlı gördüyü işlər isə göz qabağında idi. Şuşa öz tarixinin, əgər belə demək mümkünsə, pleyada mərhələsinə qədəm qoyur"

(Vaqif Yusifli, "Şuşa".- ƏQ,4 sentyabr )

Tüm qələm əhlinin minnətdar səcdəsini də: "Mümkünsüz" olanı mümkün edən müdrik Prezidentimiz, qüdrətli sərkərdəmiz İlham Əliyevin, torpaqlarımızın erməni murdarlarından təmizlənməsində qanlı döyüşlərə alp-ərənlər kimi atılan əsgər və zabitlərimizin rəşadəti önündə diz çökürəm"

(Adil Cəmil, "Dünya belə qalmaz"demişdik". - ƏQ, 14 noyabr )

Bir neçə şairlər sözünü əruzda da deyir:

Artıq Qarabağ ərşinəcən dalğalı bayraq

İlham deyir, İlham deyir, İlham deyir ancaq!

(Akif Azalp, ƏQ, 14 noyabr )

Hecada da:

Nə qədər qəlbləri sevgisi sarmış,

Ali Baş Komandan bəxtini yazmış

(İbrahim Yusifoğlu, "Şuşa", ƏQ,14 noyabr )

Həm sərbəst də:

Ali Baş Komandan,

Əzminlə tarixi yaz sən yenidən,

Ali Baş Komandan, şanlı sərkərdə!

(Elnur Uğur, ƏQ,24 oktyabr )

Yeni "Qarabağnamə"də düşmənə qarşı həcviyyat da yer alır:

Alçaqdır Nikol tula,

Satılıb "yaşıl" pula,

Çevirdin onu qula,

Qoy getsin çala-çala,

Ali Baş Komandanım!

(Abuzər Turan, "Ali Baş Komandanım". - ƏQ, 24 dekabr )

Hərbə-zorba da:

Sonun gəlib, az qalıbdı,

                        göməcəyik səni gora

Gəl, İlhamdan üzür istə,

                        günahların çoxdur sənin!

Ağ bayrağı qaldır, Nikol,

                        başqa yolun yoxdur sənin!

(Şöhlət Əfşar, ƏQ,14 noyabr )

Həcv dili də:

Qovur öz yuvasına quduzlaşan itləri

Ali Baş Komandanın qələbə tvitləri!

(Sabir Rüstəmxanlı, "Qarabağa dönüş". - ƏQ, 24 dekabr )

Qəzəb də güclüdür: "Onun içindəki qəzəb və hirs gücləndikcə, mübarizə əzmi bir az da artırdı, Dəmir Yumruq ağırlaşırdı, sərtləşirdi. Sarkisyanlar, Paşinyanlar başa düşmürdülər ki, onu daha çox qəzəbləndirməklə, öz başlarına enəcək Dəmir Yumruğu bir az da ağırlaşdırırlar"

(İlqar Fəhmi, "Xarıbülbül metamorfozası". - ƏQ, 22 may )

Qarğış da yerindədir:

Xankəndi, Laçın yolu,

İgidlər olsun dolu,

Möhkəmlət sağı-solu,

Düşmənin sınsın qolu,

Ali Baş Komandanım!

(Abuzər Turan, "Ali Baş Komandanım". - ƏQ, 24 dekabr )

Rüstəm Kamal Vətən müharibəsinin ilk günlərində yazırdı: "Əsgər həyatının, səngər məişətinin xalq yumoru ilə süslənmiş əsərlərə ehtiyacı var. Belə deyirlər ki, seafoodplus.infovskinin məşhur Vasili Tyorkin obrazının bədii təxəyyül məhsulu olmasına uzun müddət inanmayıblar. İnanırıq ki, sıravi Əhmədin də folklor qəhrəmanı kimi obrazı yaradılacaq və seviləcək".

(Rüstəm Kamal, "Müqəddəs savaşımız və sözümüz". - ƏQ, 3 oktyabr )

Bizdə sihalar, pualar, dronların şücaəti haqqında əsərlər yazılmadı; amma xalq ruhu ilə süslənmiş "Zəfər nəğməsi" yarandı. - ƏQ, 24 dekabr ) Fevrən hiss olunur ki, şairi böyük coşqu, ilham danışdırır.

Poema, lirik tonalllıqda, təbii ki, epika ilə ayaq alır:

Otuz il yasa batdıq,

Qəm alıb, qüssə satdıq,

Gecələr sərsəm yatdıq,

Sayəndə kama çatdıq,

Ali Baş Komandanım.

Nikol lap ağ eylədi,

Bizə hədyan söylədi,

Xox gəldi, bərk küylədi,

Gör yağıya neylədi

Ali Baş Komandanım

Liro-epik başlanğıc gəlişdikcə tədricən xalq duyğuları üstünlük qazanır, vəcdə gəlir və mətni bütünlüklə ələ alır. Məqalənin irəlisində də sitatlar gətirdiyim kimi, Vətən müharibəsi gedişatında daha hansı duyğu seli, ürək mizacı, söz məcazları yoxdur ki: Ali Baş Komandana xitabən, ricət, əzizləmə, alqış, inam, heyrət, heyranlıq, şəninə tərif, fəxarət, qürur, dua-səna, həmd, nisgil, qisas, müdrik ovqat, öyüd, arzu, dilək, mədət; eyni zamanda düşmənə nifrət, qəzəb, acığ, həcv, qarğış, söyüş, lağ, şəbədə - şair təbi, xalq danışıq ədasında "Zəfər nəğməsi"ndə təcəssüm olunmasın?! Gərək ki, tamdır. Poemanın bayatı təqtində, yeddilikdə, oynaq müxəmməs ladında ərsəyə gəlməsi də təsadüf deyil. Özümüzü-sözümüzü, bildiyimiz-gördüyümüz- yaşadıqlarımızı, münasibət və müdaxiləmizi, haşa 44 günlük ovqatımızda nə varsa da, gözlənilməz tərzdə deyir, içimizi-çölümüzü bədahətən faş edir, "rüsva"edir. Poemada Qalib Xalq ədası üstün, aparıcıdır:

Yar olsun Yaradanım!

Mədət, şahi-mərdanım!

Möhkəm dur, gözüm,canım!

Ey Türk oğlu, İlhamım!

Ali Baş Komandanım!

Abuzər Turanın "Zəfər nəğməsi" lirik poeması üç ölkə başçısı - İlham Əliyev ("Ali Baş Komandanım!" - ƏQ, 24 dekabr ), Rəcəb Tayyib Ərdoğan ("Sayın Cümhur Başqanım"- 23 yanvar ) və İmran Xanın ("Əziz Vəziri Əzəm"- ƏQ, 13 fevral ) parlaq obrazlarına işıq salmaqla, zamandan doğulan və zamanı yaddaşlara köçürməyə səy edən poetik məqam kimi  ("Müqəddəs qalib üçlük" - ƏQ, 6 mart ) önəmlidir. Fəsillərin ayrı-ayrı qəhrəmanları, xitabları olsa da, hər birində xalq ruhu, qalib xalq ədası qalır, ötüb-gedən zamana Sözünü deyir.

Ümumxalq sevgisindən doğulan "Zəfər nəğməsi" Ali Baş Komandana bir növ ədəbiyyatın hesabatıdır.

***

"Ədəbiyyatda Ali Baş Komandan" məqaləsi başlıcası "Ədəbiyyat qəzeti"nin materialları əsasında qələmə alınmışdır. Yazını mənimcə qəzetin baş yazarı Azər Turanın narahat düşüncələri ilə sonuclamaq da daha doğru olar:

"Ədəbiyyatımız millətimizi dünyada tanıda bilməsə də, qırx dörd gündə ordumuz onu dünyaya təqdim etdi. Kaş ki, müzəffər Ali Baş Komandanımızın yanında da Atatürkün çevrəsində olduğu kimi, azərbaycanlı bir Mehmet Akif Ərsoy olaydı"

(Azər Turan, "Tanrının evi - Türk Qarabağ və Bir hilal uğruna batan günəşlər". - ƏQ, 14 noyabr )

Nə qəm, bəlkə eynisi olmasa da əvəzində, müntəzir Obrazı vardır:

Gəldi o müqəddəs an,

sən Ali Baş Komandan!

Əmrindədir bu yurdun,

bu torpağın ərləri,

Ver, ver bizə zəfəri!

(Arzu Əsəd,"Və Nida". Bakı, "Elm və təhsil", , s. )

"Ədəbiyyat qəzeti", , 09 noyabr

Ür&#;kl&#;rd&#; ya&#;ayan Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a

"Türk ordusunun, xüsus&#;n d&#; Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;an&#;n ad&#; Naxç&#;vanda çox böyük hörm&#;t-ehtiramla yad edilir. M&#;nim &#;ziz mü&#;llimim L&#;tif Hüseynov da m&#;n&#; demi&#;di: Heyd&#;r, &#;zizim, çal&#;&#; dü&#;m&#;nl&#;rin qar&#;&#;s&#;n&#; al, Naxç&#;vana t&#;cavüz&#; imkan verm&#;. &#;g&#;r ci ild&#; türk ordusu, general Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a Naxç&#;vana g&#;lm&#;s&#;ydi, ham&#;m&#;z&#; q&#;racaqd&#;lar. Bu m&#;nim gözümün qaba&#;&#;nda olan hadis&#;dir"

Heyd&#;r &#;L&#;YEV

Naxç&#;van, 16 oktyabr cu il

Öt&#;n &#;srin ci ill&#;rinin tarixini v&#;r&#;ql&#;dikc&#; istiqlal sava&#;&#;nda ölüm-dirim mücadil&#;si aparan xalq&#;m&#;z&#;n &#;n a&#;&#;r zamanlar&#;nda türk xalq&#;n&#;n v&#; q&#;hr&#;man türk ordusunun yard&#;m&#;n&#;, köm&#;yini gördüyünün &#;ahidi oluruq. Böyük s&#;rk&#;rd&#;lik bacar&#;&#;&#;na malik general-leytenant X&#;lil pa&#;a, Nuru pa&#;a, Musa Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a, T&#;rik V&#;hip pa&#;a v&#; daha kiml&#;r Bu s&#;rk&#;rd&#;l&#;r minl&#;rl&#; Az&#;rbaycan v&#; Türk o&#;lunun qan&#; hesab&#;na Bak&#;n&#;, Naxç&#;van&#;, G&#;nc&#;ni, Z&#;ng&#;zuru, Qaraba&#;&#; v&#; bütövlükd&#; Az&#;rbaycan v&#; Türkiy&#;ni i&#;&#;alç&#;lardan, kütl&#;vi q&#;r&#;&#;nlardan, talanlardan xilas etdil&#;r, &#;anl&#; tarix yaratd&#;lar.

Az&#;rbaycan Xalq Cümhuriyy&#;ti elan edildikd&#;n bir h&#;ft&#; sonra - ci il iyunun 4-d&#; Az&#;rbaycanla Osmanl&#; imperatorlu&#;u aras&#;nda dostluq v&#; qar&#;&#;l&#;ql&#; yard&#;m haqq&#;nda müqavil&#; imzaland&#;. Bu, müst&#;qil dövl&#;t kimi Az&#;rbaycan&#;n imzalad&#;&#;&#; ilk beyn&#;lxalq hüquqi, diplomatik s&#;n&#;d idi. Yeri g&#;lmi&#;k&#;n, cümhuriyy&#;tin süqutundan bir h&#;ft&#; sonra - ci il may&#;n 3-d&#; yeni qurulan Ankara hökum&#;ti özünün tarixd&#; ilk xarici diplomat&#;n&#; da m&#;hz qarda&#; Az&#;rbaycana gönd&#;rdi. Bu Türkiy&#;nin Az&#;rbaycandaki ilk s&#;firi, dövrünün tan&#;nm&#;&#; yaz&#;ç&#;s&#;, ictimai v&#; siyasi xadim M&#;mduh &#;övk&#;t Esendal idi. G&#;rgin v&#; çox mür&#;kk&#;b bir zamanda Qafqaz regionundak&#; h&#;rbi &#;m&#;liyyatlara r&#;hb&#;rlik ed&#;n Türk Ordusunun &#;&#;rq C&#;bh&#;si komandan&#; Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a Türkiy&#; Böyük Mill&#;t M&#;clisinin (TBMM) s&#;dri Mustafa Kamal pa&#;aya gönd&#;rdiyi &#;ifr&#;li teleqram&#;nda yaz&#;rd&#; ki, Bak&#; il&#; diplomatik &#;laq&#;l&#;ri mümkün q&#;d&#;r tez yaratmaq laz&#;md&#;r.

Az&#;rbaycan&#;n &#;n q&#;dim ya&#;ay&#;&#; m&#;sk&#;nl&#;rind&#;n biri olan Naxç&#;van, dem&#;k olar ki, tarixin bütün dövrl&#;rind&#; a&#;&#;r siyasi durumlarla, müharib&#;l&#;rl&#;, kütl&#;vi q&#;r&#;&#;nlarla, arams&#;z dü&#;m&#;n h&#;ml&#;l&#;ri il&#; üz-üz&#; qalm&#;&#;, lakin xalq q&#;hr&#;manl&#;&#;&#; v&#; dir&#;ni&#;i il&#; a&#;&#;r qov&#;alardan üzüa&#; ç&#;xm&#;&#;, varl&#;&#;&#;n&#;, d&#;y&#;rini qoruyub saxlam&#;&#;d&#;r. XX &#;srin &#;vv&#;ll&#;rind&#; d&#; bel&#; idi. Da&#;nak-bol&#;evik birl&#;&#;m&#;l&#;ri q&#;r&#;&#;nlar, talanlar tör&#;dir, ingilis mütt&#;fiql&#;r d&#; onlara havadarl&#;q edirdi. M&#;qs&#;d Naxç&#;van&#; Erm&#;nistan&#;n &#;razisin&#; qatmaq idi.

Bu o zamanlar idi ki, ci ild&#; bol&#;evik çevrili&#;ind&#;n sonra Türkiy&#; il&#; Rusiya aras&#;nda imzalanan &#;rzincan müqavil&#;sinin &#;&#;rtl&#;rin&#; gör&#; ruslar &#;&#;rqi Anadoludan ç&#;kilm&#;li idil&#;r. Lakin onlar i&#;&#;al etdikl&#;ri &#;razil&#;rd&#;n ç&#;kil&#;rk&#;n h&#;min yerl&#;ri erm&#;nil&#;r&#; t&#;slim etm&#;y&#; çal&#;&#;&#;rd&#;lar. Bel&#;likl&#;, ruslar&#;n köm&#;yi n&#;tic&#;sind&#; erm&#;nil&#;rin ordusu yarad&#;ld&#; v&#; say&#; 17 min&#; çatd&#;r&#;ld&#;. ci ilin &#;vv&#;ll&#;rind&#; qatil Andranikin r&#;hb&#;rliyi il&#; h&#;min da&#;nak ordusu &#;rzurum, Qars, Van, Bitlis, Mu&#;, Naxç&#;van v&#; Z&#;ng&#;zur da daxil olmaqla bölg&#;d&#; erm&#;ni dövl&#;ti yaratmaq üçün bu &#;razil&#;r&#; hücum edib &#;halini q&#;l&#;ncdan keçirir, amans&#;z q&#;tll&#;r tör&#;dirdil&#;r. Neç&#; vaxtdan b&#;ri apar&#;lan Brest-Litovsk dan&#;&#;&#;qlar&#; da bir n&#;tic&#; vermirdi. V&#;ziyy&#;t o yer&#; çatd&#; ki, Qafqazda ya&#;ayan müs&#;lmanlar, el&#;c&#; d&#; Naxç&#;van &#;halisi erm&#;nil&#;rin bölg&#;d&#; h&#;yata keçirdiyi v&#;h&#;ilikl&#;rin qar&#;&#;s&#;n&#; almaq üçün türk ordusunun v&#;ziyy&#;t&#; münasib&#;t bildirm&#;sini t&#;l&#;b etdi. Böyük s&#;rk&#;rd&#; Mustafa Kamal pa&#;a durumun a&#;&#;r oldu&#;unu n&#;z&#;r&#; al&#;b t&#;cili t&#;dbirl&#;r görür v&#; &#;vv&#;lc&#; T&#;rik V&#;hip pa&#;an&#;n komandanl&#;&#;&#; alt&#;nda 3-cü türk ordusunu yenid&#;n t&#;&#;kil edir. Bundan sonra &#;&#;rq C&#;bh&#;sinin komandan&#; Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a vaxt itirm&#;d&#;n özünü naxç&#;vanl&#;lar&#;n köm&#;yin&#; yetirir. Bu vaxt Naxç&#;vanda v&#;ziyy&#;t olduqca a&#;&#;r idi, silahs&#;z, topsuz-tüf&#;ngsiz &#;hali erm&#;ni qaniç&#;nl&#;rinin qar&#;&#;s&#;nda t&#;kba&#;&#;na qalm&#;&#;d&#;. Pe&#;&#;kar h&#;rbçi kimi v&#;ziyy&#;ti v&#; &#;&#;raiti düzgün d&#;y&#;rl&#;ndir&#;n Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;an&#;n r&#;hb&#;rliyi il&#; Türk-Qafqaz Ordusu h&#;rbi &#;m&#;liyyatlara ba&#;lay&#;r

Ata t&#;r&#;fd&#;n kökü o&#;uz türkl&#;rinin &#;f&#;ar tayfas&#;ndan olan Türkiy&#;nin görk&#;mli h&#;rbi-siyasi xadimi, general, Birinci dünya müharib&#;sind&#;n sonra Osmanl&#; &#;&#;rq Ordusu ba&#; komandan&#; M&#;mm&#;d&#;min o&#;lu Musa Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a ci ild&#; &#;stanbulda dünyaya g&#;lmi&#;, ilk t&#;hsilini d&#; &#;stanbulda Sultan Mehmed Fateh ad&#;na H&#;rbi Rü&#;diyy&#; m&#;kt&#;bind&#; alm&#;&#;, türk tarixini, &#;d&#;biyyat&#;n&#;, dünya tarixini v&#; bir neç&#; xarici dili d&#;rind&#;n öyr&#;nmi&#;di. O, r&#;ssam, &#;air, b&#;st&#;kar olub, h&#;m d&#; göz&#;l kaman çal&#;rm&#;&#;. &#;n &#;sas&#; is&#;, böyük pedaqoq kimi "çocuqlar&#;n babas&#;" ad&#;na layiq görülüb. "Öyüdl&#;rim" &#;s&#;ri u&#;aqlar&#;n t&#;lim-t&#;rbiy&#;sind&#; böyük rol oynad&#;. O, c&#; ild&#;n ci il&#; - y&#;ni v&#;fat ed&#;n&#;d&#;k Türkiy&#; Böyük Mill&#;t M&#;clisinin s&#;dri olmu&#;dur.

ci il iyulun da II Qafqaz-Türk Ordusu qrupu v&#; ci piyada alay&#; Naxç&#;vana do&#;ru h&#;r&#;k&#;t edir. S&#;h&#;ri gün türk-h&#;rbi birl&#;&#;m&#;l&#;ri Naxç&#;vana girir v&#; Andranikin quldur d&#;st&#;sini darmada&#;&#;n edir. Naxç&#;vanl&#;lar q&#;hr&#;man pa&#;an&#; alq&#;&#;lay&#;r, onu öyürdül&#;r.

Tarixi m&#;nb&#;l&#;r deyir ki, ci ild&#; ilk d&#;f&#; erm&#;nil&#;r Az&#;rbaycan torpaqlar&#;na, el&#;c&#; d&#; Naxç&#;vana köçürül&#;nd&#; naxç&#;vanl&#;lar onlara yard&#;m etmi&#;, rahat m&#;skunla&#;malar&#; üçün qay&#;&#; v&#; diqq&#;tl&#;rini &#;sirg&#;m&#;mi&#;l&#;r, bir tik&#; çör&#;kl&#;rini bel&#; yar&#; bölmü&#;l&#;r. Lakin bu xeyirxahl&#;&#;&#; unudan erm&#;nil&#;r XX &#;srin &#;vv&#;ll&#;rind&#;n ba&#;layaraq Az&#;rbaycan türkl&#;rin&#; qar&#;&#; amans&#;z q&#;tliamlara ba&#;lam&#;&#;, torpaqlar&#;m&#;z&#; erm&#;nil&#;&#;dirm&#;k ist&#;mi&#;, xüsus&#;n d&#; Naxç&#;van kimi barl&#;-b&#;r&#;k&#;tli türk torpa&#;&#;na göz dikmi&#;l&#;r. Lakin bütün dövrl&#;rd&#; q&#;hr&#;man naxç&#;vanl&#;lar dü&#;m&#;nin arzusunu gözünd&#; qoymu&#;lar.

ci ilin yaz&#;ndan ba&#;layaraq Andranik 15 minlik quldur d&#;st&#;si il&#; Naxç&#;vana soxulur. Onlar ilk olaraq Yayc&#; k&#;ndinin evlik &#;halisini q&#;l&#;ncdan keçir&#;r&#;k Araza tökür.

Bu vaxt istiqlal&#;n&#; yeni qazanan Az&#;rbaycan Xalq Cümhuriyy&#;ti el&#; bir siyasi v&#; h&#;rbi v&#;ziyy&#;td&#; idi ki, n&#;inki Naxç&#;van, Bak&#;, h&#;tta &#;traf &#;razil&#;r d&#; rus v&#; erm&#;nil&#;rd&#;n ibar&#;t bol&#;evik idar&#;çiliyind&#; idi. Milli ordusu yox, h&#;rbi güc z&#;if, dig&#;r t&#;r&#;fd&#;n d&#; Naxç&#;vanla &#;laq&#; yaratma&#;a bölg&#;d&#;ki mütt&#;fiql&#;r imkan vermirdi. Ümid yaln&#;z türk ordusuna, böyük s&#;rk&#;rd&#; Mustafa Kamal pa&#;a Atatürk&#; idi. M&#;hz onun göst&#;ri&#;i il&#; Naxç&#;van&#;n a&#;&#;r günl&#;rind&#; &#;nv&#;r pa&#;a v&#; Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a Naxç&#;vana g&#;lir, v&#;ziyy&#;ti öyr&#;nir, müharib&#;nin qaç&#;lmaz oldu&#;unu q&#;t edirl&#;r.

Birinci dünya müharib&#;si ba&#;a çatd&#;qdan sonra da&#;nak v&#; bol&#;evikl&#;r Az&#;rbaycan&#;n h&#;r yerind&#; - Naxç&#;vanda, Qaraba&#;da, Z&#;ng&#;zurda qiyam v&#; i&#;ti&#;a&#;lar tör&#;dirdil&#;r. Naxç&#;vana &#;r&#;vandan keç&#;n d&#;mir yolunu v&#; Z&#;ng&#;zurdan keç&#;n yollar&#; erm&#;nil&#;r ba&#;lam&#;&#;d&#;lar. Erm&#;nistan müst&#;qilliyini elan etdikd&#;n bir h&#;ft&#; sonra erm&#;ni-da&#;nak qüvv&#;l&#;ri Naxç&#;vana basq&#;n edir, burada ya&#;ayan türk-müs&#;lmanlar&#; amans&#;zcas&#;na q&#;tl&#; yetirirdil&#;r. Qar&#;&#;s&#;al&#;nmaz v&#;ziyy&#;t yaranm&#;&#;d&#;. Bu zaman general-leytenant Nuru pa&#;an&#;n komandanl&#;&#;&#; alt&#;nda Qafqaz &#;slam Ordusu Bak&#;n&#; i&#;&#;alç&#;lardan azad etm&#;k üçün qanl&#; döyü&#;l&#;r&#; girmi&#;di. Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;an&#;n komandanl&#;&#;&#; alt&#;nda döyü&#;&#;n Qafqaz-Türk ordusu bir günün iç&#;risind&#; Naxç&#;vana yürü&#; edib da&#;naklar&#; geri oturdur v&#; Naxç&#;van&#;n yerli özünüidar&#; hökum&#;tinin qurulmas&#;na yard&#;m edir.

M&#;&#;lubiyy&#;td&#;n dizi v&#; gözü q&#;r&#;lan erm&#;nil&#;r &#;r&#;vanda da v&#;ziyy&#;tin g&#;rgin oldu&#;unu görüb pa&#;adan bar&#;&#;&#;q ist&#;yirl&#;r. ci il fevral&#;n 2-d&#; Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;an&#;n r&#;hb&#;rliyi il&#; Gümrüd&#; Erm&#;nistanla Türkiy&#; aras&#;nda sülh müqavil&#;si imzalan&#;r. Gümrü müqavil&#;sini Atatürk yeni Türkiy&#;nin böyük h&#;rbi-siyasi z&#;f&#;ri kimi yüks&#;k qiym&#;tl&#;ndirmi&#;, bu münasib&#;tl&#; nümay&#;nd&#; hey&#;tini t&#;brik etmi&#;dir. Bundan sonra bir müdd&#;t C&#;f&#;rqulu xan o&#;lu K&#;lbal&#; xan v&#; qarda&#;&#; R&#;him xanla birlikd&#; Naxç&#;van&#; idar&#; edir.

Lakin m&#;qs&#;din&#; nail olmayan erm&#;ni da&#;naklar&#; onlar&#; q&#;z&#;&#;d&#;ran havadarlar&#;n&#;n t&#;zyiqi il&#; yenid&#;n torpaq iddialar&#;n&#; günd&#;m&#; g&#;tirirl&#;r. ci il avqustun 4-d&#; Az&#;rbaycan nümay&#;nd&#; hey&#;tinin &#;stanbuldak&#; r&#;hb&#;ri M&#;h&#;mm&#;d &#;min R&#;sulzad&#; Az&#;rbaycan&#;n xarici i&#;l&#;r naziri M&#;h&#;mm&#;d H&#;s&#;n Hacinskiy&#; yaz&#;rd&#;: "Erm&#;nil&#;r &#;nv&#;r pa&#;aya x&#;rit&#; v&#; layih&#; t&#;qdim edibl&#;r. Türkiy&#;d&#;n Sürm&#;lini, Naxç&#;van&#;, Axalk&#;l&#;ki, Eçmi&#;dzini, &#;r&#;van&#;, Az&#;rbaycandan Qaraba&#;&#;, Qazax&#;, Z&#;ng&#;zuru v&#; Ordubad&#;, Gürcüstandan is&#; Borçal&#;n&#; t&#;l&#;b edirl&#;r".

Naxç&#;van&#;n ba&#;&#; üz&#;rind&#; yenid&#;n qara buludlar dola&#;&#;rd&#;. Ba&#;qa &#;lac yox idi. &#;ran&#;n &#;imal-q&#;rbind&#; ingilisl&#;r&#; qar&#;&#; apard&#;&#;&#; u&#;urlu &#;m&#;liyyatdan sonra Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a q&#;rargah&#;n&#; T&#;brizd&#;n Naxç&#;vana köçürür. Bu g&#;li&#;i Naxç&#;van camaat&#; böyük sevgiyl&#;, sevincl&#; qar&#;&#;lasa da, Birinci dünya müharib&#;sinin n&#;tic&#;l&#;rin&#; v&#; 30 oktyabr ci il tarixd&#; imzalanm&#;&#; Mudros müqavil&#;sinin &#;&#;rtl&#;rin&#; gör&#;, Qarab&#;kir pa&#;a v&#; ordusu Naxç&#;van&#; t&#;rk etm&#;li idi. Amma o, alt&#; &#;sr dünyan&#;n yar&#;s&#;na hökmranl&#;q ed&#;n Osmanl&#; imperiyas&#;n&#;n general&#; idi, mütl&#;q bir yol tapmal&#;yd&#;.

Cümhuriyy&#;tin &#;li v&#; imkanlar&#; Naxç&#;vana çatmad&#;&#;&#; halda bu bölg&#;ni nec&#; ümidsiz, köm&#;ksiz qoyub getm&#;k olard&#;?! V&#;ziyy&#;ti bel&#; gör&#;n görk&#;mli h&#;rbi-siyasi xadim Kaz&#;m pa&#;a ç&#;x&#;&#; yolu tapd&#;. Yerli özünüidar&#; r&#;hb&#;rl&#;ri v&#; &#;&#;xs&#;n özünün t&#;dbiri il&#; könüllü olaraq ordudan istefa edib burada qalan türk &#;sg&#;rl&#;ri v&#; zabitl&#;ri, el&#;c&#; d&#; bölg&#;nin apar&#;c&#; siyasi liderl&#;ri il&#; birlikd&#; ci il noyabr&#;n 3-d&#; Naxç&#;vanda Araz-Türk hökum&#;ti yarad&#;l&#;r. M&#;qs&#;din&#; çatmaq üçün &#;n qat&#; terror &#;m&#;ll&#;ri tör&#;d&#;n da&#;naklar yenid&#;n Naxç&#;vana hücum edir, yeni yaranan hökum&#;t d&#; ölüm-dirim sava&#;&#;na girirdi. Türk v&#; Az&#;rbaycan Ordusu pa&#;an&#;n komandanl&#;&#;&#; alt&#;nda qeyri-b&#;rab&#;r döyü&#;l&#;rd&#; mütt&#;fiql&#;rin gözü qar&#;&#;s&#;nda dü&#;m&#;ni darmada&#;&#;n edir, Naxç&#;van&#;, Ordubad&#;, Culfan&#;, &#;&#;ruru, &#;&#;d&#;r&#; v&#; ba&#;qa &#;razil&#;ri erm&#;ni i&#;&#;alç&#;lar&#;ndan t&#;mizl&#;yir. H&#;r bir naxç&#;vanl&#;n&#;n q&#;lbind&#; Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a var idi. Araz-Türk hökum&#;ti az sonra Qars &#;slam &#;uras&#;, sonra da C&#;nub-Q&#;rbi Qafqaz hökum&#;ti ad&#; il&#; daha böyük türk &#;razil&#;rini v&#; xalq&#;n&#; qorumaqda &#;h&#;miyy&#;tli rol oynayaraq tariximiz&#; dü&#;mü&#;dür.

"Az&#;rbaycan" q&#;zetinin cu il 9 mart tarixli say&#;nda yaz&#;l&#;r: "Dün&#;n Naxç&#;vandan sür&#;t qatar&#; il&#; Bak&#;ya -Az&#;rbaycan hökum&#;tin&#; Türk-Araz hökum&#;tinin xüsusi missiyas&#; g&#;lmi&#;di. Missiyaya tan&#;nm&#;&#; &#;air v&#; dramaturq, öz pedaqoji f&#;aliyy&#;ti il&#; Bak&#; &#;halisin&#; yax&#;&#; tan&#;&#; olan Hüseyn Cavid d&#; daxildir. Missiya hökum&#;t t&#;r&#;find&#;n fövq&#;lad&#; s&#;lahiyy&#;tl&#; gör&#;vl&#;ndirilmi&#;di". Lakin Naxç&#;van&#;n i&#;&#;aldan t&#;mizl&#;nm&#;sind&#;, da&#;nak qüvv&#;l&#;rinin m&#;hv edilm&#;sind&#; böyük xidm&#;tl&#;ri olmu&#; Araz-Türk hökum&#;tin&#;, t&#;&#;ssüf ki, cu il aprelin d&#; bölg&#;ni himay&#;y&#; götür&#;n Böyük Britaniya qüvv&#;l&#;ri t&#;r&#;find&#;n son qoyulur, üzvl&#;ri Maltaya sürgün edilir. Hökum&#;tin süqutundan sonra Naxç&#;van olduqca a&#;&#;r v&#;ziyy&#;t&#; dü&#;ür, bölg&#;y&#; ayaq açan mütt&#;fiql&#;rin emissarlar&#; Naxç&#;van&#; Erm&#;nistan &#;razisi etm&#;k üçün yollar axtar&#;rlar. cu ilin may&#;nda bu cür havadarlar&#;n fitn&#;si il&#; erm&#;ni quldurlar&#; yenid&#;n Naxç&#;vana girir.

M&#;nb&#;l&#;rd&#; qeyd olunur ki, bu d&#;f&#; Az&#;rbaycan Xalq Cümhuriyy&#;ti r&#;hb&#;rliyi Naxç&#;vanda ba&#; ver&#;nl&#;r&#; k&#;skin reaksiya bildirir. Az&#;rbaycan&#;n Erm&#;nistandak&#; diplomatik nümay&#;nd&#;si Xan Tekinski Erm&#;nistan hökum&#;tin&#; bu bar&#;d&#; etiraz notas&#; t&#;qdim edir. O, Az&#;rbaycan&#;n Ba&#; naziri N&#;sib b&#;y Yusifb&#;yliy&#; yaz&#;rd&#;: "Dan&#;&#;&#;lanlara gör&#;, ingilisl&#;r &#;&#;ruru, Naxç&#;van&#; erm&#;nil&#;r&#; verm&#;k ist&#;yir. Bel&#; olsa, xalq&#; d&#;h&#;&#;tli aqib&#;t gözl&#;yir".

cu ild&#; ingilisl&#;r Naxç&#;vanda qondarma erm&#;ni qubernatorlu&#;u yarad&#;r. Lakin Naxç&#;van camaat&#; bu idar&#;etm&#;ni q&#;bul etmir v&#; n&#;tic&#;d&#; qurumun f&#;aliyy&#;ti yerl&#;&#;diyi g&#;rargahdan k&#;nara ç&#;xm&#;r. AXC-nin Naxç&#;vanla &#;laq&#;l&#;ri mütt&#;fiql&#;r t&#;r&#;find&#;n &#;ng&#;ll&#;ndiyind&#;n bölg&#; bar&#;d&#; m&#;lumatlar yaln&#;z AXC-nin Erm&#;nistandaki diplomatik nümay&#;nd&#;liyind&#;n v&#; &#;ran s&#;firliyind&#;n al&#;n&#;r. Az&#;rbaycan hökum&#;tinin ba&#;ç&#;s&#; F&#;t&#;li xan Xoyskinin q&#;rar&#; il&#; cu il mart&#;n da &#;smay&#;l xan Ziyadxanov ba&#;da olmaqla &#;rana fövq&#;lad&#; diplomatik missiya gönd&#;rilir. Bundan sonra buradak&#; v&#;ziyy&#;t bar&#;d&#; m&#;lumatlar h&#;min diplomatik missiyaya çatd&#;r&#;l&#;r.

cu ilin yaz&#;na do&#;ru Xan Tekinski AXC-nin xarici i&#;l&#;r nazirin&#; yaz&#;rd&#;: "Naxç&#;van, &#;&#;rur, Vedibasar v&#; &#;ahtaxt&#; erm&#;ni qo&#;unlar&#; t&#;r&#;find&#;n tutulmu&#;dur. Naxç&#;van Milli &#;uras&#; bunu mütt&#;fiq komandanl&#;&#;&#;na bildirm&#;yi v&#; t&#;cili t&#;dbirl&#;r görm&#;yi xahi&#; edir". Dü&#;m&#;n qar&#;&#;s&#;nda t&#;kl&#;n&#;n Az&#;rbaycan hökum&#;ti art&#;q Türkiy&#;d&#;n yard&#;m ala bilmirdi. Erm&#;ni i&#;&#;alç&#;lar&#;na qar&#;&#; mübariz&#; aparan Naxç&#;van &#;halisi &#;rana v&#; Türkiy&#;y&#; yenid&#;n nümay&#;nd&#; hey&#;ti gönd&#;rir. &#;ran &#;ahzad&#;sin&#; çatd&#;r&#;lan m&#;ktub &#;sas&#;nda &#;ran hökum&#;ti Mirz&#; &#;li Hey&#;tin (dünya &#;öhr&#;tli alim, c&#;rrah Cavad Hey&#;tin atas&#;) ba&#;ç&#;l&#;&#;&#; il&#; nümay&#;nd&#; gönd&#;rir ki, v&#;ziyy&#;ti t&#;f&#;rrüat&#; il&#; öyr&#;nib hökum&#;t&#; m&#;ruz&#; etsin.

cu il may&#;n da Samsuna, oradan da Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;an&#;n d&#;v&#;ti il&#; &#;rzuruma g&#;l&#;n Atatürk iyulun d&#;n avqustun 7-d&#;k &#;rzurum konqresind&#; Türkiy&#;nin nicat&#;n&#; planlayark&#;n Naxç&#;vandan &#;rzuruma yeti&#;&#; bilm&#;y&#;n hey&#;tin Qarsdan teleqrafla gönd&#;rdiyi "Naxç&#;van &#;halisinin konfransa müraci&#;ti"ni Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a il&#; müzakir&#; edir. Onlar birlikd&#; Naxç&#;van&#; nec&#; qurtarmaq bar&#;d&#; müzakir&#;l&#;r apar&#;r, yollar axtar&#;rd&#;lar. Atatürkl&#; müzakir&#;d&#;n sonra Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a türk zabitl&#;rind&#;n bir neç&#;sini ordudan f&#;rarilik etmi&#; kimi göst&#;rm&#;kl&#; gizli &#;&#;kild&#; Naxç&#;vana gönd&#;rir. H&#;min vaxtdan Naxç&#;vana r&#;smi &#;&#;kild&#; türk bölm&#;l&#;ri g&#;lir. &#;ki tabor kimi t&#;&#;kil olunan bu qüvv&#;l&#;r h&#;m yerli özünümüdafi&#; qüvv&#;l&#;rinin haz&#;rlanmas&#;nda, h&#;m d&#; Naxç&#;van&#;n müdafi&#;sind&#; yax&#;ndan i&#;tirak edirl&#;r. Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a general Veysel Unuv&#;ri bu hiss&#;l&#;ri t&#;fti&#; etm&#;k üçün Naxç&#;vana gönd&#;rir v&#; bu &#;razid&#; qal&#;b onlara r&#;hb&#;rlik etm&#;yi ona tap&#;&#;r&#;r. Bu vaxt Naxç&#;vanda xalq&#;n q&#;hr&#;man o&#;ullar&#; da da&#;nak-quldur birl&#;&#;m&#;l&#;rinin &#;razid&#;n ç&#;xar&#;lmas&#;nda q&#;hr&#;mancas&#;na vuru&#;ur, &#;halinin qan&#; bahas&#;na dü&#;m&#;nl&#;r bölg&#;d&#;n ç&#;xar&#;l&#;rd&#;.

Bir müdd&#;t sonra ingilisl&#;rin v&#; amerikal&#;lar&#;n yaratd&#;qlar&#; oyuncaq general-qubernatorluqlar l&#;&#;v edilir. Onlar f&#;aliyy&#;td&#; olark&#;n d&#; bölg&#;d&#; hakimiyy&#;t fel&#;n C&#;f&#;rqulu xan&#;n ba&#;ç&#;l&#;&#;&#; il&#; Naxç&#;van Milli &#;uras&#; t&#;r&#;find&#;n idar&#; olunurdu. cu il oktyabr&#;n da S&#;m&#;d b&#;y C&#;millinski Naxç&#;vana yeni qubernator t&#;yin edilir, AB&#; qubernatoru polkovnik Delli is&#; bir müdd&#;t onun yan&#;nda nümay&#;nd&#; kimi qal&#;b çal&#;&#;&#;r.

General Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;an&#;n komandanl&#;&#;&#; alt&#;nda Naxç&#;van dü&#;m&#;n i&#;&#;al&#;ndan t&#;mizl&#;ns&#; d&#;, ci ilin aprelind&#; Az&#;rbaycan Xalq Cümhuriyy&#;ti süqut edir v&#; XI q&#;rm&#;z&#; ordu s&#;rh&#;dl&#;rd&#;n iç&#;ri daxil olur. Ruslar Naxç&#;van&#; erm&#;nil&#;r&#; verm&#;k üçün yenid&#;n f&#;aliyy&#;t&#; keçir, türk qo&#;unlar&#;n&#;n Naxç&#;vandan ç&#;xmas&#;nda t&#;kid edirdil&#;r. T&#;kidl&#;r&#; baxmayaraq, Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a daha 8 ay oradaki taborlarla birlikd&#; Naxç&#;vanda qal&#;r. Bu q&#;hr&#;man türk general&#;n&#;n m&#;qs&#;di Naxç&#;van&#;n taleyi üçün tam siyasi t&#;minat almaq, n&#;yin bahas&#;na olursa-olsun buran&#; erm&#;ni-rus cayna&#;&#;ndan ç&#;xarmaq idi. Bunun üçün birinci add&#;m Naxç&#;van m&#;s&#;l&#;sini Moskva müqavil&#;sinin &#;sas b&#;ndl&#;rinin birin&#; salmaq di. O, buna var gücü il&#; çal&#;&#;&#;rd&#;. Sonradan yazd&#;&#;&#; "Bol&#;evikl&#;rl&#; s&#;kkiz ay birlikd&#;" xatir&#;l&#;r kitab&#;nda general Veys&#;l Unuv&#;r Az&#;rbaycan türkl&#;ri il&#; birlikd&#; çiyin-çiyin&#; erm&#;ni i&#;&#;alç&#;lar&#;na qar&#;&#; mübariz&#;l&#;rd&#;n v&#; Naxç&#;van&#;n taleyind&#;n dan&#;&#;&#;r.

Naxç&#;van u&#;runda ged&#;n qanl&#; döyü&#;l&#;r s&#;ngis&#; d&#;, bölg&#;nin taleyi h&#;ll olunmam&#;&#;di, dü&#;m&#;nl&#;r bu torpaqlar&#; Erm&#;nistan &#;razisin&#; qatmaq üçün d&#;rid&#;n-qab&#;qdan ç&#;x&#;rd&#;lar. Lakin q&#;hr&#;man türk s&#;rk&#;rd&#;l&#;ri Mustafa Kamal pa&#;a Atatürk v&#; silahda&#;&#; Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a Türkiy&#;nin özünd&#; v&#;ziyy&#;tin son d&#;r&#;c&#; a&#;&#;r olmas&#;na baxmayaraq, Naxç&#;van&#;n bir qar&#;&#;&#;n&#; da dü&#;m&#;n&#; verm&#;k niyy&#;tind&#; deyildil&#;r. ci ilmart&#;n da Moskvada Rusiya il&#; Türkiy&#; aras&#;nda, ci il oktyabr&#;n d&#; is&#; Qarsda Türkiy&#; il&#; Az&#;rbaycan, Gürcüstan v&#; Erm&#;nistan aras&#;nda anla&#;ma imzaland&#;. Rusiya nümay&#;nd&#;sinin i&#;tirak&#; il&#; ba&#;lanm&#;&#; müqavil&#;d&#; Naxç&#;van&#;n Az&#;rbaycan&#;n t&#;rkibind&#; qalmas&#; v&#; muxtar statusa malik olmas&#;, el&#;c&#; d&#; Naxç&#;van&#;n taleyi il&#; ba&#;l&#; t&#;hlük&#; yarand&#;qda Türkiy&#;nin t&#;minatç&#;l&#;&#;&#; m&#;s&#;l&#;si bird&#;f&#;lik öz h&#;llini tapd&#;. Tarixi müqavil&#;ni imzalayan nümay&#;nd&#;l&#;rd&#;n biri d&#; Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;a idi. Böyük türk s&#;rk&#;rd&#;l&#;rinin Az&#;rbaycan&#;n milli maraqlar&#;na v&#; &#;razi bütövlüyün&#; verdiyi töhf&#;l&#;r q&#;dirbil&#;n xalq&#;m&#;z&#;n, naxç&#;vanl&#;lar&#;n yadda&#;&#;ndad&#;r.

Tarix unudulmur. cu il oktyabr&#;n da ulu önd&#;r Heyd&#;r &#;liyev h&#;m Naxç&#;van Muxtar Respublikas&#;n&#;n yaranmas&#;n&#;n 75 illiyi, h&#;m d&#; Naxç&#;van&#;n xilaskar&#; Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;an&#;n &#;ziz xatir&#;sin&#; ucald&#;lm&#;&#; m&#;scidin aç&#;l&#;&#;&#; münasib&#;til&#; Naxç&#;vana s&#;f&#;r etmi&#;di. Böyük önd&#;r Naxç&#;van&#;n xilas&#;nda böyük rol oynam&#;&#; türk general&#;ndan dan&#;&#;ark&#;n dedi: "Az&#;rbaycan &#;n a&#;&#;r dövrl&#;rind&#; Türkiy&#;nin v&#; türk xalq&#;n&#;n yard&#;m&#;n&#; görüb v&#; daim buna minn&#;tdard&#;r. Xüsus&#;n cu ill&#;rd&#; böyük Atatürkün s&#;rk&#;rd&#;liyi v&#; ba&#;ç&#;l&#;&#;&#; il&#; istiqlal sava&#;&#; aparark&#;n öz torpaqlar&#;n&#; erm&#;nil&#;rd&#;n v&#; ba&#;qa dü&#;m&#;nl&#;rd&#;n t&#;mizl&#;y&#;rk&#;n türk xalq&#; Az&#;rbaycana, Naxç&#;vana öz böyük xidm&#;tl&#;rini göst&#;rdi. ci ild&#; Qarsda Az&#;rbaycan xalq&#; üçün çox &#;h&#;miyy&#;tli olan Qars anla&#;mas&#; imzaland&#;. Onu Türkiy&#;, Rusiya, Az&#;rbaycan, Erm&#;nistan v&#; Gürcüstan imzalad&#;lar. Bu imzalarla Naxç&#;van&#;n Az&#;rbaycan&#;n t&#;rkibind&#; olmas&#; t&#;sdiq edildi. Burada &#;sas rolu Türkiy&#; oynad&#;. H&#;min tarixi Qars müqavil&#;sinin alt&#;nda bizim hörm&#;tli Kaz&#;m Qarab&#;kir pa&#;an&#;n imzas&#; var.

Hörm&#;tli diyan&#;t i&#;l&#;ri bakan&#; deyir ki, bu m&#;scid Heyd&#;r &#;liyevin &#;s&#;ridir. M&#;n buna çox m&#;mnunam, amma eyni zamanda h&#;qiq&#;t d&#; budur ki, m&#;n burada i&#;l&#;y&#;rk&#;n körpünü açd&#;q, yollar aç&#;ld&#;, getdik-g&#;ldik. M&#;n rica etdim ki, Türkiy&#; buraya h&#;r türlü yard&#;mlar edir, amma burada bir m&#;scid, came d&#; yarad&#;ls&#;n. Çünki xalq&#;m&#;z 70 il dind&#;n ayr&#; dü&#;üb. Y&#;ni q&#;lbind&#; dini saxlay&#;b, amma din yasaq, qada&#;an olunubdur. Naxç&#;vanda Allah evi azd&#;r, bunu etm&#;k laz&#;md&#;r. M&#;nim bu ricam da q&#;bul edildi. Diyan&#;t &#;&#;l&#;ri Bakanl&#;&#;&#;n&#;n q&#;rar&#; il&#; bu camenin tikilm&#;si üçün yer axtar&#;ld&#;. Biz birlikd&#; bu yeri tapd&#;q. Sonra camenin layih&#;sini g&#;tirdil&#;r, baxd&#;q v&#; onun &#;sas&#; qoyuldu. Sonra m&#;n Bak&#;ya getdim, Az&#;rbaycana r&#;hb&#;rliy&#; ba&#;lad&#;m. Daim maraqlan&#;rd&#;m ki, burada in&#;aat, tikinti nec&#; gedir, n&#; vaxt qurtaracaq. Çünki t&#;l&#;sirdim ki, g&#;lib bu cameni görüm, aç&#;l&#;&#;&#;nda i&#;tirak edim. Allah bu qism&#;ti m&#;n&#; verdi. Ona gör&#; d&#; m&#;n böyük iftixar hissi il&#; bu t&#;nt&#;n&#;li, hörm&#;tli m&#;clisd&#; i&#;tirak edir&#;m. Bu hadis&#; münasib&#;til&#; ham&#;n&#;z&#; ür&#;kd&#;n t&#;brik edir&#;m. Güman edir&#;m ki, art&#;q biz bu lenti b&#;rab&#;r k&#;sm&#;liyik".

Haz&#;rlad&#;:

R&#;smiyy&#; RZALI,

Az&#;rbaycan.- 19 dekabr.- S

SUMQAYIT DÖVLƏT UNİVERSİTETİ

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin

MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI DİALOQDA
BƏDİİ ƏDƏBİYYATIN ROLU

BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

Посвящается летнему юбилею

МАТЕРИАЛЫ
МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНОЙ КОНФЕРЕНЦИИ

РОЛЬ ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В

MINISTRY OF EDUCATION OF AZERBAIJAN REPUBLIC

Is dedicated to th anniversary

MATERIALS
INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE FOR THE

ROLE OF ARTISTIC LITERATURE IN

2
 TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ
ОРГАНИЗАЦИОННЫЙ КОМИТЕТ
ORGANIZING COMMITTEE

SƏDR
E.B.Hüseynov SDU-nun rektoru, professor

SƏDR MÜAVİNİ
R.S.Məmmədov SDU-nun Elm və innovasiyalar üzrə prorektoru,
professor
ÜZVLƏR
seafoodplus.infoıbov SDU-nun Tədrisin təşkili və təlim texnologiyaları
üzrə prorektoru, dosent

seafoodplus.info SDU-nun Qiyabi, distant və əlavə təhsil üzrə

R.A.Hüseynov SDU-nun Humanitar məsələlər üzrə prorektoru,

seafoodplus.infoıyev SDU-nun İqtisadi məsələlər üzrə prorektoru

seafoodplus.infoğıyev BDU-nun Dünya ədədbiyyatı kafedrasının müdiri,

S.S.Həmzəyeva SDU-nun Filologiya fakültəsinin dekanı, dosent

A.İ.Məmmədov SDU-nun Azərbaycan və xarici ölkələr ədəbiyyatı

seafoodplus.infoəndərova SDU-nun Xarici dillər kafedrasının müdiri, professor

A.T.Məmmədova SDU-nun Pedaqogika və psixologiya kafedrasının

seafoodplus.info SDU-nun Azərbaycan dili və onun tədrisi

S.A.Xəlilov SDU-nun Doktorantura və magistratura şöbəsinin

seafoodplus.info SDU-nun Elmi hissənin müdiri, dosent

Həmzəyeva Sevinc Səyyad qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, dosent,

4
 PLENAR İCLAS
ПЛЕНАРНОЕ ЗАСЕДАНИЕ
PLENARY SESSION

DÜNYA XALQLARININ YARADILIŞ MİFLƏRİ NİZAMİ GƏNCƏVİNİN YARADICILIĞINDA

Avtandil Ağbaba
Sumqayıt Dövlət Universiteti, Azərbaycan

Nizami Gəncəvinin poemaları dünya xalqlarının mifoloji görüşləri, ilkin ibtidai təsəvvürləri ilə
olduqca zəngindir. Şair kainat, onun yaranması, xarici aləmin mövcudluğu, insan – təbiət münasibətləri və s.
haqqında dünya xalqlarının mifik süjet və obrazlarından istifadə etməklə özünün fikir və düşüncələrini
oxuculara çatdırır. Maraqlıdır ki, N. Gəncəvi yaradılış haqqında o dövrdə mövcud olan fəlsəfi görüşlərə,
mifik təsəvvürlərə, qədim inanclara hörmətlə yanaşır, əsərlərində təsvir etdiyi müxtəlif xalqların (yunan, çin,
hind, slavyan və s.) adət-ənənələrindən ehtiramla söhbət açır, yaradılış haqqında mifoloji süjetlərə öz
münasibətini bildirir, onları ümümiləşdirərək, kainatın ulu qüdrət sahibi – Allah tərəfindən yaradıldığı
ideyasını irəli sürür.
Məlumdur ki, göyün və yerin qatları barədə dünya xalqlarının mifoloyi görüşlərində müəyyən fikirlər
mövcud olmuşdur. Şair əcdadlarımızın qədim biliklərini nümayiş etdirərək yazır:
Ruzgar ona görə dəyişir hər an,
Törəyib dörd ana yeddi atadan. [3,]
Bu beytdə kainatın əsasını təşkil edən dörd ünsür (su, od, torpaq, hava) “dörd ana”, göyün yeddi
təbəqəsi isə “yeddi ata” ifadəsi ilə bədiiləşdirilmişdir. Maraqlıdır ki, müasir astral biliklər göyün (atmosferin)
yeddi təbəqədən – troposfer, stratosfer, mezosfer, termosfer, ekzosfer, ionosfer və manyetosferdən ibarət
olduğunu sübut edir.
“Quran”ın “Bəqərə” surəsinin 29 – cu ayəsində göyün yeddi təbəqədən yaradıldığı bildirilir: “Yer
üzündə nə varsa, hamısını sizin üçün yaradan, səmaya üz tutaraq onu yeddi qat göy halında düzəldib nizama
salan Odur! O, hər şeyi biləndir!” [4, 6].
Qədim insanların ilkin düşüncə tərzini əks etdirən miflərin mühüm bir qismi kainatın yaradılışına həsr
olunmuşdur. Dünya xalqlarının ibtidai görüşlərini əks etdirən bu miflərdə dünyanın sudan yaranması, heç
nəyin mövcud olmadığı bir dövrdə yerlə göyün bitişik olması, bir müddət sonra xaosun nizama salınması və
s. kimi mifik düşüncələr öz əksini tapmışdır. N.Gəncəvi bütün poemalarında yeri gəldikcə bu məsələlərə
toxunmuş, öz fikir və düşüncələrini poetik şəkildə əks etdirmişdir. Yaradılış haqqındakı düşüncələrini o, öz
poemalarının “Minacat” və “Nət” hissələrində ardıcıl surətdə ifadə etmiş, özünəqədərki dini, fəlsəfi, astroloji
və s. elmlərin ümümi müddəalarını böyük bir elmi-nəzəri prinsiplərlə şərh etmişdir. Aydındır ki, N.Gəncəvi
poemalarının “Minacat” və “Nət” hissələrində yaradılış haqqında fikirlərə toxunarkən türk - islam mifoloji
modelinin müştərək xüsusiyyətlərindən, sakral mahiyyətindən çıxış edir. Lakin o, poemalarının müxtəlif
yerlərində, xüsusən “İqbalnamə” də dünyanın yaranması haqqında qədim alimlərin gorüşlərini sistemli
şəkildə əks etdirmiş, dünya xalqlarının yaratdıqları mif modellərini ustalıqla canlandırmışdır.
“İsgəndərnamə” poemasının “İsgəndərin yeddi alim ilə xəlvətə çəkilməsi” fəslində İsgəndər yeddi
müdrikə “bu dünya necə yaranmışdır?” sualı ilə müraciət edir. Bu fəsildə dünyanın yaradılması, xarici aləm
və onun mövcudluğu haqqında qədim yunan alimlərinin, o cümlədən özünün fikirlərini geniş və obrazlı
şəkildə ifadə etmişdir. Məlumdur ki, İsgəndər öz dövrünün ən bilikli alimlərindən biri kimi tanınmış, mənəvi
təkamül nəticəsində hətta peyğəmbərlik səviyyəsinə yüksəlmişdir. O da məlumdur ki, “Qurani – Kərim” də
iyirmi beş peyğəmbərin adı çəkilmişdir. Bu müqəddəs kitabda yazılmış tarixi movzulardan biri Zülgərneynin
əhvalatı ilə bağlıdır. “Kəhf” surəsinin səksən beşinci və sonrakı ayələri məhz İsgəndərlə bağlıdır. Nizami
İsgəndərin peyğəmbərliyə yetişməsini təsvir edərkən həm də bu tarixi şəxsiyyət haqqında mövcud fikirlərə
də bir növ öz münasibətini bildirmişdir. Çünki bəzi təfsirçilərin, islamşünas alimlərin fikrincə, İsgəndər (o
cümlədən Loğman və Talut) peyğəmbər deyil,”pak abid”lər sayılır.
İsgəndər yeddi alimi: Əflatunu (Platon), Ərəstunu (Aristoteli), Balisi (Miletli Tales), Farfiruyusu
(Porfiri), Bəlinası (Plin), Sokratı və Hörmüzü (Hermes) bir yerə toplayaraq dünyanın yaradılışı haqqında

5
elmi söhbətlər aparır, fikir mübadiləsi edir. Şair İsgəndəri narahat edən sualları, düşüncələri poetik boyalarla,
yığcam və lakonik ifadələrlə təqdim edir :
Hərə öz fikrini atsın ortaya,
Necə yaranmışdır, desin, bu dünya? [3,]
Qeyd edək ki, dünya xalqlarının əksəriyyətində yaradılış haqqında əsasən iki mifik təsəvvür
,dünyagörüşü mövcuddur: a) xaosun nizama salınması; b) dünyanın, bizi əhatə edən xarici aləmin yoxdan
var edilməsi.
İkinci təsəvvürə görə, dünyanın yoxdan var edilməsi tanrıların adı ilə bağlıdır. Qədim Vyetnam
xalqlarının (meo, man), Afrika qitəsində yaşayan bir sıra xalqların (baule, anqola və s.), çinlilərin və başqa
etnosların mifik təsəvvürlərində dünyanın tanrılar tərəfindən yaradılması haqqında çoxlu əsatirlər
mövcuddur. Meo xalqına məxsus “Dünyanın yaradılması” adlı mifdə deyilir: “ Tanrı Ti Lyan yeri-göyü
yaradan sonra dünyanı işıqlandırmaq isitmək üçün on Günəş, doqquz Ay və saysız-hesabsız parlaq ulduz
yandırdı. Sonra o, Günəşləri və ayları canlandırdı. Onları oğlanlara və qızlara çevirdi. Onlar yeddi il fasilə
vermədən əzəli yerə isti və işıq payladılar, buna görə də gündüzlə gecə arasında fərq yox idi.
Yer quruyandan sonra tanrı Ti Lyan bitkiləri, heyvanları və insanları yaratdı. İnsanı tanrı torpaqdan
düzəltdi və ona həyat verdi. İnsanlar, bitkilər və heyvanlar sürətlə artdılar və tezliklə bütün dünyanı tutdular”
[2, ].
“Dünyanın yaranması və baule xalqının yer üzünə gəlməsi” adlı mifdə də eyni dünyagörüşün, eyni
ilkin mifik təsəvvürün olduğunu görürük: “Sonra Nyame (baş tanrı) adamları, heyvanları və ruhları yaratdı.
Onlar uzun müddət göydə yaşadılar və çoxalıb artdılar Nyamenin özünün də uşaqları artmışdı. Nəhayət,
göydə sıxlıq yarandı. Buna görən tanrı yeri yaratdı. Tədricən su qurudan ayrıldı” [2, 28].
Bu əsatirlərdən göründüyü kimi, tanrıların dünyanı yaratması ideyası ilkin təsəvvürlərlə bağlıdır və bu
düşüncə məkanca müxtəlif ərazilərdə yaşayan xalqların mifik düşüncəsində yaxın oxşarlıq, bəzi hallarda
eynilik təşkil edir
“İqbalnamə”də “Balisin dedikləri” adlanan fəsildə alim İsgəndərin “dünya necə yaranmışdır sualına
müdrik filosof ilkin başlanğıcın su olduğunu söyləyir :
Mən də ərz eyləyim: dünyaya təməl,
Məncə, su olmuşdur hər şeydən əvvəl. [3, ]
Ərəstu cavab olaraq hərəkətin (vahidin) ikiyə bölünməsi və bu bölünmənin ardıcıl olaraq davam
etməsi nəticəsində yerin və göyün, maddi aləmi əmələ gətirən dörd ünsürün yaranması ideyasını irəli sürür.
Valis “Məncə, su olmuşdur hər şeydən əvvəl”: Sokrat “Bircə vücud varmış o da yaradan” - deyirlər.
Bəlinas dünyanın dörd ünsürdən, Hürmüz kainatın nurdan yarandığını bildirir. Fərfuryus tanrının əvvəlcə bir
cövhər yaratmasından, sonra bu cövhərin suya dönməsindən və bu suyun ikiyə bölünrək “yarı üzdə, yarı
altda qalıb” yerin və göyün əmələ gəlməsindən söhbət açır.
Əflatun dünyanın yoxdan var olduğunu, hər şeyin tanrı qüdrətinə bağlı olduğunu söyləyir:
Düşünüb mən belə verirəm qərar,
Ki yoxdan yaranmış bütün varlıqlar. [3, ]
Bütün bunlar onu göstərir ki, N.Gəncəvi dünya xalqlarının mifologiyasına yaxından bələd olmuşdur.
Ərəstunun cavabı qədim hind fəlsəfəsi ilə yaxından səsləşir: “Brəhmə öz fikrinin gücü ilə özünün müvəqqəti
bədənini iki hissəyə parçaladı” [1, 43].
Hürmüzün fikirləri “Avesta” ilə üst-üstə düşür: “Hürmüzd öz təmiz işığının kiçik bir hissəsini
kosmosun sonsuz sahələrinə - onu Əhriməndən ayıran hissələrinə salaraq, dünyanı yaratmağa başladı” [1,
44].
Kainatın sudan yaranması barədəki fikirlər yunan, Misir, Amerika hindularının (irokezlər), Afrika
xalqlarının və digər etnosların mifoloji görüşlərində, demək olar ki, eynidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, dünyanın sudan yaranması, daşqın haqqında miflər bir sira xalqların (çin,
yəhudi, türk, sinqal, şumer və s.) qədim etnosların mif modelində xüsusi yer tutur. Professor A.Şükürov
daşqın haqqında miflərdən danışarkən yazır: “Dünya daşqını haqqında mif elə qədim dövrlərdən geniş
yayılmış və dünyanın ən ucqar guşələrində əks-səda vermişdirYəhvaçı bu mifdən insan təbiətini və
allahın fəaliyyətini necə başa düşdüyünə müvafiq olaraq istifadə etmişdir [5,]. Dünyanın sudan
yaranması haqqında mövcud olan mifləri diqqətlə nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, daşqın mifi xaosun
nizama salınması ilə bağlıdır. “Yeri necə yaratdılar” (sinqal), “Fusi və Nyuyva adamları necə yaratdı” (Çin),
“Daşqın” (yəhudi), “Tufan haqqında əfsanə” (hindu) və başqa xalqların əsatirləri ilə tanışlıq bunu aydın
göstərir.

6
 Ümumiyyətlə, N.Gəncəvinin yalnız “İsgəndərnamə” poeması deyil, bütün poemaları Azərbaycan
mifologiyasının dərin qatlarını öyrənmək, mifologiya ilə yazılı ədəbiyyatın qarşılıqlı əlaqəsinin araşdırıb
tədqiq etmək baxımından zəngin material verir.

Ədəbiyyat
1. Birlayn C.F. Paralel mifologiya (tərcümə edən K. Hüseynoğlu). Bakı: Elm, , s.
2. Dünya xalqlarının əfsanələri( tərtib edənlər: A. Məmmədov, seafoodplus.info, Ç.Əlioğlu). Bakı: Gənclik,
, s.
3. Gəncəvi N. İsgəndərnamə (tərcümə edənlər A.Şaiq, seafoodplus.infouzadə). Bakı: Yazıçı, , s.
4. Qurani-Kərim (ərəb dilindən tərcümə edənlər Z.Bünyadov və V.Məmmədəliyev). Bakı: Azərnəşr,
, s.
5. Şükürov A. Mifologiya.V kitab. Bakı: Elm, , s.

QLOBALLAŞMANIN TÜRK DÜNYASI KONTEKSTİNDƏ

Özkul Çobanoğlu
Hacetepe Universiteti, Türkiye

ci əsrin ikinci yarısından etibarən bütün dünya qloballaşma adlanan yeni bir anlayışla tanış oldu. Bu
anlayışın əhatə etdiyi ünsürlər bir yönüylə çox yenidir. Texnoloji inkişaf və yenilikləri fürsət bilərək bəzi
qüvvələr, yaranması və qorunması əsrlərdir olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edən milli sərhədləri çox asan
şəkildə aşaraq evimizə qonaq olur, öz məhsullarını, idealogiyalarını, həyat tərzlərini bizə satır və bundan
iqtisadi baxımdan böyük qazanc və imkanlar əldə edirlər. Bütün bunlar yeni olduğu qədər həmçinin
köhnədir. Əsrlər boyu "müstəmləkəçilik" (kolonizm) adı altında həyata keçirilən işlər indi "qloballaşma" adı
altında həyata keçirilir. Ancaq məsələ göründüyü qədər sadə deyildir. Qloballaşma adı altında ortaya çıxan
bu yeni cərəyana bir çox ölkə hazır olmadığı üçün bu hadisəni də təəccüblə qarşılayırlar. Bu baxımdan Türk
dünyasının böyük bir hissəsinin yaşadığı Sovetlər İttifaqının dağılmasıyla qloballaşmanın dünya miqyasında
sürətlənməsi bu coğrafiya və topluluqlar üçün qloballaşmanın mənfi təsirlərini də artırmışdır. Bu illərdə tam
müstəqilliyinə qovuşan Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Türkmənistanda milli dövlət
quruluşuna qarşı universal olaraq ortaya çıxan milli dövlət əleyhdarı yanaşmalar, xüsusilə də Sovetlər
Birliyindən mənimsənilən multi mədəni ictimai quruluşun qlobal imperialist qüvvələr tərəfindən dəstəklənən
mikro-milliyyətçilikləri ilk 20 il ərzində olduqca əhəmiyyət kəsb edən sosial, siyasi və iqtisadi çətinliklərə
gətirib çıxarmışdır. Bir başqa ifadəylə desək, Sovet ideologiyasından ayrılaraq öz ənənəvi və milli dünya
görüşünün izlərini və cığırını tapmağa çalışan Türk dünyasının müstəqillik qazanan topluluqları qloballaşma
səbəbiylə daha da dərin bir kimlik böhranıyla qarşı-qarşıya qalmışdılar. Qlobal mədəniyyət yerli, ya da milli
mədəniyyətlərə nüfuz edib ona istədiklərini təlqin edərək onun özünə xas sui generis tərkibini pozmaqda,
hibridləşdirərək yaradıcı dinamiklərini sıradan çıxarıb orta müddətdə yox olacaq yarı bitki mənşəli bir hala
dönüşdürməktədir.
Qloballaşmadan əvvəl millətlər xarici siyasətdən asılı olmayan mədəni reallığı qəbul edirdilər. Bu
səbəbdən, əsas məqsəd xarici siyasət vasitəsi ilə bir mənada, mədəni reallığı, “milli xarakterlər”in
ifadəsindən başqa bir şey olmayan mədəni ünsürlərlə daha diqqətə çarpan hala gətirmək və daha da dərin kök
salmasını təmin etməkdir. Sanki, mədəniyyət, xarici siyasətin beynəlxalq münasibətlər sahəsində ikinci
dərəcəli bir məsələdir; əlaqələri müəyyən edici və istiqamətləndirici olmaqdan uzaqdır.
Ancaq, Bélanger'in ( ) vurğuladığı kimi, qloballaşma ilə birlikdə bu struktur çox radikal bir
şəkildə dəyişir. Yeni konfiqurasiyada beynəlxalq mədəniyyət gündəminin strukturu, mədəni məhsulların
getdikcə artan sürət və miqyasda "milli sərhədləri aşan" (transmilli) kommunikasiya və iqtisadi axınlarına
uğramaları və ya bu axıntılara qapılmalarıdır. Sözü gedən mədəni axış və internet başda olmaqla günümüzün
kütləvi informasiya vasitələrinin idarə edilməyəcək hala gəlməsi, insanlıq tarixinin heç bir dövründə
olmadığı qədər çox istiqamətli və çox ölçülü sərbəst və məcburi mədəni dəyişiklikləri ortaya çıxarmışdır.
Hələ başlanğıc dövrünü yaşadığımız bu prosesin nəticələrinin qısa bir müddət sonra bir çox yerli və milli
mədəniyyətin ortadan qalxmasına gətirib çıxaracağı açıq-aşkar görünməkdədir. Bu qloballaşma ilə birlikdə
demək olar ki, hər bir mədəniyyətin qarşılaşdığı yeni bir fenomen və münaqişələr yumağını da özü ilə
bərabər gətirən yeni bir quruluşdur.
Bu yeni konfiqurasiya ilə yanaşı bir dövlətin xarici siyasəti hal-hazırda mövcud mədəniyyətin dəyər və
ünsürlərini xaricə yayıb paylamaq deyil, əvvəlcə xaricdən gələn multi- mədəni dəyərlər və ünsürlər
7
qarşısında "milli mədəniyyəti"ni qoruma, yaşatma və inkişaf etdirməkdir. Bu konteksdə xarici siyasət üzrə
qurma və tətbiq şəbəkələrinin, təhlükəsizlik və iqtisadiyyatda olduğu kimi mədəniyyət sahəsində də qoruma
və inkişafı ön planda tutmaları "mədəni diplomatiya" adlanır. Hal-hazırda bir çox xarici dövlət xarici
siyasətlərində bu yeni konfiqurasiyanı nəzərə alan yeni anlayışlar yaradıb. Artıq mədəniyyət xarici siyasətin
müəyyən edilməsində, "təhlükəsizlik" (security) və "iqtisadiyyat"la (economy)" yanaşı üçüncü əsas dayaq
nöqtəsi (pillar) halına gəlmişdir (Belanger ). Bu tərifdə də açıq şəkildə göründüyü kimi, ənənəvi
diplomatların və xarici siyasətçilərin çox da könüllü olmamalarına baxmayaraq qloballaşma ilə ortaya çıxan
yeni anlayış və konfiqurasiya bir çox dövlətin xarici siyasətində gedərək daha geniş şəkildə yer almağa
başlamışdır. Mədəniyyət xarici siyasətdə və beynəlxalq əlaqələrdə ikinci dərəcəli bir faktor olmaqdan çıxmış
və xarici siyasətin müəyyən edilməsində üçüncü əsas faktora aktyora çevirilmişdir.
Xarici siyasətin yaranmasında və həyata keçirilməsində bu yeni anlayış və konfiqurasiya klassik
təhlükəsizlik anlayışını da dəyişdirmişdir. Bu yeni təhlükəsizlik qavrayışı klassik, "ictimai təhlükəsizlik"
(societal security) anlayışının təhlükə qavrayışı ilə yaxından əlaqəlidir. Qloballaşma kontekstində bir
cəmiyyətin sosial və mədəni kimliyinin qorunması ən az onun siyasi, hərbi və təbii mühitinin qorunması
qədər vacibdir. Qloballaşma kontekstində mədəniyyət nədən və kimlərdən qorunmalıdır? Başqa bir ifadəylə,
müstəqil bir dövlətin qloballaşma kontekstində təhlükəsizliklə bağlı qarşılaşdığı xaricdən gələn təhlükələr
arasında yer alan "mədəni təhlükəsizlik" əsas olaraq hansı istiqamətlərdən təhlükə altındadır? Bu təhlükələrin
başında bir mədəniyyətin, dominant bir mədəniyyətin təsiri altına düşrərək ondan mənimsədikləri ilə zaman
içində demək olar ki, onun bir kopyası halına gəlməsi və həddindən artıq xarici köçlər vasitəsi ilə bir
mədəniyyətin təbiətinin və ya kimliyinin dəyişməsi gəlir (Belanger ). Heç şübhəsiz ki, bu
saydıqlarımız bir dövlətin müstəqilliyinə son verməz, amma bir cəmiyyətin özünəməxsus mədəniyyətinə və
ona əsaslanan kimliyinə asanlıqla son verə bilər. Əlbəttə ki, müstəqillik və kimliyin bir bütünlük təşkil etdiyi
və bəzi ictimai qrupların dövlət quruculuğu prosesinin bir hissəsi olduğu nəzərə alındığında problemin
sanıldığı qədər asan olmadığı daha aydın (Çobanoğlu ) görünür.
Xüsusilə, dünya iqtisadiyyatının nəhəng beynəlxalq şirkətləri, müstəqilliyini qazanmış Türk dünyasının
yeni dövlətlərinə lazım gəldiyində təzyiqlər göstərərək istədiklərini əldə etməyə, hətta zərurət yarandıqda,
onları təşviq edən mikro milliyyətçilik siyasəti yürüdərək müharibəyə sürükləyib torpaqlarını işğal etdirməyə
və dünyaya qarşı aciz və zəif dövlətlər kimi görünməsinə çalışmışlar və çalışmaya da davam edirlər.
Maarifçilik dövrünün dəyər mühakimələrindən xəbərsiz, yalnız iqtisadi qazanc arxasınca qaçan bu böyük
şirkətlər qloballaşma ilə birlikdə bir tərəfdən "beynəlmiləl" (universal) olmağı vurğularkən, digər tərəfdən də
iqtisadi bir bazar olaraq seçilən məhəllin yerli dəyərlərini ön plana çıxararaq yerli ya da mikro milliyyətçiliyi
hərəkətə keçirərək daha çox qazanc əldə etmə, strategiya və taktikalarını tətbiq edirlər. Bu vəziyyətin ən tez
fərqinə varanlardan biri Stuart Halldır. O, hesab edir ki, qloballaşma fərqliliklərlə yaşayır, amma digər
tərəfdən də bu fərqlilikləri məğlub etməyə, basdırmağa, nəzarəti altına almağa, içinə çəkməyə və yox
etməyə" çalışır (Hall ).
Necə ki, cı illərdə Qarabağın işğalıyla başlayan bu proses ci illərin əvvəllərindən etibarən
gün keçdikcə sürətini artıraraq və miqyasını genişlədərək Yuqoslaviya, Əfqanıstan, Sudan, Liviya, İraq,
Suriya, Çeçenistan, Gürcüstan, Krım və buna bənzər işğallar ardıcıllığıyla yoluna davam etməkdə və insanlıq
ci əsrin çox qütblü dünyasında heç qarşılaşmadığı qədər geniş miqyaslı münaqişələrlə qarşı-qarşıya
qalmaqdadır. Multikultiralizm və universal sərhədlərin qalxdığı qlobal dünya" insanlıq tarixində çox nadir
görülən bir "qan və gözyaşı tufanı" içində boğulmaqdadır. Bu mənzərəni daha da ətraflı və yaxından
araşdıraraq üzücü bir şəkildə təqdim etmək mümkündür. Lakin mən bundan sərf-i nəzər eylərəm.
Böyük ədibimiz Sait Faikin "dünyanı gözəllik xilas edəcək. Bir insanı sevməklə başlayacaq hər şey"
sözü ilə davam etmək istəyirəm. Fəlakətləri, çirkinlikləri biləcəyik. Baş verənləri yaxından izləyib dərk
edəcəyik, amma qurtuluşumuz gözəlliklərdə və insana etibar edib sevməkdədir. Bunun da yolu aşkardır ki,
ədəbiyyatdan keçir.
Nəticə olaraq, öz mədəni dəyərlərindən və ənənələrindən qopmuş, dilini və kimliyini itirmiş bir
cəmiyyətin bu hala qloballaşmaylamı, yoxsa bir nüvə fəlakətiyləmi gəldiyinin nəticə etibarilə heç bir fərqi
yoxdur. Qloballaşan və getdikcə hibridləşən bir musiqi, eyni halı yaşayan bir mətbəx və bəslənmə
mədəniyyəti, bir-birinin tamamilə eynisi olan şəhərlər və kimliksiz, şəxsiyyətsiz insanlardan bir millət olmaz.
Bu səbəbdən ot kökü üstündə bitər deyən ataların göstərdiyi istiqamət doğru istiqamətdir. Başda Oğuz
soylular olmaqla dünya Türklərinin elmi-fantastik ədəbiyyat vasitəsi ilə müasirləşərək dünyanı təqib edib
Türkləşmələri, onları qloballaşmanın mənfi təsirlərindən xilas edəcək.

8
 Ədəbiyyat
1.Bélanger, Louis.().”Redefining Cultural Diplomacy: Cultural Security and Foreign Policy in
Canada” Political Psychology, C, S.4, s
seafoodplus.info, Semran.().Göç, Kimlik ve Edebiyat, Zeitschrift für die Welt der Türken, vol. 2, No
3,
3.Çobanoğlu, Özkul.(). Kültürel Güvenlik ve Kültürel Diplomasi Kavramsallaştırmaları
Bağlamında Dil ve Ekonomi İlişkisi Üzerine Tespitler, 9. TÜRK DÜNYASI EKONOMİ, BİLİŞİM VE
KÜLTÜR FORUMU (İstanbul, Aralık ) BİLDİRİLER KİTABI, Ankara, s

BƏDİİ ƏDƏBİYYATDA DEMON OBRAZI

Həmzəyeva S.S.
Sumqayıt Dövlət Universiteti, Azərbaycan

Həqiqətin dərki, mənəvi paklıq, səmimiyyətin görünməyən üzü, təbii davranış və s. məqsədlər uğrunda
mübarizə son anda özünüdərk və özünütəsdiqə gətirib cıxaran yollardır. Əslində, həqiət birdir. Onun yolu da
birdir, vahiddir. Amma cığırlar coxsaylıdır. Bu prosesdə nəfsin cilalanması, təmənna və imtina halı insanın
almalı olduğu dərs və verəcəyi imtahandır. Əsas maneə isə iblislə qarşılaşma anıdır. Müxtəlif ölkə
ədəbiyyatında ayrı ayrı dövrlərdə bu və ya digər sənətkar tərəfindən Allah, iblis, insan qarşıdurması müxtəlif
baxış bucağından təhlil edilmişdir.
Şeytan, Dəccal, İblis, Satana – hər nə cür adlandırsaq belə, demonik obrazların bədii ədəbiyyatda
təqdim olunan adlarıdır. Hər yazıçıya görə demonun adları da fərqlidir. Böyük alman yazıçısı Höte onu
Mefistofel, ingilis ədəbiyyatının qüdrətli nümayəndəsi Bayron Lütsifer, Con Milton və Cavid İblis
adlandırmışdır. Bu siyahını bir az da uzatmaq olar. Amma əsas olan bu deyil, vacib məsələ demonun xisləti
və onun bədii ədəbiyyatda inikası, ifadə formasıdır.
Bədii ədəbiyyatda demon və ya demonlaşmış obraların təsvirinə ehtiyac hansı zərurətdən doğur? Bu
sual əslində çox maraqlı və daha dərin bir müzakirənin əsas müstəvisidir. Bəşər yarandığı gündən indiyə
qədər insan həm cəmiyyət içində olmaqla, həm də öz daxilində formalaşma və mənəvi inkişaf üçün can
atmış, bu zaman daxili sabitlik və kamilliyə çatmaq üçün öz nəfsi ilə mübarizə aparmalı olmuşdur. Nəfs
insanda elə bir keyfiyyətdir ki, onun vasitəsilə insanı yolundan çıxarmaq mümkündür. Nəfs ilə mübarizə
çətin və mürəkkəb prosesdir. Həm də ona görə ki, demon insan qəlbini satın almaq üçün ən əvvəl onun
nəfsinə hakim kəsilir.
seafoodplus.info, İ.Höte, seafoodplus.info, Ş.Bodler, seafoodplus.infoevski, seafoodplus.info seafoodplus.infotov, seafoodplus.infoçevski, A. De
Vinyi və b. yaradıcılığında bu obraz və onun ifadəsi xüsusi yer tutur. Ayrı – ayrı əsərlərdə təsvir olunan
Mefistofel (“Faust”), Lütsifer (“Qabil”), İblis (“İtirilmiş cənnət”) və s. obrazların hər birinin məqsədi insan
ruhuna hakim kəsilmək, onun haqqı dərk etməsinə mane olmaq, Allaha – yaradana qarşı durmaqdan
ibarətdir.
Məsələn, Bayronun “Qabil” əsəri mövzusuna görə demonizmi əks etdirir. Artıq müəyyən
tədqiqatçılar tərəfindən dünya ədəbiyyatı tarixində “Demonizm” ədəbi-fəlsəfi probleminin yaranması və
inkişaf trayektoriyası araşdırılmış və öyrənilmişdir. Bu problem ingilis ədəbiyyatında öz bədii inikasını daha
yaxşı tapmışdır. Hələ XVII əsrdə Con Miltonun “İtirilmiş cənnət” poemasında İblis və insan qarşıdurması
ustalıqla yaradılmış və bu mücadilədə Allahın Yer üzü üçün nə qədər böyük varlıq olması fikri
vurğulanmışdır. “Qabil” əsəri ilə Bayron dioloji poema donunda dramatik bir əsər yazır. Həm “İtirilmiş
cənnət”, həm də “Qabil”də təqdim olunan eyni süjet müxtəlif prizmalardan inkişaf etdirilir. Əgər Con
Milton öz əsərində İblisin allaha qarşı üsyanından və əsasən Adəm və Həvvanın münasibətindən danışmağa
üstünlük verirdisə, Bayron Qabil və Lütsiferin mükaliməsini diqqət önünə çəkirdi. İblisin Yer üzündə
hökmranlıq iddiasına düşməsi, insan qəlbini fəth etmək və öz iradəsi önündə əymək istəyindən bəhs edən
əsərlər silsiləsi dünya ədəbiyyatı tarixində müxtəlif sənətkarlar tərəfindən ayrı-ayrı dövrlərdə yenə də ədəbi
arenaya gəlməyə başlayır. Höte “Faust” poemasını, Lermontov “Demon”u, Ş.Bodler “Lütsifer” əsərini
haqqında danışılan mövzuya həsr edirlər. Azərbaycan ədəbiyyatında isə istedadlı qələm ustadı Hüseyn
Cavidin “İblis” əsəri demonizm problemindən bəhs edir. Mütəxəssislər Cavidin “İblis”i ilə Bayronun
“Qabil”ini müqayisə edərək hər iki əsər arasında mövcud olan oxşarlığı göz önünə çəkirlər.
Hər iki sənətkarın yaradıcılığı arasında müşahidə olunan oxşarlıq ən əvvəl Bayron və Cavid
dünyagörüşünün eyniliyindən irəli gəlir. Humanist dünyagörüşlü hər iki ədib düşüncə etibarilə filosof
şairdirlər. Həm Bayron, həm də Cavid öz xalqının oğlu olmaqla bərabər, beynəlmiləl, bəşəri şairdirlər.
9
Bəzən Cavid yaradıcılığı tədqiq olunarkən, “Cavid dini idealizə edir, yoxsa inkar?” kimi yersiz suala rast
gəlirik. Eyni situasiya Bayronun görüşlərində də özünü göstərir. Lakin hər iki sənətkarın əsərləri sübut edir
ki, nə Cavid, nə də Bayron üçün din, dil, cins fərqi yoxdur. Onların bədii təfəkкürünün əsasında İnsan
konsepsiyası durur. Hər iki sənətkar üçün önəmli olan təkcə “Allah” anlamı var və bu anlam o qədər böyük,
o qədər ilahi, müqəddəsdir ki, ona sitayiş edənlərin ayrı – ayrı din altında inamlarını pərdələməsindən daha
yüksəkdə durur. Həm Cavid, həm də Bayron allah və kamil insan varlığı üzərində düşünməklə, bu cütlüyə
cəmiyyəti də əlavə edərək, qarşılıqlı münasibətdə nəyin daha vacib olduğunu göstərməyə çalışırdılar.
Ədəbiyyatda yaxşı və pis obraz deyə anlayışın təhlili düzgün nəticəyə gətirməz. Çünki, hər yaxşıda
pis, eləcə də hər pis bildiyimizdə yaxşı tərəf özünü göstərə bilər. Bu nisbi yanaşma və hər kəsin baxış
bucağına görə dəyişən məsələdir. Lakin həyatın hər üzünün bədii inikası hər xislətli obrazın təsviri deməkdir.
Bu zaman bütün əməli ilə bədlik törədən surətlərlə qarşılaşırıq ki, onların simasında hec bir vəchlə yaxşı
tərəf görə bilmirik. Belə Şər törədiciləri ədəbiyyatda özünü iblisə satılmışlar şəklində göstərir. Bədii
ədəbiyyatda belə obraların əksi çoxsaylı, eləcə də müxtəlif zaman kəsiyində aktual olmuşdur.

Ədəbiyyat
1. Батай Ж. Литература и Зло / Пер. с фр. и коммент. Н.В. Бунтман и Е.Г. Домогацкой,
предисл. Н.В. Бунтман. М.: Изд-во МГУ, , с.
2. İsmayılov Ə. Dünya romantizm ənənələri və H. Cavid. Bakı: Yazıçı, , s.

ОСОБЕННОСТИ ИНТЕРПРЕТАЦИИ ДАСТАНА И МИФОЛОГИЧЕСКИЕ ОТСТУПЛЕНИЯ

Халипаева И.А.
Дагестанский государственный педагогический университет, Россия

Микаиль Башту постепенно приводит читателя к мысли, что единственная истина и

 10 
 Стиль Микаиля Башту, таким образом, это синтез простого подражания зримому (в данном
случае, преданиям и мифам), при котором улавливается сам принцип порождения вещей (известные
герои мифов и их деяния). А.Ф. Лосев так определяет его: «Собственно словесный стиль (отношение
автора к языку) есть только отражение на данной природе материала его художественного стиля
(отношения к жизни и миру жизни и обусловленного этим отношением способа обработки человека и
его мира)» [1, ].
Так, художественный стиль дастана, традиционный в своей основе, приобретает новый
идеологический налет. Отношение индивидуального стиля к традиции выражается у автора дастана в
особых формах реакции на чужой стиль путем его воспроизведения в формах: подражания,
стилизации и вариации.
Еще один мифоисторический образ привлекает внимание в дастане – образ Фатимы. Согласно
исламскому преданию - дочь пророка Мухаммеда. Ее роль в поэме о Шан-кызы очень важна, потому
что благодаря ей, язычники-эльбиры и сама Боз-би принимают ислам.
Женские образы, присутствующие в тюркской мифологии, имеют важное культурологическое
значение в формировании общественной модели народных представлений о жизни. Сила добра, зла,
любви, продолжения рода, выраженные концептом «женщина» указывают на древнейшие
культурные пласты быта тюрков, а трансформация этих образов в божественные силы исламского
толка помогают проследить, как тюркские народы переходили из одной религиозной ипостаси в
другую.
С утверждением мусульманской идеологии среди тюркских народов изменился характер
содержания и трактовки легенд: прежнее мифологическое объяснение происхождения явлений
природы вытесняется мусульманско-религиозной интерпретацией, а затем и вовсе переходит в разряд
литературной трактовки текстов

Литература
1. Лосев А.Ф. История античной эстетики. М.,
seafoodplus.infoатипов А.К-Ю. Древнебулгарский памятник «Сказание о дочери Шана» Микаиля
Башту как свидетельство древнейших связей народов Евразии и их словесной культуры. // Вестник
ДГУ. М-ла,
3. Аджиев А.М. Устное народное творчество кумыков, Махачкала,
seafoodplus.info З.Н. Сказание о дочери Шана. Поэма. Раннесредневековый художественно-
литературный памятник и исторический памятник народов Древней (Киевской) Руси и Северного
Кавказа. Предисловие к изданию. Махачкала, , с.
5. Алиев seafoodplus.info и сюжеты Низами в литературах народов Востока. М.,
6. Алиев К.М. Таргу-наме. Лексикон. Махачкала,
7. БахшиИман. Джагфартарихы. Т Свод булгарских летописей. - Оренбург,
8. Баранов И. Легенда о дочери Шана: новый источник по истории народов Восточной и
Центральной Европы YII - IX веков. (Интернет издание).
9. Боровский Я.Е. Мифологический мир древних киевлян. Киев: Наукова думка,
Ветры Великих Булгар (легенды, предания, баиты и исторические материалы) - Казань,
Гумилев Л. Древняя Русь и великая степь. СПб,
Давлетшин Г.М. Волжская Булгария: духовная культура домонгольского периода Х в. - нач.
ХШ в. Казань,
Кадыраджиев К.С. Древнекумыкский теоним Хорс. Вести КНКО. М-ла
Кул Гали. Хон Китабы. Оренбург,
Олейник Ю. К поэме ШамсиБашту. Киев,
Халипаева И.А. Мифологическая проза кумыков. Исследования и тексты.- Махачкала,

ГЛОБАЛИЗАЦИЯ И ЛИТЕРАТУРА: ВЗАИМООБУСЛОВЛЕННОСТЬ РАЗВИТИЯ

Искендерова Н.В.
Сумгаитский государственный университет, Азербайджан

Глобализация планировалась как процесс трансформации локальных явлений в глобальные и

Литература
1. Bassnett S., Lefevere A. (eds.). Translation, History and Culture. L: Pinter, , p.
2. Bhagwati J. In Defense of Globalization. New York: Oxford University Press, , p.
3. Gupta S. Globalization and Literature. Cambridge: Polity Press, , p.
4. Тrigo A. What Do You Mean by Cultural Globalization? Working Paper Series on Historical Systems,
Peoples, and Cultures, Dept. of Ethnic Studies, No Ohio: Bowling Green State University, , 17 p.
5. Spivak G. Globalicities Terror and Its Consequences. Michigan State University Press, The New
Centennial Review, Volume 4, Number 1, Spring , pp.

 13 
 I BÖLMƏ
QLOBALLAŞMA VƏ ƏDƏBİYYAT: ARAŞDIRMALAR,
TRANSFORMASİYALAR, QARŞILIQLI TƏSİRLƏR

I СЕКЦИЯ
ГЛОБАЛИЗАЦИЯ И ЛИТЕРАТУРА: ИССЛЕДОВАНИЯ,
ТРАНСФОРМАЦИИ, ВЗАИМОВЛИЯНИЯ

I SECTION
GLOBALIZATION AND LITERAZTURE: RESEARCHES,
TRANSFORMATIONS, INTERACTIONS

SAİT- SAMİT SƏS BİRLƏŞMƏLƏRİ NƏZM ƏSƏRİNİN TİPOLOIİ

Məmmədov R.S.
Sumqayıt Dövlət Universiteti, Azərbaycan

Nəzm əsərinin axıcılığını, şeirin ritmini, ahəngdarlığını təmin edən amillər müxtəlifdir. Filologiya
elmləri doktoru, şair, prof. RafiqYusifoğlunun bu barədə fikrini kifayət qədər dolğun hesab etmək olar:
“Qalın saitlərin qalın, incə saitlərin incə, kar samitlərin kar, cingiltili samitlərin cingiltili samitləri izləməsi,
hər bir misranın, misradaxili bölgülərin, ahəng və səslənmə etibarilə bir-birinə çox bənzəyən müxtəlif
məzmunlu sözlərin işlənməsi şeirin ritmini, ahəngdarlığını şərtləndirən amillərdir. Şeirdə ahəng məhz bu
ünsürlərin birləşməsi, məcmusu nəticəsində yaranır. Başqa sözlə desək, ahəng yaratmaqda hər bir səsdən,
hecadan, sözdən tutmuş, söz birləşməsinə, söz sırasınadək dilin hər bir vahidinin, ünsürünün bu və ya digər
dərəcədə yeri və rolu vardır” [1, ].
Zənnimizcə, bu sitatda sadalanmış amillərin sırasına daha bir fonetik vahidi - səs birləşmələri
tərkibində sait və samit səslərin damaq ahənginə görə bir-birini izləməsi, onların həmahəngliyi, yaxud
sinharmonikliyi faktorunu da əlavə etmək lazımdır. Bu labüdlüyün ən azından iki amilini göstərmək olar.
1. Onlardan biri, obrazlı şəkildə desək, “dildaxili ədaləti bərpa etmək” üçün vacibdir. Məsələ
burasındadır ki, şeirin ahəngini təmin edən amil kimi “qalın saitlərin qalın, incə saitlərin isə incə saitləri
izləməsi” dedikdə samit səslər və onların bu prosesdə rolu bir növ kölgədə qalır. Əslində isə, səs axınında
saitlərlə yanaşı, samitlər də qalın və incə olmaqla bir-birini izləyir. Daha dəqiq desək, nitq axınında sait,
yaxud samit səslər ayrı-ayrılıqda deyil, onların birləşmələri şəklində - qalın-incə komplekslər qismində
iştirak edir, bir-birini izləyir, bir-birini əvəz edir. Fikrimizi bir neçə misalla açıqlayaq:
Yan, dinmə, sənallah!
Oan, dinmə, sənallah!
Haq söyləmiş olsan,
Dan, dinmə, sənallah!
Seyid Əzim Şirvanidən nümunə kimi götürdüyümüz bu kiçik şeir parçası hər bir misrasında 6 sait-
samit səs birləşməsi olmaqla, cəmi 12 qalın və 12 incə sait-samit kompleksindən ibarətdir. Bu qalın və incə
səs komplekslərinin bir-birini izləmələrini, əvəzləmələrini ideal saymaq olar: hər bir misra qalın səs
kompleksi ilə başlanır, üç incə səs kompleksi ilə davam etdirilir və iki qalın səs kompleksi ilə tamamlanır.
Beləliklə, birinci misradakı fonetik quruluş sonrakı misralarda eynilə təkrarlanır:
“qalın+incə+incə+incə+qalın+qalın”.
Daha bir misal: Bu torpaq kiminin qumaş parçası,
Bu torpaq kiminin buz donu oldu.
Məmməd Arazdan gətirdiyimiz bu parçadakı misraların hər birisi 11 sait-samit birləşməsindən
ibarətdir: misraların əvvəlində 3 qalın sait-samit kompleksi sonrakı 3 incə komplekslə, onlar da yenidən 5
qalın komplekslə əvəzlənir:
 14 
 qalın+qalın+qalın+incə+incə+incə+qalın+qaIın+qaIın+qalın+qalın.
Diqqəti çəkən bir amili də qeyd edək. Poetik mətnlərdə bəzən qalın və incə sait-samit komplekslərinin
bir-birini izləməsi hətta müəyyən qədər leksik mənanı üstələyə bilir və bunun nəticəsi olaraq şair mətnə
mənaca daha yaxın olan sözün əvəzinə leksik məna baxımından müəyyən dərəcədə uzaq, lakin fonetik
baxımdan daha gərəkli olan sözü seçir. Məsələn, “Fikir quranı da fikir dağıdır” (Məmməd Araz) misrasında
quranı sözünün əvəzinə tikəni sözü semantik tutumuna görə dağıdır sözünə, bəlkə də, daha uyğun olardı.
Lakin misranın fonetik quruluşu “incə+incə+qalın+qalın+qalın+(qalın)+ incə+incə+qalın+
+qalın+qalın” məhz quranı sözünün seçilməsini tələb edən fonetik amil kimi çıxış edir. Nəticədə, mənaca
iki əks - qütblü hissədən ibarət olan misra fonetik quruluşuna görə bu məna qarşılığını təmin edən, yazıda
vergüllə, şifahi isə fasilə ilə ayrılan iki tam simmetrik hissəyə bölünmüş olur ki, həmin simmetrik hissələrin
tən ortasında bu mənanın əks - qütblüyünü şiddətləndirən da ədatı durur: (2+3) +1+ (2+3).
Poetik mətnin yaradılmasında fonetik quruluşun leksik mənanı müəyyən dərəcədə üstələməsini
göstərən misalların sayını kifayət qədər artırmaq olar. Məsələn:
Nə vaxtsa dikəlib bulud yararam,
Nə vaxtsa göyərib dağ olasıyam.
Yenə də Məmməd Araz yaradıcılığından götürülmüş bu parçada leksik məna tutumuna görə ikinci
misrada göyərib sözünün əvəzinə ucalıb sözü birinci misradakı dikəlib sözünə daha uyğun deyildirmi? Lakin
burada da fonetik uyğunluq leksik məna uyğunluğunu üstələyir:
incə+qalın+qalın+incə+incə+incə+qalın+qalın+qalın+qalın+qalın, (1+2+3+5)
incə+qalın+qalın+incə+incə+incə+qalın+qalın+qalın+qalın+qalın. (1+2+3+5)
Ucalıb sözünün fonetik tərkibini təşkil edən səs komplekslərinin, yəni sait-samit səs birləşmələrinin
hamısı qalın olduğundan (u+ca+lıb) bu şeirin ahəngdarlığını pozur və bu səbəbdən də şair haqlı olaraq
ondan imtina edir, fonetik tərkibi incə səs komplekslərindən ibarət olan və ikinci misradakı dikəlib sözü ilə
həmahəng səslənən göyərib sözünə üstünlük verir.
Nəzəri baxımdan tərkibindəki səslərin ahənginə görə bir-birindən prinsipcə fərqli iki tip sait-samit
birləşmələri, səs kompleksləri mümkündür: 1) həmahəng komplekslər, yaxud sinharmonik sait-samit səs
birləşmələri (bundan sonra onları şərti olaraq C səs birləşmələri adlandıraq) və 2) qeyri-həmahəng
komplekslər, yaxud qeyri-sinharmonik sait-samit səs birləşmələri (şərti olaraq: qeyri-C, yaxud da C səs
birləşmələri). İstər C səs birləşmələrinin, istərsə də qeyri-C səs birləşmələrinin müxtəlif növləri, variant və
variasiyaları mümkündür [2].
Azərbaycan dilində əsasən 2 növ sinharmonik sait-samit səs birləşmələri vardır. Onları şərti olaraq C1
və C2 simvolları ilə qeyd edirik [3]. Birinci növ sinharmonik səs birləşmələrinin (Cl) tərkibinə istənilən
həmcins arxa sıra saitlərindən biri və qalın samit (və ya qalın samitlər) daxildir: at (al, az, ot, on, un), ta(su,
bu, ya), tat (bal, boş, can, duz, lal, pul, tam, zor), tta (bra), att (and), ttat (qram, blok, plan, qrup, kral), tatt
(bank, faks, fond, dost, qurd, qırx, turp)və s. İkinci növ sinharmonik səs birləşmələrinin (C2) tərkibinə isə
istənilən həmcins ön sıra saitlərindən biri və incə samit (və ya incə samitlər) daxildir: it’ (ev,el, iz, iş, il, əl,
öl, üç, üz), t’i (de, nə, və, ki, hə), t’it’ (bel bil, böl, düz, kəs, gül, kül, pis, rəy. tök), it’t’ (elm, əks, ilk, irs, ölç,
ört, üst), t’rit’ (qrip, qrif, sxem, psix, pyes), t’it’t’ (cəld, bürc, sərt, sulh, hərf, zülm) və s. Doğrudur,
Azərbaycan dilində bu prosesdə aparıcı rol saitlərə məxsusdur, samit səslərin qalın, yaxud incə tələffüzü isə
birləşmədəki saitin qalın, yoxsa incə olmasından asılıdır. Bu baxımdan, “qalın saitlərin qalın, incə saitlərin
incə saitləri izləməsi” deyimi, bəlkə də kifayət edərdi. Lakin buna maneə törədən bir hal vardır.
Bu hal ondan ibarətdir ki, dilimizdə işlənən sait-samit səs biriəşmələrinin az da olsa, bir qismi qeyri-
sinharmonik (qeyri-C) növə aiddir. Onların tərkibindəki samit səsin qalın, yaxud incə tələffüzü birləşməyə
daxil olan sait səsin qalın/incə olmasından asılı deyildir. Məsələn, kasa, kol, kuzə, Bakı və bu kimi sözlərin
tərkibində [k’] samiti qalın saitlərlə yanaşı dursa da, incə tələffüz edilir və nəticədə, sait-samit səs
birləşmələri və bütövlükdə həmin sözlər qeyri-sinharmonik quruluşa malikdir: [k’asa], [k’ol], [k’uzə],
[Bak’ı]. Qalın [k] samiti ilə incə [i] saitindən, eləcə də incə [l’] samiti ilə qalın [o], [u] saitlərindən ibarət
olan sait-samit səs birləşmələri də bu qəbildən olan qeyri-sinharmonik (qeyri-C) səs birləşmələridir. Müq.
edin: fizi[k’i] xassə və fizi[ki] çağırın, texni[k’i] hissəvə texni[ki] göndərin, müəllimin [rolu] və aktyorun
[rol’u], bizim Bakı [bul’]varı; (estrada mahnısı) və b.
2. Sait-samit səs birləşmələrinin (sinharmonik qalın/incə komplekslər, qeyri-sinharmonik qarışıq
komplekslər) şeirin ahəngdarlığını yaradan fonetik vahidlərdən biri kimi qəbul olunmasının labüdlüyünü
təşkil edən ikinci amil isə müqayisəli-tipoloji dilçilik və müqayisəli-tipoloji ədəbiyyatşünaslıq (kontrastiv
dilçilik və kontrastiv ədəbiyyatşünaslıq) baxımından vacibdir. Bu fikri bir qədər əyaniləşdirək.
Əgər ən yaxşı, ideala yaxın tərcümə nümunəsi kimi seçilməyə layiq olan bədii əsərlərin siyahısı
tutulsaydı, bu siyahıda ilk yerlərdən birini, heç şübhəsiz ki, dahi Azərbaycan şairi Səməd Vurğun tərəfindən
 15 
Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş “Yevgeni Onegin” mənzum romanı tutardı. Görəsən, bu uğurun sirri
nədədir? Şübhəsiz ki, ilk növbədə, Səməd Vurğunun bir şair kimi dahiliyi, onun tərcüməyə böyük
məsuliyyətlə yanaşması, hədsiz çalışqanlığı və tükənməz həvəsi! Səməd Vurğun özü dahi rus şairi, “poeziya
hökmdarı'' A.S. Puşkinin ölməz əsərinin tərcüməsi barədə yazır: “A.S. Puşkinin ən böyük əsəri “Yevgeni
Onegin” mənzum romanının tərcüməsi üzərində mən iki il işləmişəm. Bu iş həcm etibarilə olduqca böyük,
məzmun etibarilə isə şox mürəkkəb, gərgin və məsuliyyətli idi.
İndiyədək “Yevgeni Onegin” romanını heç kəs Azərbaycan dilinə tərcümə etməmişdir. Bu mənim
üzərimə daha böyük məsuliyyət qoyurdu. Mən öz qarşıma belə bir məqsəd qoymuşdum ki, Puşkinin bu
böyük və gözəl əsərini Azərbaycan xalqına bütün gözəlliyi ilə çatdıram. Mən əsər üzərində nə qədər çox
işləyirdimsə, əsər məni o qədər həvəsləndirirdi.
Mən öz tərcüməmdə məşhur Onegin strofası - misraların sayını və qafiyələndirmə qaydasını
bütünlüklə qoruyub saxlamışam, bəzi yerlərdə imkan daxilində hətta qafiyələri də qorumağa çalışmışam”
[4, Kursiv bizimkidir. - R.M.].
Zənnimizcə, poetik mətnin tərcüməsinin uğurluluq dərəcəsini fonetik baxımdan dəyərləndirmək üçün
fonetik ölçü vahidlərindən biri kimi sait-samit səs birləşmələrindən, onların hər iki dildəki qalın/incə
sinharmonik və qeyri-sinharmonik növlərindən istifadə oluna bilər. Bu fikrimizi əyaniləşdirmək üçün
“Yevgeni Onegin” romanından birinci strofanın rus və Azərbaycan dillərindəki mətnlərinin sinharmonik
quruluşunu müqayisəli şəkildə təhlil edək (Cədvəl 1 və 2).
Cədvəl 1
№ MƏTN (rus dilində) Sait-samit səs Cəmi C C1 C2 C C1 C2
birləşmələri
1 “Мой дядя самых С1С1С1С1С1С2С2С1С2 9 4 4 - 5 3 2
честных правил,
2 Когда не в шутку С1С1С2С1С1С1С2С1 8 8 6 2 - - -
занемог,
3 Он уважать тебя С1С1С1С1С2С1С1С1С2 9 6 5 1 3 2 1
заставил
4 И лучше выдумать не С2С1С2С1С1С1С2С1 8 5 3 2 3 2 1
мог.
5 Его пример другим С2С1С2С2С1С2С1С1С1 9 6 5 1 3 - 3
наука;
6 Но, боже мой, какая С1С1С2С1С1С1С1С1С1 9 6 6 - 3 2 1
скука
7 С больным сидеть и С1С1С2С2С2С2С2С1 8 6 1 5 2 2 -
день и ночь
8 Не отходя ни шагу С2С1С1С1С2С1С1С1 8 6 4 2 2 2 -
прочь!
9 Какое низкое С1С1С2С2С1С2С1С1С1 9 8 6 2 1 - 1
коварство
10 Полуживого забавлять С1С1С2С1С1С1С1С1 8 6 6 - 2 1 1
11 Ему подушки С2С1С1С1С2С1С1С1 8 7 5 2 1 1 -
поправлять,
12 Печально подносить С2С1С1С1С1С2С2С1С1 9 8 5 3 1 1 -
лекарство,
13 Вздыхать и думать про С1С1С2С1С1С1С2С1 8 5 3 2 3 3 -
себя:
14 Когда же чёрт С1С1С2С1С1С1С2С1 8 3 2 1 5 4 1
возьмёт тебя”
Cəmi 61 söz (i koməkçi Cəmi 84 61 23 34 23 11
nitq hissəsi) %-lə
0

 16 
 Cədvəl 2
№ MƏTN (Azərbaycan dilində ) Sait-samit səs birləşmələri Cəmi C C1 C2
1 “Mənim qayda güdən və nizam verən C2C2C1C1C2C2C2C2C1C2C2 11 11 3 8
2 Əmim xəstələnib yataqda gerçək, C2C2C2C2C2C2C1C1C1C2C2 11 11 3 8
3 Hörmət etdirərdi özünə cəbrən; C2C2C2C2C2C2C2C2C2C2C2 11 11 - 11
4 Ağlına yaxşı sey gətirməyərək. C1C1C1C1C1C2C2C2C2C2C2 11 11 5 6
5 Hər halı özgəyə bir dərsdir, eyvah: C2C1C1C2C2C2C2C2C2C2C1 11 11 3 8
6 Ancaq nə ağırdır oturmaq, Allah, C1C1C2C1C1C1C1C1C1C1C1 11 11 10 1
7 Gecəli-gündüzlü bir naxoş ilə C2C2C2C2C2C2C2C1C1C2C2 11 11 2 9
8 Yanından getməyib bir addım belə, C1C1C1C2C2C2C2C1C1C2C2 11 11 5 6
9 Nə qədər alçaqca bir hiylədir, bax, C2C2C2C1C1C1C2C2C2C2C1 11 11 4 7
10 Bir yarımcanlının nazını çəkmək C2C1C1C1C1C1C1C1C1C2C2 11 11 8 3
11 Onun yastığını tez-tez düzəltmək, C1C1C1C1C1C1C2C2C2C2C2 11 11 6 5
12 Könülsüz, ağzına dərman aparmaq, C2C2C2C1C1C1C2C1C1C1C1 11 11 7 4
13 Sonra köks ötürüb deyinmək ki, sən C1C1C2C2C2C2C2C2C2C2C2 11 11 2 9
14 Nə vaxt cəhənnəmə itiləcəksən? ” C2C1C2C2C2C2C2C2C2C2C2 11 11 1 10
Cəmi 67 söz (8-i köməkçi nitq hissəsi) Cəmi 59 95
%-lə

Cədvəl 1-də rus dilində, Cədvəl 2-də isə Azərbaycan dilində mətnlər verilmiş, mətnin fonetik tərkibini
təşkil edən sait-samit səs birləşmələrinin növləri və miqdarı göstərilmiş, hər bir misra üzrə səs
birləşmələrinin müxtəlif növləri barədə statistik məlumatlar əks olunmuşdur.
Cədvəllərdə verilmiş məlumatların linqvostatistik təhlili aşağıda göstərilən müxtəlif parametrlər üzrə
aparıla bilər:
1) Təhlil olunan mətnlərdə sözlərin miqdarı: rus dilində - 61 söz, Azərbaycan dilində - 67 söz,
2) Sait-samit səs birləşmələrinin cəmi miqdarı: rus dilində , Azərbaycan dilində - söz,
3) Misrada səs birləşmələrinin miqdarı (orta hesabla): rus dilində - , Azərb. dilində - 11söz.
Beləliklə, tərcümənin mətni həcm etibarilə orijinalın mətnindən böyükdür:
 sözlərin ümumi miqdarına görə – 10%,
 misrada səs birləşmələrinin miqdarına görə – 30%,
 mətndəki sait-samit səs birləşmələrinin cəmi miqdarına görə də – 30%.
4) C və qeyri-C səs birləşmələrinin miqdarı (cədvəldə texniki səbəblərə görə - misranı bir sətrə
yerləşdirmək üçün - qeyri-C əvəzinə C kimi verilmişdir):
 rus dilində:C- 84 səs birləşməsi (mətndəki bütün səs birləşmələrinin 71,2 %);
 Azərbaycan dilində: C səs birləşməsi(mətndəki bütün səs birləşmələrinin %), qeyri-C -
yoxdur.
5) C səs birləşmələrinin növləri:
 rus dilində: C1 – 61 səs birləşməsi (bütün səs birləşmələrinin %-i),
C2 – 23 səs birləşməsi (bütün səs birləşmələrinin %-i);
 Azərbaycan dilində: C1 – 59 (%-i), C2 – 95 (%-i).
Rəqəmlərdən göründüyü kimi, rus dilindəki mətndə C səs birləşmələri qeyri-C səs birləşmələrindən
2,5 dəfə, C1 səs birləşmələri C2 səs birləşmələrindən 2,7 dəfə çoxdur; Azərbaycan dilindəki mətndə qeyri-C
səs birləşmələri yoxdur, C2 səs birləşmələri isə C1 səs birləşmələrindən 1,6 dəfə çoxdur. Başqa sözlə desək,
rus dilindəki mətndə qalın səs komplekslərinə, Azərbaycan dilindəki mətndə isə, əksinə, incə səs
komplekslərinə üstünlük verilir.

 17 
 Odur ki, təhlil etdiyimiz poetik mətn “rus dilində qalın səslənir, Azərbaycan dilində isə incə
səslənir” qərarına gəlmək mümkündür. Bütövlükdə “Yevgeni Onegin” mənzum romanının rus və
Azərbaycan diiiərində qalın/incə səslənməsini təyin etmək üçün isə əsərin mətnini təşkil edən bütün səs
komplekslərinin tam linqvostatistik təhlilini yerinə yetirmək lazımdır.
6) Qafiyələnmənin sait-samit səs birləşmələri üzrə təhlili. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, seafoodplus.infoğun
“Yevgeni Onegin”-in tərcüməsində məşhur Onegin strofası - misraların sayını və qafiyələnmə qaydasını
bütünlüklə qoruyub saxlamış, bəzi yerlərdə imkan daxilində hətta qafiyələri də qorumağa çalışmışdır.
“Misraların sayını və qafiyələnmə qaydasını qorumaq” deyimini başa düşmək və bu ölçülərin nə dərəcədə
qorunduğunu yoxlamaq, hesablamaq çətin deyildir: Onegin strofası, Tatyananm məktubu. Oneginin məktubu
və üçüncü fəsilin sonunda qızların mahnısı istisna olmaqla, 14 misradan ibarətdir. Bu 14 misra üç
dördmisralıq və bir ikimisralıq (sonuncu) bənd olaraq dörd hissəyə bölünür.
Hər bir hissənin özünəməxsus qafiyələnmə qaydası vardır: birinci bənddə 1-ci misra 3-cü misra ilə, 2-
ci misra 4-cü misra ilə; ikinci bənddə 5-cı misra 6-cı misra ilə, 7-ci misra 8-ci misra iiə; üçüncü bənddə 9-cu
misra ci misra ilə, cu misra ci misra ilə və nəhayət, sonuncu - cü misra cü misra ilə
qafıyələnir. Bütün bu göstərilən ölçülər Səməd Vurğunun tərcüməsində, həqiqətən, bütünlüklə qorunub
saxlanmışdır.
Bəs ''qafiyələri qorumaq” dedikdə nə başa düşülməlidir? Qafiyə “misraların sonunda sözlərin bir-biri
ilə ahəngə uyğunlaşmasına” deyilirsə (), təhlil olunan mətnləri müqayisə etdikdə məlum olur ki, yalnız
iki dəfə: 9-cu/ci və cu/ci misralarda qafıyələnmə orijinalda və tərcümədə eynilik təşkil edir:
коварство/лекарство = hiylədir, bax /dərman aparmaq (9/12); забавлять и поправлять - nazını
çəkmək/düzəltmək (10/11). Yerdə qalan digər misralarda bu eyniliyi qorumaq mümkün olmamışdır.
Qafiyə “misraların axırlarında bir neçə hecanın ifadə, tələffüz, quruluş və ahəngcə bir-birinə uyğun
olmasına deyilir”(5,) fikrini qəbul edərək təhlil olunan mətnləri müqayisə etdikdə aşağıdakı nəticələri
əldə edirik:
1. Misraların axırında bir hecadan ibarət olan qafiyələri təşkil edən sait-samit səs birləşmələrinin
növləri Cədvəl 3-də göstərilmişdir. Cəmi 7 qafiyə vardır. Onlardan rus dilində 5-i birinci növ sinharmonik,
yəni C1 səs birləşmələri (qalın komplekslər) ilə, 2-si isə müxtəlif növ

Cədvəl 3.
Qafiyə I II III IV V VI VII Qafiyələrin səs birləşmələri
Misralar
Dil C1 C2 C1 C2
rus C2 C1 C1 C1 C1 C1 C1 5 - 1 1
Azərb. C2 C2 C1 C2 C1 C2 C2 2 5 - -

qeyri-sinharmonik (C2 və C1) səs birləşmələri (qarışıq komplekslər) ilə; Azərbaycan dilində bütün
qafiyələr sinharmonik səsbirləşmələri ilə, onlardan 2-si (III və V misralar) sinharmonik C1 səs birləşmələri
(qalın komplekslər) ilə, 5-i isə sinharmonik C2 səs birləşmələri (incə komplekslər) ilə realizə olunmuşdur.
2. Misraların axırında iki hecadan ibarət olan qafiyələri təşkil edən sait-samit səs birləşmələrinin
növləri və miqdarı Cədvəl 4 - də verilmişdir.
Cədvəl 4.
Qafiyə I II III IV V VI VII Qafiyələrin
Misralar səs birləşmələri
Dil
C1C1 C2C2 C1C1 C2C2
rus C1C2 C2C1 C1C1 - C1C1 C1C1 C2C1 2 - - -
Azərb. C2C2 C2C2 - C2C2 - C2C2 C2C2 - 5 - -

Rus dilindəki mətndə, yəni orijinalda 7/8-ci misralarda, azərbaycan dilindəki mətndə isə, yəni
tərcümədə 5/6-ci və 9/ci misralarda qafiyələnmə sonuncu hecada bitir, yəni axırdan ikinci hecanı əhatə
etmir. Orijinal mətnin iki hecanı əhatə edən III və V qafiyələri sinharmonik C1 səs birləşmələri, II qafiyəsi
müxtəlif növ sinharmonik səs birləşmələrinin kombinasiyası (C2+C1), I, VI və VII qafiyələri isə tərkibində
müxtəlif növ sinharmonik və qeyri-sinharmonik səs birləşmələri olan qarışıq qalın/incə komplekslər

 18 
vasitəsilə, tərcümə mətnində bütün ikihecalı qafiyələr sinharmonik C2 tipli səs birləşmələri olan incə
komplekslər vasitəsilə realizə olunmuşdur.
3. Misraların axırında üç hecadan ibarət olan qafiyələri təşkil edən sait-samit səs birləşmələrinin
növləri və miqdarı Cədvəl 5 - də verilmişdir.

Cədvəl 5
Qafiyə I II III IV V VI VII
Misralar
Dil Cəmi

rus C1C1C2 - - - - - C1C1C1 2

Üç hecadan ibarət olan qafiyələr orijinalda yalnız 1-ci/3-cü və cü/cü misralarda, tərcümədə isə
2-ci/4-cü, 7-ci/8-ci və cü/l4-cü misralarda vardır. Orijinal mətnin üç hecanı əhatə edən qafiyələri iki
sinharmonik və bir qeyri-sinharmonik səs birləşmələrinin kombinasiyası vasitəsilə, (Cl+Cl+C2,
C1+C1+C1); Azərbaycan dilində isə müxtəlif növ sinharmonik səs birləşmələrinin kombinasiyası vasitəsilə
yaradılmışdır (C1+C2+C2, C2+C2+C2).

Ədəbiyyat
1. Yusifoğlu R. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı: Şirvannəşr, , s.
2. Həmcins/qeyri-həmcins sait-samit səs birləşmələri barədə ətraflı məlumat üçün bax: Мамедов P.
C. Вокально-консонантная синтагматика в русском и азербайджанском языках (контрастивно-
типологическое системное исследование). Баку: Мутарджим, , с.
3. Мамедов Р.С. Фонетическая структура слова русского и азербайджанского языков (контрас-
тивно-типологическое системное исследование). Баку: Мутарджим, , с.
4. Дружба народов. М., , № 6.
5. Mir Cəlal, Xəlilov P. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı: Maarif,

ÖLÜMSÜZ ŞAİR MAĞCAN CUMABAY

Ramiz Əskər
Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

11 milyon kv. km sahəsi olan türk torpaqlarında sakral, qutsal məkanlar çoxdur! Saymaqla bitməz!
Ötükən, Tanrı dağları, Altay, Ural dağları, Orxon, Yenisey, Selenqa, Volqa çayları, Aral, Balxaş, Baykal
gölləri, Xəzər dənizi, Türküstan, İdil, Qafqazlar, Anadolu, Krım
Türk və dünya tarixində silinməz iz buraxmış ünlü qəhrəmanlar: Alp Ər Tonqa, Mətə, Atilla, İltəriş
Qutluğ xaqan, Bilgə xaqan, Qapağan xaqan, Kül Tigin, Tonyukuk, Dədə Qorqud, Alp Arslan, Osman bəy,
Fateh Sultan Məhmət, Qanuni Sultan Süleyman, Əmir Teymur, Babur, Memar Sinan, Piri Rəis, İbn Sina,
Əbu Reyhan Biruni, Fərabi, Xarəzmi, Uluğ bəy, Əli Quşçu, Övliya Çələbi, Katib Çələbi Neçə-neçə xaqan,
xatun, yabğu, şad, tigin, konçuy, tarkan, çur, apa, tudun, alp, ərən Yer üzündə heç bir millət bunca qədim,
şanlı tarixə, bunca ünlü şəxsiyyətlərə sahib deyildir. Türk milləti tarixdə 16 imperatorluq qurmuş, yeddi
iqlimə hökm etmş, iki min il boyunca ucsuz-bucaqsız Avrasiya qitəsinin etnik, siyasi, əskəri çöhrəsini
müəyyənləşdirmişdir.
Millətimizin zəngin mədəniyyəti, musiqisi və ədəbiyyatı, yüzlərcə dastanı, minlərcə yazarı var. Bəşər
mədəniyyətinin həcm baxımından ən büyük əsəri olan “Manas” dastanı bizimdir. “Ərgənəkon”, “Oğuz
xaqan”, “Dədə Qorqud”, “Ər Soqotox”, “Koroğlu”, “Alpamış”, “Koblandı batır”, “Nurgün batır”,
“Xannamə”, “Danişməndnamə”, “Saltuqnamə” kimi dastanlarımız var. Yusif Balasağunlu, Xoca Əhməd
Yəsəvi, Əhməd Yüknəgi, Nəvayi, Babur, Hüseyn Bayqara, Nəsimi, Füzuli, Mehri xatun, Əndəlib,
Məxdumqulu, Vaqıf, Nədim, Abay, Toktokul, Tukay, Bəkir Çobanzadə kimi sənətkarlarımız var.
Türk tarixinin və mədəniyyətinin zənginliyini göstərmək baxımından ci ildəki yubileyləri
xatırlatmaq kifayətdir. Bu il Azərbaycan Cümhuriyyətinin cü, Türkiyə Cümhuriyyətinin ci, Şərqi
Türküstan Cümhuriyyətinin ci ildönümü, Qafqaz İslam Ordusunun cü ili, ünlü Azərbaycan bəstəkarı
Qara Qarayevin cü, büyük qırğız yazarı Çingiz Aytmatovun cı ildönümü, “Ətabət ül-həqayiq”ın

 19 
nəşrinin cü, “Qutadğu Bilig”in yazılışının ci, TÜRKSOY-un qurulmasının ci ildönümü və qazax
şairi Mağcan Cumabayın doğumunun ci ildönümü tamam olur.
XX əsr türk xalqları ədəbiyyatında böyük istedad sahibı yazarlar olduqca çoxdur. Qızıl imperializm
və sonrakı illərdə milli aydınları, o sıradan yazarları yox eləmiş, güllələmiş, sürgün etmişdir. Bu
ədiblərə misal olaraq Azərbaycandan Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Əli Nazim, Seyid
Hüseyn, Salman Mümtaz, Özbəkistandan Fitrət, Çolpan, Abdulla Qədıri, Şakir Süleyman, Ziya Səid, Elbək,
Əzəm Əyyub, qazaxlardan Saken Seyfullin, Əhməd Baytursun, Krım tatarlarından Həsən Səbri Ayvazov,
Osman Akçokraklı, Bəkir Çobanzadə, Kazan tatarlarından İbrahim Alimcan, Valid Camal, Şamil Usmanov,
Ömər Tulumbay, başqırdlardan Qaynan Xeyri, Abbas Dövlətşin, Bulat İşəmqul və yüzlərcə başqa qələm
sahiblərini göstərə bilərik.
Bu şairlərin ortaq yanları nədir? Əvvəla, onların hamısı mənsub olduqları millətin bağrından qopmuş,
xalqın hiss və həyəcanlarını qələmə almış, dərdləri ilə yaşamışdır. İkincisi, hamısı vətənin azadlığı uğrunda
mübarizə aparmış, sənətiylə milli qurtuluş hərəkatını dəstəkləmişdir. Məsələn, Əhməd Cavad Azərbaycanın,
Elbək Özbəkistanın müstəqilliyini tərənnüm etmiş, Əhməd Baytursun və Mağcan qazax Alaş oyanış
hərəkatına könül və əmək vermişlər.
Mağcan sənətinin özəllikləri nədir?
Mağcan çox parlaq bir təhsil görmüşdü. Ufada Aliyə mədrəsəsini, Omskda müəllim məktəbini, daha
sonra Moskvada ünlü rus simvolist şairi və dram yazarı Valeri Bryusovun rəhbərlik etdiyi Ali Ədəbi-Bədii
İnstitutu bitirmişdi. Ərəb, fars dillərini, mükəmməl dərəcədə rus dilini və alman dilini öyrənmişdi. Klassik
Şərq, Qərb və rus mədəniyyətini mənimsəmişdi. Mağcan eyni dərəcədə həm qərbli, həm də şərqli ziyalı idi.
Sovet sistemi onu əsla qəbul etmir, kiçik burjua millətçisi, pantürkist sayır, futurist, imajinist, formalist,
dekadentçi, simvolist hesab edirdi. Gerçəkdən də Mağcanda bu cərəyanların hər birindən bəzi elementlər var.
Ancaq bütün bunlara rəğmən Mağcan kimsəyə bənzəməyən orijinal bir şair idi.
Mağcanın sənətdəki və həyatdakı yeri və mövqeyi vətənsevərlik idi. Milli bir aydın olaraq daim
xalqının yanında idi. Millətinin oyanışı, vətəninin müstəqilliyi onun ən büyük diləyi idi. Elə buna görə də
Alaş Orda hərəkatına sevə-sevə qoşulmuşdu. Elə buna görə də Omskda və Petropavlovskda qazax
müəllimləri için kurslar açmış, “Pedaqogika” adlı kitab yazmış və nəşr etdirmişdi.
Mağcan həm də dərin milli şüura sahib bir türk ziyalısı idi. O, Mustafa Kamal Paşanın başçılığı altında
türk millətinin imperalizmə qarşı milli azadlıq hərəkatını dəstəkləmiş, kamalistlərə yardım için kampaniya
təşkil etmiş, pul toplamış, məqalə və şeirlər yazmışdı. Şair ci ildə qələmə aldığı “Uzaqdakı qardaşıma”
adlı şeirində belə deyirdi:
Uzaqlarda əzab çəkən qardaşım,
Lalə kimi boyun bükən qardaşım,
Zalım düşmən səni almış çəmbərə,
Sel kimi göz yaşı tökən qardaşım!
Bu şeir qazax ədəbiyyatında türklük və qardaşlıq mövzusunda yazılmış ilk əsər olması baxımından
əlamətdardır. Mağcanın “Türküstan”adlı şeiri də bütün Turan ellərində böyük əks-səda doğurmuşdu. Ana
yurdu sonsuz bir məhəbbətlə tərənnüm edən ulu Mağcan yüz il öncə Turanın gözəlliklərini, türkün
özəlliklərini vurğulamışdı:
Yer üzündə Turan kimi yer var mı,
Türk elinə qarşı çıxan el var mı?
Dərin zəka, geniş xəyal, cəsarət,
Turanlı ərlərə yetən ər var m?
Anadolu torpaqlarında və türk dünyasında Mağcana qarşı duyulan böyük sevgi də bu əsərlərlə düz
mütənasibdir. Sovet dövründə Qazaxıstanda Mağcanın əsərləri qadağan ikən Türkiyədə onun şeirləri, əsərləri
nəşr edilmişdir. Mağcanın xaricdəki ilk heykəli də Ankarada ucaldılmışdır. ci ilin türk dünyasında
Mağcan ilı elan edılməsi də TÜRKSOY üzvü olan ölkələrin mədəniyyət nazirləri Daimi Şurası tərəfindən
türk dünyasının mədəniyyət paytaxtı Türküstan şəhərində qərara alınmışdır.
Bu münasibətlə Mağcanı anma tədbirləri ilk olaraq Türkiyənin Kastamonu və Ankara şəhərlərində
türk dünyasının tanınmış elm və sənət adamlarının iştirakı ilə gerçəkləşdirildi. Şairin vətəni Qazaxıstanda,
onun doğulub böyüdüyü və yaşadığı yerlərdə, özəlliklə Qızılyardda, Mağcanın adını daşıyan rayonda, doğma
kəndində, Şimali Qazaxıstan Dövlət Universitetində keçirilən elmi konfrans və digər tədbirlər ən yüksək
səviyyədə təşkil edildi. Vilayət mərkəzində, universitet önündə şairin yeni bir heykəli ucaldıldı. Teatrda
Mağcanın həyatından bəhs edən bir tamaşa göstərildi. Şairin əsərlərinin iki cildliyi, "Bizim Mağcan" kitabı,
Mağcan ensiklopediyası da büyük maraqla qarşılandı. Mağcanın Azərbaycan, Altay, balkar, başqırd, çuvaş,

 20 
qazax, qırğız, kumuq, rus, tatar, türk, Ukrayna dillərində şeirlərinin toplandığı kitab da çox bəyənildi.
Tatarıstanda və digər TÜRKSOY üzvü ölkələrdə də müxtəlif tədbirlər təşkil edildi.
Mağcanın qazax ədəbiyyatı qarşısında iki mühim xidməti vardır. Bunlardan biri Moskvada oxuduğu
dövrdə bir sıra əsərləri qazax dilinə çevirməsidir. O, Maksim Qorkinin “Şahin nəğməsi”ni, seafoodplus.info-
Sibiryakın “Ağ at” əsərini, seafoodplus.info, seafoodplus.infotov, seafoodplus.info, seafoodplus.infoki, seafoodplus.info, seafoodplus.infov,
Əbu Firas kimi ünlü yazarların şeirlərini ruscadan qazaxcaya çevirərək qazax ədəbiyyatını
zənginləştirmişdir. İ.V.Götenin və seafoodplus.infoin əsərlərini isə alman dilindən tərcümə etmişdir. Mağcanın
digər bir xidməti qazax şeirinə yeni janr gətirməsidir. Şairin şeirləri arasında üç, dörd misralı şeirlərlə
yanaşı yalnız Mağcana xas olan orijinal qafiyə sistemli beş, altı, yeddi, səkkiz, doqquz, on və on bir misralı
bəndlərdən ibarət şeirlər vardır. Məsələn, seafoodplus.infoşkinin “Yevgeni Onegin” romanında istifadə etdiyi sistemə
bənzəyən on birlik çox dinamik, canlı və oynaqdır:
Çox uzaqda yağız çöl,
Çöl içində tənha yol.
O yolla bir qəhrəman
Bütün gecə yürümüş,
Onu kədər bürümüş,
Söküləndə qızıl dan,
Ölüb getmiş naməlum,
Dəfn eləmiş yellə qum.
Canım üzüldü buna,
Ölüm, bir ağu söylə,
Ağla məni də böylə.
Mağcan sənəti şəxsiyyəti ilə ətrafında daim heyranlıq oyatmışdır. O dövrün məşhur rus şairləri Osip
Mandelştam, Mixail Svetlov, Sergey Yesenin, Vsevolod Rojdestvenski, Dunkan, Klyuyev, Tairov və
başqaları ona yüksək dəyər vermişlər. Mixail Svetlov yazmışdır: “Mən Mağcanı çox yaxşı tanıyırdım Osip
Mandelştam onu çox tərifləyirdi Mandelştam ona Maq, mən isə Jan deyirdim”.
Məşhur qazax ədibi və alimi Muxtar Auezov ci ildə Mağcan haqqında belə yazmışdı: «Qazax
şair və yazarlarından ən çox Abayı, ondan sonra Mağcanı sevirəm. Onun avropavari təbiiliyini və poetik
düşüncəsinin vüsətini sevirəm Onun poetik fərdiliyi o qədər böyük və unikaldır ki, öz zəmanəsinin
çərçəvəsini aşır Mən inanıram və şübhə etmirəm ki, Mağcandan başqa bizlərdən heç kim ədəbiyyatda qala
bilməyəcək”.
Görkəmli şair Sabit Mukanov isə Mağcan haqqında belə yazmışdı: «Qazax şeir dilinin
zənginləşməsinə, ifadə vasitəsinin genişlənməsinə kimsə Mağcan qədər kömək etməmişdir. Qazax ədə-
biyyatı tarixində Abaydan sonra heç kim Mağcanı keçə bilməz”. Mağcan müstəsna dərəcədə istedadlı şair
idi. Ona qədər qazax ədəbiyyatında belə şeylər yox idi. Mağcan klassik Şərq üslubunda yazmırdı, yazdıqları
Avropa stili də deyildi. Onda Abayın təsiri sezilmir, Mayakovskinin təsiri də hiss edilmir. O, Mağcandır.
Mağcanın lirik şeirləri çox axıcı və duyğuludur. Bu şeirlərdə saf məhəbbət, gözəllik, qadın
hüquqsuzluğu xüsusi yet tutur. “Gənc gəlin”, “Dərdli gözəl” “Arzum”, “Gülsüm”, “Cəmilə”, “Sən gözəl”,
“Aldanmış gözəl”, “Yaylıq” kimi şeirləri bunlara örnəkdir. Şairin Gülsümə həsr edilmiş şeirləri xüsusilə
duyğuludur.
Mağcanın əsərləri arasında vətənpərvərlik şeirləri də az deyildir. Şairin böyük ilhamla qələmə aldığı
“Ural”, “Türküstan”, “Qazax dili”, “Turanın bir bağında”, “Yer üzündə”, “Ural dağı”, “Topal Teymurun
sözü” şeirləri bu mənada xüsusilə əlamətdardır. Bolşeviklər də məhz buna qarşı idi. Bolşeviklərin fikrincə,
Mağcan sovet quruluşunu sevmirdi, rəsmi yazıçılar təşkilatını sevmirdi. Bolşevik yoldaşların fikrincə,
Mağcan Alaş Ordacıdır! Alaşcıların hamısı yapon casusudur. Ona görə də hamısı asılmalı, güllələnməlidir.
Və asdılar, güllələdilər. 80 il bundan öncə! Ancaq millətin könlündən və tarixdən silə bilmədilər.
Mağcan dünyaya gəldi, cəmisi 45 il ömür sürdü, faciəli şəkildə yaşadı və öldü. Bu, cismani bir
ölümdür, mənəvi ölümün hududu bilinməz. O, min illərlə davam edə bilər. Dünya durduqca, insan insan
olaraq qaldıqca, eşq və duyğu var olduqca Bu mənada qazax Mağcan bütün dövrlərin və bütün millətlərin
şairidir
Türk günəşi, türk ziyası,
Ulu Mağcan, ulu Mağcan,
Sevir səni türk dünyası,
Sevir səni Azərbaycan!

Ədəbiyyat
 21 
 1. Quliyev E. Türk xalqları ədəbiyyatı. Bakı: Apostrof, , s.
2. Əskər R. Türk xalqları ədəbiyyatı oçerkləri. Bakı: MBM, , s.
АЗЕРБАЙДЖАНСКО-ПОЛЬСКИЕ ЛИТЕРАТУРНЫЕ СВЯЗИ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ
ДЕМОКРАТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ

Абдуллабекова Г.Г.
Институт литературы им. Низами Гянджеви НАНА, Азербайджан

В начале ХХ века в Азербайджане жило свыше тысяча поляков, их связывали со страной

Литература
1. Богословений Е. Бакинская печать после года, с, его же Бакинская печать в
году, с
2. Açıq söz, 24 yanvar,
3. Баку, , с.2
4. Каспий,
5. Каспий,
6. Каспий, , с.5
7. Каспий, , с.5

РУССКОЯЗЫЧНАЯ ЛИТЕРАТУРА АЗЕРБАЙДЖАНА КАК ТРАНСКУЛЬТУРНОЕ

Абдуллаев А.Н.
Сумгаитский государственный университет, Азербайджан

 22 
 В современных условиях существенно изменился идеологический, социальный и культурный
контекст русскоязычия, что глубоко проявляется не только и не столько в форме, сколько в
содержании литературного творчества на русском языке. Вследствие этого меняется также научное
отношение к русскоязычной литературе. В современном литературоведении русскоязычие
рассматривается прежде всего в аспекте межкультурной коммуникации, как «колоссальный фактор
объединения миллионов людей разных национальностей, конфессий, идеологий по всему миру
невиданная прежде форма межкультурной коммуникации, способная на новом витке исторического
развития взять на себя роль центробежного механизма, способствующего нашему стремлению стать
ближе и понятнее друг другу» [1].
Также отмечается роль противоречивых процессов современной общественной жизни России и
стран так называемого ближнего зарубежья, в частности, коллизия между углублением национально-
этнического самосознания и расширением глобализации. В этом контексте, как утверждает
российский ученый, появилось «немало наших (российских – А.А.) соотечественников, которые по-
своему трактуют такие понятия, как «мультикультурализм», «толерантность», «политкорректность»,
«пост-колониализм», «модернизация», «перезагрузки», «нанотехнологии» и прживут в режиме
сознательного жесткого культурного ограничения, тем самым избегая всяческих контактов с другой
культурой, в нашем случае, естественно, с русской. «Угроза ассимиляции» для них страшнее
испанской оспы, а столь широко сегодня распространенная в западном мире билингвальность –
синоним кризиса идентичности, который рискует привести к окончательному исчезновению родного
этноса» [2]. С другой стороны, в современных условиях изменились также критерии классификации
русскоязычной литературы. Русскоязычие в последнее время все чаще воспринимается как
творчество этнических русских, эмигрировавших в зарубежные страны, и, следовательно, как
явление сугубо русского литературного процесса и русской культуры [3].
Русскоязычное творчество порой дифференцируется по принципу этнического происхождения
и гражданства авторов: «литература на русском языке, созданная а) нерусскими по национальности
гражданами России (например, Алиса Ганиева); б) живущими за пределами России русскими по
происхождению (скажем, Михаил Шишкин); в) переехавшими на постоянное жительство в РФ
писателями из республик бывшего СССР (тот же Афанасий Мамедов); г) русскими, ставшими
гражданами бывших республик, входивших в СССР (например, Андрей Иванов из Эстонии); д)
нерусскими гражданами этих новых государственных образований (например, Эльчин Гасанов)» [4].
Еще одна отличительная от советских времен эпистемологическая черта современных
литературоведческих изысканий – это замена термина «эмиграция» понятием миграция, различение
русскоязычия в рамках России, СНГ и дальнего зарубежья. Однако в целом, в русском
литературоведении и критике инонациональное русскоязычное литературное творчество и в какой-то
степени творчество этнических русских, проживающих в республиках СНГ, зачастую отрывается от
местного, нерусского, контекста и рассматривается как часть русской литературы и российского
литературного процесса. Конечно же, язык как носитель этнических ценностей и концептов
накладывает свой отпечаток на литературное творчество вне зависимости от национальности автора.
Русский язык также в евразийском регионе исторически функционировал как важный канал
межкультурной коммуникации и сформировал общую социально-культурную среду, вобравшую в
себя этнические традиции населяющих этот регион народов. При этом характер творчества
русскоязычных авторов различных регионов определялся идеологическими, культурными,
религиозными и другими факторами. Скажем, русскоязычное творчество представителей Кавказа и
Средней Азии, с одной стороны, Украины, Прибалтики, стран Западной Европы, с другой стороны,
имеет глубокие отличительные черты и адекватно воспринимается лишь в контексте
соответствующих национальных традиций.
Поэтому, отношение к русскоязычному творчеству инонациональных авторов должно быть
гибким и дифференцированным. Эти авторы в целом сохранили национальные ментальные и
творческие особенности, черты национального стиля и поэтического мышления. С другой стороны, в
их творчестве происходит слияние двух поэтических традиций, русской и национальной и
формируются синкретичные, транскультурные художественные явления. Благодаря творчеству
русскоязычных авторов, представителей кавказских и среднеазиатских народов, в русской
литературе, начиная с XIX века, сформировался «мусульманский текст», появились
инонациональные стилевые элементы. Национальная специфика, однако, охватывает не только
формальную сторону русскоязычных произведений, но и их глубинную семантику и идейное

 23 
содержание. С этой точки зрения исключением не является и русскоязычная литература
Азербайджана периода независимости.
Современная русскоязычная литература Азербайджана отличается широтой тематики и
многогранностью содержания. Русскоязычные писатели и поэты затрагивают в своем творчестве те
же проблемы, которые актуальны в целом для национальной общественной мысли, литературы и
искусства. Одна из характерных тематических сфер азербайджанской русскоязычной литературы
современности – это тема родины, которая ассоциируется с такими мотивами, как мать, отчий дом,
«берег моря», любовь и т.д., и служит воплощению таких понятий, как азербайджанский характер,
старый Баку, бакинец, карабахский конфликт, тоска эмигрантов по родине и т.д. Поэтому
тематически русскоязычная литература Азербайджана многогранна и многофункциональна.
В функциональном плане для русскоязычных писателей Азербайджана так же актуальны
патриотическое воспитание молодежи, сохранение национальных духовных ценностей и образа
жизни, в целом, сформировавшегося столетиями национального характера. Главное – несмотря на
трагические последствия военной агрессии Армении и оккупации исторических территорий
Азербайджана, азербайджанская национальная литература и русскоязычная литература как ее
органическая часть сохранили толерантность и открытость к инонациональным духовным ценностям
и в том числе к русской культуре. Причастность русскоязычных писателей Азербайджана к
национальному характеру снимает гипотетическую коллизию между возрастающим значением
азербайджанского языка как государственного и русским языком как одним из языков общения. В
этом процессе гармонизации межъязыковых взаимосвязей благоприятную роль играет и двуязычие, в
том числе литературно-творческое. Сохранению и развитию русскоязычия способствует также
сформировавшееся за последние столетия преемственность культурных традиций, единство
духовных ценностей. Русскоязычную литературу Азербайджана в этом плане можно считать
пограничным, транскультурным явлением азербайджанской литературы, создающим благоприятную
почву для углубления и развития межкультурного диалога между Азербайджаном и Россией.
Русскоязычная литература Азербайджана отражает также колорит традиционной социально-
культурной среды города Баку, отличающейся многонациональным характером,
мультикультурализмом и толерантностью.

Литература
1. В.И. Шульженко. Русскоязычная литература как феномен межкультурной коммуникации
//seafoodplus.info
mezhkulturnoy-kommunikatsii-_plenarnoe_-i_.pdf .
2. Шульженко В.И. Городское пространство и кризис межкультурной коммуникации //
Русский язык и межкультурная коммуникация. , №1 (10), c.
3. Русскоязычная литература рубежа XX-XXI столетий. Рабочая программа спецкурса.
Петрозаводск, г. // seafoodplus.info .
4. В.И. Шульженко. Русскоязычная литература как феномен межкультурной коммуникации.

İKİ QLOBAL ƏDƏBİ DÖVRÜN QOVŞAĞINDA “MÜHƏYYƏLAT”

Abdullayeva X.
AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu, Azərbaycan

Ədəbiyyat həyatı bədii boyalarla əks etdirən söz sənətidir. Bəlkə də bəşər elmləri arasında həyatı bu
qədər real,hərtərəfli və eyni zamanda reallıqlara rəğmən görmək istədiyimiz bir tərzdə əks etdirən digər sənət
növü tapılmaz. Əgər söhbət həyat və onun gerçəklərindən gedirsə, deməli onu şərtləndirən hadisələr
müəyyən nizam və ardıcıllıqla gedir və mövcud nəticələri doğuran konkret şərtlər vardır. Baş verən hər bir
hadisə konkret mühitin və zamanın tələbinə uyğun olur.
XIX əsr Türkiyə ədəbiyyatında baş verən yeniliklərdə də bu səbəb və nəticə asılığını əyani şəkildə
görmək mümkündür. XIX əsr ümumilikdə Türkiyə tarixinin əhəmiyyətli dövrüdür Belə ki, Osmanlı
imperatorluğunun tənəzzülü, Avropaya geniş açılım, bunun fonunda da bütün sahələrdə; iqtisadiyyat, siyasət,
elm və mədəniyyətdə həyata keçirilən köklü dəyişikliklər məhz bu dövrün payına düşür. Bütün sahələrdə
açıq-aşkar bir avropalaşma görülməkdə idi. Təbii ki,bu reformalar özünü ən bariz şəkildə həyatı bədii
boyalarla əks etdirən söz sənəti olan ədəbiyyatda göstərirdi. Müvafiq olaraq da Türk ədəbiyyatına daxil olan

 24 
yeni ədəbiyyat özü ilə yeni janrlar, növlər, mövzu, ideya və üslub xüsusiyyətlləri gətirirdi. Bütün bunlar
nəsrin və bütövlükdə XIX əsr türk ədəbiyyatının yeni simasına çevrildi. Ən maraqlısı isə belə
zəngin,rəngarəng və dəyərli yazıçıların imzası ilə bəzənmiş ədəbiyyatı bizdən təxminən yüz ildən çox zaman
kəsiyi ayırır [1, 4].
Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında klassik, eləcə də XIX əsrin sonlarına qədərki dövrdə ədəbi növ olaraq
nəsrin varlığı-yoxluğu məsələsinə dair bir-birinə zidd fikirlər mövcuddur. Nəsrin varlığını qəbul edən türk və
dünya türkoloqları, eləcə də keçmiş sovet türk ədəbiyyatı mütəxəssisləri arasında bu növün janr və
formalarına,onların təşəkkül etdiyi zaman diliminə, formalarına və nəzəri-estetik problemlərinə münasibət
birmənalı olmamışdır.Ümumiyyətlə ədəbiyyat elə bir ümmandır ki, burada hər hansı bir ədəbi növün, janrın
yaranma və ya sıradan çıxma tarixlərini konkret illər çərçivəsinə salmaq bir qədər yanlış yanaşmadır. Dahi
Avropa filosofu V.Hüqodan inqilabın tarixi haqqında soruşduqda o “doğrudan, saat neçədə?” deyə
soruşmuşdur. Bu məşhur ifadədən də məlum olduğu kimi, tarixdə baş vermiş hər hansı bir əhəmiyyətli
hadisə birdən-birə olmur, onun baş verməsi ilə yetişdiyi tarix arasında müəyyən zaman keçməlidir.
Təbii ki, XIX əsrdə Osmanlı İmperatorluğunun bütün sahələrini kökündən dəyişəcək gücə malik bu
dəyişıkliklər birdən-birə baş verməmişdir. Bütün bunların baş verməsini şərtləndirən amillər vardır. Birincisi,
tənəzzülün astanasında olan Osmanlı İmperatorluğunun qəti tədbirlər görməsi qaçılmazd idi. İkincisi, nicat
və xilas yolu kimi görünən bütün yollar Osman oğlunu Avropaya aparırdı. Beləliklə, Türkiyənin istiqbalını
Avropaya açılmda görən türk ziyalıları istədiklərinə nail oldular. Hərbdən siyasətə, elmdən mədəniyyətə
bütün sahələrdə güclü avropalaşma hərəkatı başladı.
Türkiyənin Avropaya böyük açılımından söz düşərkən Türkiyənin Avropasız və Avropa
mədəniyyətindən kənarda mövcud ola bilməmək təhlükəsinin absurd olduğunu dönə-dönə vurğulamaq
istərdim. Əsla belə deyildir. Ola bilər müəyyən zaman, mühit aspektində Avropa elmi,mədəniyyəti, sənayesi
örnək götürülsün. Amma elə Avropanın özünün də dəqiq bildiyi odur ki, ümümbəşər sivilizasiyalarının
beşiyi məhz elə Şərq sivilizasiyası və mədəniyyətidir. Sadəcə tarixin müəyyən dövrlərində Qərb Şərqdən önə
keçmiş,daha doğrusu qərblilər Şərqdə doğan mədəniyyət işığından məharətlə bəhrələnə bilmişlər.Bütün
bunlar ayrıca mövzu olduğu üçün mətləbdən uzaqlaşmadan keçək əsas mövzumuza.
XIX əsrdə Türkiyə ədəbiyyatında baş verən köklü dəyişikliklər, əslində, Türkiyə ədəbiyyatında tarixən
mövcud olmuş ədəbi ənənələrin yeni dövrə,mühitə və tələblərə uyğun transformasiyası idi. Janr və üslub
baxımından yeni olan türk ədəbiyyatı (ədəbiyyati-cədidə) tez bir zamanda ümumtürk ədəbiyyatının bir
parçasına çevrilə bildi və vahid vəhdət təşkil etdi. Bütün bu təbii gedən proseslər bir daha sübut etdi ki,
texniki cəhətdən türk ədəbiyyatı üçün yeni olan bu janr, üslub, mövzu anlayışları, əslində, türk ədəbiyyatının
kökündə əski zamanlardan mövcud olmuşdur və münbit şəraitdə transformasiya olaraq zamanın tələbinə
uyğun yenidən türk ədəbiyyatına daxil olmuşdur. XIX əsrin bütün Osmanlı imperiyası üçün gətirdiyi
yeniliklər sırasında ən nəzərəçarpan sahə olan ədəbiyyat sahəsi hər nə qədər avropameyilli olsa da bu
yeniliyin belə peşəkarcasına mənimsənilə bilməsi heç şübhəsiz, mövcud dərin tarixi köklərdən xəbər verir.
Bu dönəm türk ədəbiyyatının əsas qazancı nəsrin önə çəkilməsi idi. Bu da əbəs yerə deyildi. Birinci
faktor əsrlərdən bəri kök salmış klassik ədəbiyyatın əsas ifadə vasitəsi olan nəzmə qarşı kəsərli alternativ
ədəbiyyatın yaradılması idi. Nəsr əsərləri bu baxımdan ən güclü vasitə idi. İkinci faktor isə yenə də bu
yeniliyin kökündə duran Avropa meyilləri idi. Belə ki, Avropa İntibah ədəbiyyatı da özü ilə məhz nəsr
əsərlərini gətirirdi. Hekayə,oçerk,novella,poema,kimi nəsr nümunələri xeyli üstünlük qazanmışdır. Mənə
görə bu janrların Türkiyə ədəbiyyatında yeni olmasına baxmayaraq, dəyərli mövqe tutmasına əsas səbəb türk
ədəbiyyatının hələ ilkin dövrlərdən güclü nəsr ənənəsinə malik olmasıdır. Mövcud güclü ənənəsi tənzimatla
birlikdə gələn yeni ədəbi axımın qarşısında nəinki tab gətirdi,hətta özünəməxsus və dəyərli ədəbi nümunələr
də verdi. Deməli, uğurun sirri sadəcə aparılan güclü təşviqatda deyildi. Səbəbləri bir qədər də tarixi köklərdə
axtarmaq lazımdıseafoodplus.infoız Türkiyə deyil,ümümilikdə türk xalqları ədəbiyyatında güclü və əskiyə dayanan
nəsr ənənəsi mövcud olmuşdur.
Əsrlərdən bəri davam edib gələn nəsr ənənəsinin çağdaş günümüzdəki formasını almasında
G.Ə.Əfəndinin “Muhayyelat” əsərinin xüsusi yeri vardır. Əsər, sözün əsl mənasında, əski nəsrlə çağdaş
nəsrin qovşağıdır. Əsər üçü əhatələnmiş, on yeddisi ayrı-ayrı olmaqla, iyirmi hekayədən ibarətdir.
“Muhayyelat” əski hekayədən ayrılmağa başlayan, ancaq yeni realist hekayəyə hələ keçilməyən bir dövrün
məhsuludur [2]. Əsərdə verilmiş hekayələr hər iki dövrə aid xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirmişdir. Belə ki,
həm mövzu, həm də texniki cəhətdən bu əsərdə əski və yeni nəsrin əlamətlərini görürük. Bir tərəfdən əsərdə
pərilər, cinlər, sehir, cadu, tilsim kimi fövqəltəbii qüvvələrin təsvirinə yer ayrılır. Burada, sözsüz ki, qədim
şərq mifologiyasının, xüsusilə, “Min bir gecə” nağıllarının güclü təsri görülməkdədir. İkinci tərəfdən isə əsər
dövrün real ictimai həyatını canlandırır. Hadisələr İstanbulda cərəyan edir. XVIII əsrin sonlarında İstanbulda
baş verən verən gündəlik real həyat hadisələri gözümüzün qarşısında bədii boyalarla canlandırılır. Əsərdəki
 25 
bədii obrazlarda da biz yeni nəsrin nəfəsini duyuruq. Əgər klassik ədəbiyyatın ənənələrinə uyğun olaraq
padşah, hökmdar, zədəgan obrazları təsvir olunmuşsa, bunun yanında yeni ədəbiyyata xas aşağı təbəqəyə
məxsus insanların da bədii obrazı məharətlə yaradılmışdıseafoodplus.info burada kəndli, orta təbəqə məmuru, satıcı
kimi obrazlarla tanış olur. “Mühəyyəlat”ın dil-üslub xüsusiyyətləri də əski ədəbiyyatdan gələn özəlliklərlə
yeni ədəbiyyatın gətirdiyi spesifik cəhətlərin qovşağındadır. Belə ki, əsərin dilində sadə türkçəyə meyil
görsənir.Gündəlik həyatda işlənən sadə söz və söz birləşmələrindən istifadə edilmişdir. İzafət
birləşmələrindən mümkün qədər qaçılmışdır. Cümlələr də yeri gəldikcə daha qısadır.
Əminliklə deyə bilərik ki, Ə. Əziz Əfəndinin “Mühəyyəlat” əsəri yeni türk nəsrinin gələcəyini təmin
edəcək önəmli əsərlərdəndir.
Ədəbiyyat
1. Alkayeva L. Türk romanında süjetlər və qəhrəmanlar.M.:
2. Şərq filologiyası məsələləri. Yeni Türk hekayəçiliyinin təşəkkülü. (S. Qasımlı). Bakı,

AFFECTIVE ASPECTS INVOLVED IN LEARNING A FOREIGN LANGUAGE

Aghayeva N.A.
Azerbaijan University of Architecture and Construction, Azerbaijan

Acquisition of a foreign language represents an intensively studied issue, its psychological foundation
being based on the individual differences of various learners. The learning process depends on a series of
factors: cognitive factors (language apttitude, learning strategies), affective factors (attitudes, motivation,
anxiety), metacognitive factors, and demographic factors. We have chosen to analize how affective factors
contribute to first year Psychology and Educational Sciences students’ English proficiency. They were tested
with AMTB and an English language test. There were identified significant differences in how affective
factors influence learning a foreign language between this category of students and those coming from a
faculty of letters.
Robinson [] argues that explaining the process of learning a foreign language requires two
complementary theories: the theory of transition and the theory of property. Transition theory refers to the
relationship between cognitive abilities, learning processes and mechanisms used to transfer knowledge from
point A to point B. The theory of property describes the features of knowledge from point A and point B.
Interindividual differences in language learning play an important role in the theory of transition. Snow
[cited in Robinson, ] proposes an interactionist approach to interindividual differences, namely the
relevant aspects of the person and the situation in which the correlations between cognitive variables and
outcomes are examined in relation to informational and processing requirements of different contexts of
exposure. Researchers have attempted a classification of these interindividual variables, most of them
[Olivares-Cuhat, ] agreeing with the following categories:
a. cognitive factors (language aptitude, learning strategies);
b. affective factors (attitudes, motivation, anxiety);
c. metacognitive factors;
d. demographic factors.
2. Theoretical background
Affective factors
Research concerning the affective factors seems to have been extremely fructuous lately, as shown in
the great number of articles on this issue, as it can be seen in the table below, which includes the number of
studies on this issue published in 10 years in 7 on-line international data bases [Science Direct, ProQuest,
Ebsco, Cambridge Journals, Oxford Journals, Wiley, Springer-Link]. The key words (motivation, attitude,
anxiety) were only looked for in title, abstract and key words and there were identified papers on
motivation, on attitude and on anxiety in relation with the acquisition of a foreign language.
a. Motivation
As one of the affective variables that can influence language learning, it appears as predictor of the
performance in a foreign language in a remarkable number of articles. Moreover, some authors found it to be
the main determinant in learning a foreign language. The socio-educational model of language learning by
Gardner is the most common model in the research studied [Cochran et al., ; Robinson, ]. The
model is based on five motivational / attitudinal variables and their relationship with learning a foreign
languge: integralization, attitude towards the learning situation, motivation, integrative orientation and
 26 
instrumental orientation. These relationships are verified through AMTB - Attitude / Motivation Test
Battery. The model, as explained by its author himself, R.C. Gardner [Masgoret & Gardner, ], shows
that integralization and attitude towards learning situation are two correlated variables that support individual
motivation to learn a foreign language, but motivation is responsible for the results in learning a foreign
language
b. Attitude
Allport imposed attitudes as the most powerful determinants of behaviour. Investigations have mainly
addressed the issue of training attitudes. For example, when an individual is faced with a new task, with an
unusual object, this episode causes a series of reactions charged with value, meaning that the stimulus has the
potential to cause positive or negative reactions. Negative attitude and lack of motivation of learners can
become obstacles to language learning. Smith's view [cited in Oroujlou & Vahedi, ] on attitudes can be
summarized as follows: attitudes can be learned, hence taught; they are situational and hence can be
generalized; they act in a certain frame of reference; if an event / object itself does not generate an attitude,
the situation, the context will determine which will be the subject’s attitude.
Language Anxiety
Another variable that may interfere with learning a foreign language is language anxiety, a factor
which has a devastating effect on performance in oral communication. Anxiety is seen in psychology as
either a trait (and it is a relatively stable personality trait), or as a state (a temporary situation). There is a
third type of anxiety, anxiety specific to a situation, one that is recurrent in some kind of situation and
research in the field of languages have shown that learning a foreign language can be classified as a specific
situation. The influence of anxiety caused by the use of a foreign language is relatively recent in studies on
factors affecting the results in learning a foreign language. In , Stephen Krashen [as cited Olivares-
Cuhat, ] hypothesized the affective filter, which credits affective factors (anxiety, motivation and self-
confidence) with the ability to influence the success in learning a foreign language. He believes them
mediators between the linguistic input of the classroom situation and the student’s ability to learn.
Horwitz [] considers anxiety to a foreign language as more than the sum of its parts and defines it
as "a distinct complex of proprioperception, beliefs, feelings and behaviours that occur during learning in the
classroom because of the uniqueness of a learning languages". Anxiety can be seen as a construct with two
dimensions, reflecting the communication in the classroom and beyond, in situations of everyday
communication. Foreign language anxiety has the same clinical picture as any other type of anxiety
[Horwitz]: difficult concentration, sweating, palpitations, worry, fear and even horror of foreign language
class, anxious students having an avoidance behaviour (they miss classes, do not do their homework).
Conclusions
The correlations show that out of the affective factors, motivation and anxiety are strongly linked to
English performance in the sample in question, thus reiterating the results of previous research. Our results
are partly consistent with those in Robinson's research [], which showed that motivation and aptitude
are the best predictors for successful outcomes in learning a foreign language after training. However, in our
study, attitude does not have a significant influence on performance in English so further studies should be
accomplished in order to find out whether their attitude is related to learning in general or to learning a
foreign language or to learning English. The means show that students majoring in English are more
motivated and have a more favourable attitude towards learning English than students from the faculty of
psychology and educational sciences, probably because the formers learn English with the specific purpose
of using it at a professional level so they must have been strongly motivated to choose it for their university
studies and they probably also have a positive attitude towards this language and everything regarding it, as
it is their major.
References
1. Horwitz, E. []. Language anxiety and achievement. Annual review of applied linguistics,
21(1), pp
2. Robinson, P. [] Aptitude and Second Language Acquisition Annual Review of Applied
Linguistics, pp,
3. Cochran, J. L., McCallum, R.S., Bell, S. M. [] Three A’s: How Do Attributions, Attitudes, and
Aptitude Contribute to Foreign Language Learning? Foreign Language Annals, 43 (4), pp–
4. Oroujlou, N., Vahedi, M. []. Motivation, attitude, and language learning, Procedia - Social and
Behavioral Sciences, pp,

 27 
 MİKAYIL MÜŞFİQİN SÖZ DÜNYASI:
TÜRKİYƏ-AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI ƏLAQƏLƏRİN
BİR NÜMUNƏSİ KİMİ

Akalın Şükrü Halûk

Bu il müasir Azərbaycan poeziyasının qabaqcıl şairi Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının yüz onuncu
ildönümüdür. Azərbaycanın hörmətli prezidenti cənab İlham Əliyev ci ilin şairin anadan olmasının yüz
onuncu illiyinin qeyd edilməsi, Azərbaycanda tədbirlər keçirilməsi, Müşfiqin xatirəsinin yad edilməsi,
kitablar çap edilməsi ilə bağlı ötən may ayının sində uğurlu bir sərəncam imzalamışdır. Mikayıl Müşfiq
müasir Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus yol açan, dövrünün şairlərilə yanaşı olaraq sonrakı dövrün
şairlərinə də təsir edən önəmli bir şəxsiyyətdir. Qısa ömrünə üç cildi dolduracaq qədər əsər sığdıran Mikayıl
Müşfiq, iyirmi doqquz yaşında Stalin dövründəki böyük qırğının qurbanı olmuşdur. Belə bir sərəncamın
imzalanması Mikayıl Müşfiqin xatirəsinin yad edilməsi, şeirlərinin yenidən ələ alınması, sənətinin
araşdırılması baxımından son dərəcə yararlı olmuşdur.
Eşqin, sevginin, gözəlliklərin şairi olaraq tanınan Müşfiqin şeirlərində və ruscadan tərcümə etdiyi
şeirlərdə diqqəti cəlb edəcək bir söz varlığı gözə çarpır. Mikayıl Müşfiq dövrünün Azərbaycan yazı dilindən
savayı danışıq dilindən, xalq ağzından, gənclərin jarqonundan, Türkiyə türkçəsindən aldığı sözlərlə
özünəməxsus bir ədəbi dilə malikdir. Şairin dili bu xüsusiyyəti baxımından Azərbaycanda da, Türkiyədə də
ətraflı şəkildə araşdırılmamışdır. Bu baxımdan həm şairi həm şeirlərini və sənətini tanıtmaq, həm də söz
dünyasını araşdırmaq məqsədiylə Hacəttəpə Üniversiteti Leksikografiya Tətbiqi və Araşdırma Mərkəzində
işlər aparılır. Bu məqaləmizdə qısaca şairin həyatına və sənətinə nəzər yetirəcək, sonra da söz dünyasıyla
əlaqəli müşahidələrimizi ifadə edəcəyik.
Mikayıl Müşfiq Kimdir?
Tam adı Mikayıl Müşfiq Mirzə Abdülqadiroğlu İsmayılzadə olan şair 5 İyun ci il tarixində
müəllim ailəsində Bakıda dünyaya gəlmişdir [4, 16]. Atası Mirzə Abdülqadir müəllimlik edərkən Vüsaqi
təxəllüsü ilə şeirlər də yazmışdır [1, 45]. Balaca ikən anası və atası vəfat etdikdən sonra Xızıda, nənəsinin və
dayılarının himayəsində yaşayır. Gələcəyin şairi balaca Mikayılın söz varlığının zənginləşməsində, ən böyük
pay nənəsi Qızqayıtındır. Anadoluda qız övladdan sonra oğlan övlad istəyənlərin Döndü adını qoyduğu kimi
Azərbaycanda da xalq arasında buna uyğun olaraq Qızqayıt adı qoyulurdu. Belə bir ənənənin davam etdiyi
bir şəraitdə yetişən Mikayıl Müşfiq, nənəsi Qızqayıtdan xalq deyimlərini, laylaları, bayatıları, nağılları,
əfsanələri dinləyərək böyümüşdür [4, 16]. Bu şifahi ədəbiyyat nümunələri bir tərəfdən şairin söz varlığını
genişləndirərkən, digər tərəfdən də söz sənətlərində ustalaşmasını təmin etmişdir. Şairin uşaqlıq illərində ana
dilini belə zəngin bir mənbədən öyrənməsi Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının ən güclü nümunələri sayılan
Şəngülüm, Şüngülüm, Məngülüm adlı əsərində özünü göstərmişdir.
Dərc olunan ilk şeiri “Bir Gün” orta təhsil alarkən cı ildə “Gənc İşçi” qəzetində çap olunmuşdur.
ci ildə Azərbaycan Dövlət Üniversitetinin Dil və Ədəbiyyat bölümünə qəbul olan Mikayıl Müşfiqin
burada aldığı təhsil ədəbiyyat zövqünün inkişafına şərait yaratmışdır. İlk şeir kitabı universitet tələbəsi ikən
cu ildə çap edilmişdir [1, 24].
Mikayıl Müşfiq ci ildə universitetdən məzun olduqdan sonra müəllimliyə başlamışdır. Şeirlərinə
ilham mənbəyi olacaq Dilbər Axundzadə ilə tanış olur. ci ilin aprelində nişanlanırlar. Nişan mərasimi
Azərbaycan şairlərinin görüşü kimi olmuşdur. Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq, Əhməd Cavad, Səməd Vurğun,
Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Bülbül nişan mərasimini musiqili bir ədəbi gecəyə çevirirlər [1, 59].
Müşfiq, o günlərdə həm müəllimlik edir, həm də Azərnəşrdə redaktor olaraq işləyirdi. Dolanışıq
qayğısıyla məşğul olduğu bu işlərdən əlavə daha da vacib olan şeirlər yazır, ədəbiyyat gecələrində oxuduğu
şeirləriylə dinləyənləri özünə heyran edirdi. Müşfiqin şeirləri az bir zamanda bütün Azərbaycanı özünə
heyran edirdi. Fabriklərdə, məktəblərdə, qəsəbələrdə, kəndlərdə təşkil olunan ədəbiyyat gecələrində çox
sayda insanlar onu dinləməyə gəlirdi. Mikayıl Müşfiq səhnəyə çıxarkən hər kəs susur, bu gənc şairi nəfəs
almadan dinləyir, şeirini bitirdikdən sonra da gurultulu alqışlayırdılar.
Mikayıl Müşfiqin müasir Azərbaycan ədəbiyyatında iz buraxan əsəri isə “Yenə O Bağ Olaydı” adlı
şeiridir:
Yenə o bağ olaydı, yenə yığışaraq siz
O bağa köçəydiniz.
Biz də muradımızca fələkdən kam alaydıq,
Sizə qonşu olaydıq.
 28 
 Yenə o bağ olaydı, səni tez-tez görəydim,
Qələmə söz verəydim,
Hər gün bir yeni nəğmə, hər gün bir yeni ilham…
Yazaydım səhər-axşam.
Arzuya bax, sevgilim, tellərindən incə mi?
Söylə ürəyincə mi? [3, ]
Sovet rejiminin tarı qadağan etmək istədiyini öyrəndikdə Mikayıl Müşfiqin yazdığı “Tar” şeiri isə
Azərbaycanda böyük bir əks səda verir.
Oxu, tar, oxu, tar!..
Səsindən ən lətif, şeirlər dinləyim.
Oxu, tar, bir gadar!..
Nəğməni su kimi alışan ruhuma çiləyim.
Oxu, tar!
Səni kim unudar?
Ey geniş kütlənin acısı, şərbəti –
Alovlu sənəti!
…
Oxu, tar!
Fabrikdə, zavodda,
Traktor başında.
Bu saat qarşında
Nə qədər adam var!
Utanma, oxu, tar!
Mədənli Bakımın,
Pambıglı Gəncəmin,
İpəkli Şəkimin
Acısı, şərbəti.
Alovlu sənəti! [3, ]
Şeirdə keçən “Oxu, tar!.. Utanma, oxu, tar!.. Səni kim unudar?..” sözləri şüara çevrilir və
Azərbaycanda qulaqdan qulağa yayılır [1, ]. S.Rüstəmov tərəfindən bəstələnib Azərbaycanda yayıldıqdan
sonra mahnı, Türkiyədə də məşhur olmuş, məşhur türk sənətçisi Selda Bağcan bu mahnını Türkiyədə 40
Yılın 40 Şarkısı albomunda oxumuşdur.
Mikayıl Müşfiq Azərbaycan ədəbiyyatındakı şəxsiyyətlərin vurğunu olduğu qədər də Türk
ədəbiyyatından Namıq Kamal, Tofiq Fikrət, Abdülhaq Həmid, Faruk Nafizin heyranı idi. Həmidin şeirlərini
oxuyarkən, dinləyərkən həyəcanlanmaqda, coşmaqdadır. Bu maraq və sevginin nəticəsi olaraq Həmid
Mikayıl Müşfiqə dərindən təsir etmişdir. Həmidin “Teyflər Keçidi” adlı bu əsərini örnək alan Müşfiqin son
yazdığı şeiri “Şən Teyflər”dir.
SSRİ-də Stalin dönəmində cı ildə başlayan, ci ildə daha da kəskinləşən ve İkinci Dünya
Müharibəsinə qədər davam edən, müharibədən sonrakı illərdə də təsirini göstərən kütləvi qırğınlar türk
dünyasının çox sayda itki verməsilə nəticələndi. Mikayıl Müşfiq müxalif deyildi, Sovet və kommunist
ideologiyalarını tərifləyən şeirlər də yazırdı. Amma lirik tərzdə yazdığı; eşqdən, sevgidən bəhs edən şeirləri
üstünlük təşkil edirdi. Ancaq dövr dəyişmişdi artıq; ən kiçik bir səbəb, tək bir söz belə rejim düşməni olaraq
damğalanmağa bəs edirdi [1, ]. ci ilin may ayında Mikayıl Müşfiq həbs edilir. Ona yönəldilən
bütün ittihamları işgəncələrə baxmayaraq qəbul etmir. Yeddi ay davam edən işgəncələrdən sonra simvolik
bir məhkəmədə bir neçə dəqiqə çəkən “mühakimənin” sonunda ölümə məhkum edilir. 6 Yanvar ci il
tarixində də güllələnmişdir [4, 17]. Nəşi tapılmamış və məzara dəfn olunmamışdır.
Stalinin ölümündən sonra tədricən başlayan yumşalma nəticəsində şairin son sözləri gerçəkləşmiş ve
23 May cı il tarixində SSRİ Ali Məhkəməsi Mikayıl Müşfiqin günahsız olduğunu qəbul edərək,
beraətinə qərar vermişdir.
Mikayıl Müşfiqin bəraətindən sonra şairin ve yoldaşının başına gələnlər Azərbaycanda dilləndirilməyə
başlamışdır. Buna ən böyük təsir Rəsul Rzanın cı ildə “Qızılgül Olmayaydı” şeiridir. Bu şeir
Azərbaycan ədəbiyyatında Stalin dövründəki qətliam qurbanlarına dair yazılmış ən dəyərli əsər olaraq qəbul
edilir. Şeirin əsas mövzusu Mikayıl Müşfiqin həyatı və acı taleyidir [2, ].
Bugün Azərbaycan, şair Mikayıl Müşfiqi layiq olduğu yerə gətirmiş, keçmiş dövrün izlərini yox
etməyə çalışmışdır. Müşfiqi məhv edənlər, nəşini yox edənlər nifrətlə anılır. Mikayıl Müşfiq isə qısa ömrünə
sığdırdığı əsərləriylə müasir Azərbaycan ədəbiyyatının ən güclü şairi olaraq qəbul edilir.
 29 
 Mikayıl Müşfiqin Söz Dünyası
Azərbaycan türkcəsinin bütün incəliklərini zəngin söz varlığıyla, özünəməxsus ifadələrlə şeirləşdirən
bir qələm ustasıdır Müşfiq…
Azərbaycanlı ədəbiyyat araşdırmaçıları Müşfiqi XX əsr Azərbaycan şeirinin ən görkəmli qabaqcılı
olaraq qəbul edirlər. Şeirləri dövrünün ədəbiyyatçıları tərəfındən yüksək dəyərləndirilmiş, ondan sonra gələn
şairlər Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza və digərləri Müşfiqin sənətindən təsirlənmiş, onu örnək
almışdırlar.
Müşfiqin şeir sənətiylə bərabər, eyni zamanda diqqət çəkən bir başqa cəhət isə söz varlığıdır. Bir
şairin, yazarın əsərlərində istifadə etdiyi sözlər, deyimlər, söz qəlibləri onun üslubunu, dili istifadə etmə
bacarığını sərgilədiyi kimi şairin, yazarın sənətiylə, duyğu, düşüncə və xəyal dünyasıyla əlaqədar ipuclarını,
dünyaya və insana baxışını göstərir. Bunun üçün sənətçinin əsərlərindən təsadüfən, istəyə bağlı və ya hissi
seçimlərlə deyil bütün əsərlərində istifadə etdiyi söz varlığını aşkar etmək gərəkdir.
Təəsüf ki, şairlərimizin, yazarlarımızın söz varlığını bütünüylə aşkar edən, istifadə sıxlıqlarını ve söz
seçimlərini dəyərləndirən, yazı diliylə bərabər yerli söz varlığını, özünəməxsus sözləri hətta belkə də özünün
yaratdığı və ya yeni mənalar verdiyi söz varlığı elementlərini əhatə edən araşdırmalar edilməmiş, yayınlar
dərc olunmamışdır. Müşfiqin əsərlərinin söz varlığı da bir bütün olaraq dəyərləndirilməmiş, şairin söz
dünyası araşdırılmamışdır.
Müşfiqin söz varlığı Azərbaycan ədəbi dilini ötən bir zənginlikdədir. Xalq dilindən aldığı sözlər,
deyimlər, dövrün gəncliyinin istifadə etdiyi sonradan unudulmuş diqqət cəlb edici sözlər Müşfiqin şeirlərində
tez-tez istifadə olunur. Bunlardan biri də “Yenə O Bağ Olaydı” şeirində istifadə olunan “əyişəydin” sözüdür.
Heç bir lüğətdə rast gəlinməyən ǝyiş- felinin mənasını azərbaycanlı həmkarlarımdan da öyrənə bilmədim.
Nəhayət, Xəlil Rzanın kitabında Rəsul Rzanın açıqlamasından bu sözün dövrün gəncləri arasındakı bir
jargon olduğunu və “dostluq etmək; flört etmək; kompliment etmək” mənalarına gəldiyini öyrəndim [4, ].
Mikayıl Müşfiqin şeirlərində istifadə olunan ancaq Azərbaycan lüğətlərində olmayan başqa sözlər də
var. Məsələn, andır-, quytu, bora, kibi, umuz, sıtgı siyril-, bir qərarda dur- sözləri Türkiyə türkcəsinin söz
varlığından götürülmüşdür. Dur- sözünün buradakı mənası Türkiyə türkcəsinə məxsusdur. Müşfiqin
şeirlərində istifadə etdiyi belə sözlər, XX əsrin əvvəllərindəki Türk edəbi dilinin ümumi söz varlığını təşkil
edir. Türkistan coğrafiyasında istifadə olunan sayra- “quş ötməsi, mahnı oxumaq” feli də Müşfiqin söz
varlığında görünür. Bu söz varlığı da Qaspıralı İsmayılın, Hüseynzadə Əli Bəyin düşündüyü, əsərlərində
istifadə etdiyi “dildə birlik” ideyasının bir nümunəsidir. Müşfiq bu sözləri oxuduğu ədəbi əsərlərlə yanaşı
nənəsi sayəsində Azərbaycan dialektlərindən, “doğma dilindən” öyrənmişdir.
Bu sözlərlə bərabər Müşfiqin Türkiyə türkcəsinin qrammatik formalarını da istifadə etdiyini görürük.
Azərbaycan türkcəsindəki indiki zaman şəkilçisi ilə yanaşı, Türkiyə türkcəsi indiki zaman şəkilçisi -yor,
birinci şəxs cəm şəkilçisi -Xz, feli bağlama şəkilçisi -XncA istifadəsi də diqqəti cəlb edəcək miqdardadır.
Nəticə
Bütün bunlar Mikayıl Müşfiqin Azərbaycan ve Türkiyə türkcələrinin ortaq bir dil quruluşu içərisində
istifadə oluna biləcəyini göstərməktədir. Şairin dili Türkiyə Azərbaycan mədəniyyətlərarası əlaqələrin bir
nümunəsidir. Doğumunun yüz onuncu ildönümündə, Hacəttəpə Universitetində azərbaycanlı tələbəm
Hüseyn Musayevin elmi rəhbərliyimlə hazırladığı müdafiə işində Mikayıl Müşfiqin bütün şeirlərini məxsusi
dili ve imlası ilə yayınlamaq və bu şeirlərindəki söz varlığını bir məlumat bazası halına gətirib bütün sözləri
mənaları ilə, çeşidləri ilə, etimologiyaları ilə və istifadə olunma sıxlığı ilə vermək, söz yaradıcılığını ortaya
qoymaq məqsədindəyik. Beləcə, Mikayıl Müşfiqin dili və söz varlığı üzərinə daha dəqiq məlumatlar əldə
etmək mümkün olacaqdır. Mikayıl Müşfiqin söz dünyasından bir kiçik görüntünü göstərmək məqsədiylə
bütün şeirlərini kompyuterə yüklədik və şairin şeirlərindəki ə yaxın () söz içərisində ən çox
istifadə etdiyi ilk “sözlük bulud” əmələ gəldi:

 30 
 İri hərflərlə yazılan sözlər şeirlərdə ən tez istifadə olunan ilk sözdür. Bu “söz buludunda” dövrün
ideolojik heç bir sözü yoxdur. Sual sözləri, bağlayıcılar istisna olunarsa tezlikle istifadə olunanlar birinci və
ikinci şəxs əvəzlikləri mən, sən, mənim, sənin; sonrakı sözlər var, həyat, gözəl, könül, hər, yeni, çox, gün,
bax, səhər, zaman, ana, buludlar kimi sözlər şairin söz dünyasını bir tablo kimi göstərməktədir. Əvvəldə də
qeyd etdiyimiz kimi Mikayıl Müşfiq eşqin, sevginin, gözəlliklərin, təbiətin şairidir.
Yüz onuncu ildönümündə Mikayıl Müşfiqi bir daha rəhmətlə, hörmətlə anıram.

Ədəbiyyat
1. Ahundzadə, D. Müşfigli Günlər. Bakü: Xan Nəşriyatı,
2. Anar. Nazım Hikmet Kerem Gibi. Çev. İmdat Avşar, Ankara: Bengü Yayınları,
3. Müşfiq, M. Əsərləri -3 Cilddə. Tərtib edəni və redaktoru Gülhüseyn Hüseynoğlu, Bakı:
Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı,
4. Ulutürk, X. R. Həyat, Həyat Deyə Çırpınan Könül. Nəşr. Firengiz Xanım Ulutürk, Elizade Esgerli,
Bakı: Çinar-Çap,

ФОРМИРОВАНИЕ СОЦИОЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ КОМПЕТЕНЦИИ ПРИ ОБУЧЕНИИ

Алимсаидова С.А.
Кокандский государственный педагогический институт имени Мукими, Узбекистан

Стремительное развитие и глобализация информационно-коммуникативных технологий резко

 32 
 ÇİNGİZ AYTMATOVUN “ƏBƏDİ GƏLİN” ROMANINDA FƏRD VƏ CƏMİYYƏT PROBLEMİ

Alıyeva A.A.
Sumqayıt Dövlət Universiteti, Azərbaycan

Tarixi inkişaf prosesində insanlar elə bir yetkin səviyyəyə yüksəlmişlər ki, indi onları yalnız yemək,
geyim və məişət məsələləri düşündürmür. Hər insan öz şəxsi problemlərinin həllinə çalışmaqla yanaşı,
ailəsinin, dünyanın gələcəyini də düşünür, sabaha biganə qala bilmir, beynində gələcəyin problemlərini
araşdırır, bir sözlə, özünün və bəşəriyyətin sabahı üçün xüsusi məsuliyyət daşıdığını dərk edir. Bu, insanın
qazandığı ən böyük məsuliyyət duyğusudur. Bu duyğu insanda ağlı və humanizmi möhkəmləndirir,
bəşəriyyətin inkişafının gerçək perspektivlərinin elmi dərkinə imkan yaradır.
İnsanın getdikcə şaxələnən və mürəkkəbləşən həyat fəaliyyəti elmin, o cümlədən insan haqqında elmi
düşüncələrin mürəkkəbləşməsinə gətirib çıxarır. Sahələrin genişlənməsi problemlərin çoxalmasına, bu isə
elmi axtarış və mübahisələrin artmasına səbəb olur. Həyatdakı ziddiyyətlər bir növ elmdə də özünü göstərir.
Beləliklə, insan haqqında ənənəvi, əbədi problemlərlə yanaşı, yeni məsələlər də meydana çıxır. İnsanın bu
“yeni məsələləri” bütün elmlərlə yanaşı, ədəbiyyatşünaslıqda və sənətdə, həmçinin bədii söz sferasında da
baş qaldırır. İnsan problemi fərdin və bəşərin problemi kimi bütün elmlərin ortasından qalın, qırmızı xətt
kimi keçir və onların hamısını məşğul etməklə, həm də cəmiyyətin ümumi probleminə çevrilir.
“Çingiz Aytmatovun yaradıcılığında millilik amili, ümumtürk ruhundan qırğız etnik düşüncəsindən
doğan və qlobal dünyanın hadisəsi səviyyəsində ümumiləşdirilən yüksək və dərin insani keyfiyyətlər
şəklində təzahür edir” [1, 4].
Müəllifin son romanı “Əbədi gəlin” (“Dağlar çökəndə”, ) SSRİ dağıldıqdan sonra qloballaşma və
onun ortaya çıxardığı problemlərdən bəhs edir. Bir quruluş dağılır, yeni bir quruluş formalaşır. İnsanlar hələ
yeni quruluşla ayaqlaşa bilmirlər. Belə bir zamanda necə hərəkət etmək lazımdır? Bu suala çoxları cavab
tapa bilmir və yanlış yolla gedərək həm özlərinə, həm də yaşadıqları cəmiyyətə bir sıra problemlər yaradırlar.
Arsenin düşüncələri və həyat amalı yaşadığı cəmiyyətdə heç də birmənalı qəbul olunmur. Onu anlayan,
fikirlərini dəyərləndirənlərin sayı azdır. Milli, əxlaqi-mənəvi dəyərlərə malik olmaq, onları qorumaq
hamının vətəndaşlıq borcu olsa da, çoxları bunu dərk etmir, ya da buna laqeyd yanaşır. Arsen isə belə
insanlara qarşı müəllifin yaratdığı obrazdır, sanki müəllifin özüdür.
İnsanların əksəriyyəti ideya müəllifi yox, icraçıdırlar. Lakin hər bir insan özünəməxsus kiçik bir
miqyasda ideya müəllifi kimi çıxış edə bilir. Öz ailəsi ilə, öz şəxsi həyatı ilə bağlı planlar cızır və onların
həyata keçirilməsində bəzən üçüncü tərəfin iştirakından istifadə edir. İnsan bir tərəfdən öz həyatını özü
qurur, digər tərəfdən özündən asılı olmayan hadisələr burulğanında naməlum hərəkətlərə qatılır. Hər kəs ya
özünün, ya da başqalarının fikrini, ideyasını həyata keçirərkən əməlinin nəticəsinin, məqsədə, ideyaya
adekvatlığını yoxlaya-yoxlaya addımlar atır. Yəni böyük ideya parçalanır, pillələnir və ona çatmaq yolunda
atılmalı olan addımların əsasında duran kiçik ideyalar, kiçik məqsədlər ortaya çıxır.
Bəzən də əksinə olur. Adamların çoxu kiçik məqsədlərə nail olmaq üçün fəaliyyət göstərir və bu
məqsədlərin cəmindən böyük məqsəd, böyük nəticə hasil olacağını güman edirlər. Ona görə özünüdərkin də,
tərbiyənin də, özünütərbiyənin də əsasında fərdi düşüncənin, azad fikrin formalaşması, bütün fəliyyətlərin
ideya əsasında mənimsənilməsi dayanır. Yəni əqli tərbiyə olmadan təfəkkür mədəniyyəti yüksəldilmədən
ictimai fəaliyyətin də pozitiv prinsiplər əsasında qurulması, faydalı olması mümkün deyil.
Çingiz Aytmatov həyatın dialektik inkişafından doğan ziddiyyətləri vaxtında görüb onu bədii əsərin
imkan verdiyi qədər geniş, hüdudsuz miqyasda dünya xalqlarının mühakiməsinə verən yazıçı idi.
Üzəngili dağlar, bu dağlarda yaşayan bəbirlərin (qar parslarının) belə qırğızların milli sərvəti olduğunu
anlamayan Bektur ağa, Taştanafqan üçün milli-mənəvi dəyərlərin qorunması, ya qorunmaması önəmli
deyildi. Ərəb milyonçularının bəbirləri ovlaması onlar üçün pul qazanmaq Arsen üçün isə milli dəyərlərə
xəyanət və xalqının təhqir olunması idi. Arsenin əmisini, həmkəndlisini düz yola dəvət etməsi, onlardakı
millilik ruhunu oyatmaq cəhdi, təəssüf ki, nəticəsiz oldu.
Bazar iqtisadiyyatı, çox şeyin pulla alınıb-satıla biləcəyi bir cəmiyyətdə yaşamaq, doğrudan da,
mənəviyyatı zəngin, özünü tanıyan, vicdanlı insan üçün çox çətin idi. Pul, var-dövlət çox şeyi dəyişə bilər,
amma hər şeyi yox. Yalnız özünü düşünən Ertaş, Bektur ağa kimi qırğızlar Arseni başa düşüb anlaya
bilməzdi. Elesin Arseni başa düşməsi, onunla həmfikir olması müəllifin nikbin düşünməsi ilə bağlıdır. Yəni
cəmiyyətdə insanlıq, bəşəri duyğular, milli dəyərlər hələ tam ölməyib. Arsen ölsə də, onun ideyaları,
düşüncələri yaşayacaq və yayılacaq.
Arsenin ölümündən sonra Eles onun əlyazmaları içərisində “Öldürmək-Öldürməmək” əsərini
tapmışdı. Müharibəyə gedən Sergey Varantsov haqqında olan bu yazıda Sergey təzadlar arasında qalır.
 33 
Müharibə zamanı qarşısına çıxan düşməni öldürsün, ya öldürməsin. Çünki anası onu müharibəyə yola
salanda demişdi ki, heç kimi öldürmə, qan tökmə. Atası isə əksinə olaraq düşmənlə üz-üzə gələrsə, özünü
qorumaq üçün düşməni öldürməyi tövsiyə etmişdi. Belə olan halda Sergey: “Öldürmək, ya öldürməmək?”
sualı haqqında düşünürdü. “Müharibədə öldürən qazanır, qazanan isə haqlıdır. Belə gəlmiş, belə də gedəcək”
[2,]. Ön cəbhəyə gedən əsgərləri aparan qatar yarımstansiyaların birində dayanır və əsgərlər qatardan
enirlər. Falabaxan qaraçı qadın əsgərlərin içərisində yalnız Sergeyə yaxınlaşaraq yalnız onun falına baxaca-
ğını deyir: “Sən ölümsüzsən! Bunu rəbbinlə hiss edirəm! Baxarsan, sən ölümsüzsən. Sənin ulduzun çox
özəldi!” [2, ].
Falçının sözünə etiraz edən əsgərlər insanın ölümsüz olmadığını deyirlər, həm də onlar müharibəyə
gedirdilər, kimin başına nə gələcəyini demək çətin idi. Əsgərlərin etirazına cavab olaraq qaraçı qadın deyir:
“Tale ölümün fövqündədir. Taledən tale çıxar. Ölümdən isə heç nə çıxmaz. Bu dəliqanlının ölümsüzlüyü
taledəndir!” [2, ].
Müharibənin, qan tökməyin əleyhinə çıxan yazıçı etiraz səsini qaldırır, qan tökməyə yox deyir. Eles
söz verir ki, “Öldürmək – Öldürməmək” əsərini əsgər məzarlıqlarında yüksək səslə oxuyacaq.
Günahsız əsgərlərin ölməsi, anaların gözü yaşlı qalması doğru deyil. Hakimiyyət və torpaq uğrunda
ədalətsiz müharibələrə, qarşıdurmalara son qoyulmalıdır.
“Əbədi gəlin” romanı qəhrəmanın ölümü ilə başa çatır. Əsərin epiloqu – “Öldürmək – Öldürməmək”
ilk baxışdan əsərlə bağlı olmasa da, bu sonluq sırf müəllifin ideyasıdır. Romanın leytmotivini də məhz
Öldürmək – Öldürməmək sualı ətrafında cərəyan edən düşüncələr təşkil edir.

Ədəbiyyat
1. Həbibbəyli İ. İnsan mənəviyyatının böyük ədəbiyyatı. Bakı: Elm və təhsil, , s
2. Aytmatov C. Ebedi gelin. Elips kitap. Haziran, , s.

MOLLA PƏNAH VAQİF VƏ MƏHTİMQULU FƏRAQİ

Allahmanlı M.
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Azərbaycan

Vaqif yaradıcılığını araşdırarkən tədqiqatçıların diqqət yetirdiyi problemlərdən biri türkmən xalqının
mütəfəkkir şairi Məhtimqulu Fəraqi ilə tipoloji təhlillərə üstünlük vermələridir. Əlbəttə burada diqqət
yetirilməli olan ən birinci məsələ türk xalqlarının bu iki görkəmli şairinin milli düşüncədə yaxınlıqlarının
genetik mahiyyətinin aydınlaşmasıdır. Beləliklə, artıq daha əski olanın, milli yaddaşın sadə, aydın və təbii
canlanması hərəkətliliyi bir istiqamət kimi xüsusi maraq doğururdu. seafoodplus.infovun dediyi “amma mən
əyyami-səyahətimdə səfheyi-Qarabağda Molla Pənah Vaqifin bir para xəyalatını gördüm ki, zikr etdiyim
şərt bir növ ilə onda göründü” [3, ]. seafoodplus.infovun “zikr etdiyi şərt” eyni dövrün görkəmli sənətkarı
M.Fəraqidə də təkrarlanır. Maraqlıdır ki, eyni təhlillər, eyni ruh, həyata, həyat hadisələrinə yanaşmalar hər
iki böyük şairdə bir-birinə yaxın səviyyədə boy göstərir və bu təbii, həm də ortaq olacaq oyanış, bədii-estetik
düşüncənin arxetiplərlə süslənməsi məsələsini ortaya qoyur. Məhz bu səbəbdəndir ki, hər iki sənətkar milli
intibahın hadisəsi kimi elə öz dövründən yazılır, yozulur və yenə də fərqli yanaşmaların ortaya çıxmasını
zəruriləşdirir. F.Köçərli xüsusi olaraq vurğulayırdı ki, “Molla Pənah milli şair olduğuna binaən, onun şeir və
qəzəliyyatı bizim Azərbaycan türklərinə ziyadə xoş gəlir və hər nə onun qələmindən zühura gəlibsə, xah
müxəmməsat və xah mürəbbeat, və xah qəzəliyyat tamami ürəkdən və həqiqi həyatdan nəşət edən əsərlərdir.
Bu qism əsərlərdən masəva Molla Pənahın bir çox əşar və ədəbiyyatı dəxi vardır ki, onlarda öz
müasirlərinin ayinü adətı, adabü əxlaqı və dolanmaları artıq məharət ilə rişteyi nəzmə çəkilibdir. Belə ki,
onlar gələcək nəsil üçün böyük bir yadigar məqamındadır” [4, ].
Azərbaycan ədəbiyyatında bu fövqəl olanın reallaşması Vaqiflə, türkmən ədəbiyyatında Məhtimqulu
ilə reallaşdı. Məhtimqulu “Türkmənin” yazdı, Vaqif isə vətən timsalında “Hayıf ki, yoxdur”u ədəbi hadisə
kimi bədii sferaya təqdim etdi və bununla bütünlükdə Kür qırağı timsalında vətəni rəmzləşdirdi. Necə ki,
dastanlarımızda, aşıqlarımızın şeirlərində bu tüp simvollaşma ilə qarşılaşırıq və “Koroğlu” bu ənənənin
klassik formasıdır. Ozandan, aşıqdan gələnlər, epos təhkiyəsi və xalq şeiri üslubunda özünü göstərən kanonik
sistem bütün variantlarda yazılı ədəbiyyat üçün enerji qaynağı olmuşdur. “Hayıf ki, yoxdur”, “Bayram oldu”,
“Oynasın, “Öp”, “Ola” və s. nümunələr sazın ecazkarlığına hesablanmışdır, elə başlanğıcını da oradan
götürür.
Qış günü qışlağı Qıraqbasanın,
Gözüdür aranın, cümlə cahanın,
 34 
 Belə gözəl yerin, gözəl məkanın,
Bir gözəl obası, hayıf ki, yoxdur. [10, ]
Göründüyü kimi, bu şeirin mahiyyətində xalq ədəbiyyatından gələn texnoloji sistemin və təsəvvürlərin
mütənasibliyi ilə bütöv bir sənət nümunəsi yaradılmışdır. Vaqif və Məhtimquğu yaradıcılığının mahiyyətində
dayanan da elə bu sistemin mükəmməlliyi, sözlərin assosiativ-emosional çalarlarının qeyri-adiliklə bir
sistemə oturdulmasıdır. Vaqifi Azərbaycan ədəbiyyatında hansı zirvənin sahibi və hansı səviyyədə
görürüksə, Məhtimqulunu da türkmən ədəbiyyatında eyni ucalıqda qəbul edirik. Bu iki böyük şair XVIII əsr
türk xalqları ədəbiyyatının yönləndiricisi, məktəb yaradıcısı olmuş şəxsiyyətlərdir. Ədəbiyyatşünas
seafoodplus.infov vurğulayır ki, “Məxtimqulu Fəraqi XVIII əsr türkmən realist ədəbiyyatının banisi, böyük
mütəfəkkir şairi, movzu və formasına görə yeni ədəbiyyatın yaradıcısı kimi şöhrət qazanmışdır” [5, ].
Əslində, burada məsələ ədəbiyyat dairəsi ilə məhdudlaşmayıb, daha da dərinlərə gedir. Bu sevginin
kökündə türkmən milli varlığının özünü təsdiqi, milli özünüdərk düşüncəsinin təşəkkül tapıb formalaşması,
millətin tarix səhnəsində öz mənəvi və fiziki varlığını qoruyub saxlaması kimi ciddi amillər dayanır” [2,
47].
M. Fəraqinin bədii-estetik, fəlsəfi düşüncəsində dayananlar, gözəllik anlayışları Vaqiflə eyni sistemdə
dayanır və bu XVIII əsrin düşüncəsində olan yeniləşmənin bir zərurət kimi gərəkliyini aydınlaşdırır. Orta
əsrlərin şeir fəlsəfəsində olanlar həm Vaqifdə, həm də Məhtimquluda yeni konsepsiyalarla, milli olanın
aparıcılığının ortaya qoyulması ilə şərtlənir. Məhz ona görə də M.Fəraqi türkmən poeziyasında olan boşluğu
milli olanların bədii arenaya gətirilməsi ilə doldurdu və “türkmən poeziyasının atası” kimi bir təsəvvürü özü
haqqında formalaşdırdı.
Gözəl vardır gözəllərdən ziyadə,
Onun qulluğunda durasın gələr.
Ədəbli, ərkənli, mülayimzada,
Ta ölüncə belə yörəsin gələr. [6, ]
Göründüyü kimi, M.Fəraqi şeirlərində aşıq poeziyasından, elat həyat tərzində olanlardan gələnlər
kifayət qədərdir və bu böyük sənətkar onları türkmən baxşılarının məclislərində oturub öyrənməklə, onların
dediklərini sinəsinə yığmaqla, milli olana vurğunluq nümayiş etdirmiş və görüb götürdüklərini böyük bir
ilhamla yenidən ustadların özünə qaytarmışdır. Vaqif və Məhtimqulu bu müstəvidə bir xətdə görünür, türk
milliliyinin yeni şəraitdə konservatoru rolunu oynayırlar.
Bir dilbərə tuş gəldim, qəmzəsi ox, qaşı yay,
Gün heyrandır görkündən, xəcalətdə dolan Ay.

Canım versəm cayizdir, beylə surət məhbuba,

seafoodplus.info şeiri M.Fəraqi poeziyası ilə milli təfəkkürün reallaşdırdığı və zərurət kimi ortaya qoyduğu
arxetiplərdə, yaddaşdan gələnlərdə qovuşur, həm də biri digərini tamamlayan fakta çevrilir. Ədəbi-bədi
təfəkkürün tarixi nikişafı normativlərin dəyişkənliyini, bir mədəniyyət layının digəri ilə əvəzlənməsini də
aktuallaşdırır. Məhz XVI əsrdə olan yüksəliş sonrakı yüzilliklərə doğru irəlilədikcə Füzuli xəttində
olanlardan daha çox Şah İsmayıl Xətai, Qurbani təsəvvüründə olanların intişarını və aparıcılığını Vaqiflə,
Vidadi ilə, Məhtimqulu ilə reallaşdırdı. Zaman estetik təfəkkürün normativlərinin yeni standartlarını
müəyyənləşdirdi və qəzəli də bu sistemdə islahatlarla, janrın formatını (mövzu kontekstində) genişləndirdi.
Vaqif “Düşər”i, “Bax”ı yazdı və bu silsilədən olan bədii nümunələrin yaranması prosesinin genişlənməsinə
rəvac verdi.
Hər gedən gəlmiş, mənim ol gülüzarım gəlməmiş,
Ey gözüm, qan ağla kim, çeşmi-xumarım gəlməmiş.

Getmiş idi ixtiyarım biləsincə yarımın,

Ədəbiyyat
1. Abid Ə. Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi. Bakı: Elm və təhsil, , s.
2. Ağayeva F. Klassik türkmən şeiri. Bakı: Bakı Universiteti, , s.
3. Axundov M.F. Bədii və fəlsəfi əsərləri. Bakı: Yazıçı, , s.
4. Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. 2 cilddə, I c., Bakı: Elm, , s.
5. Quliyev E. Türk xalqları ədəbiyyatı. Bakı: Apostorof, , s.
6. Məhtimqulu Fəraqi. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Elm və təhsil, , s.
7. Vaqif M.P. Əsərləri. Bakı: Azərnəşr, , s.

FAUST OBRAZININ XX ƏSR ƏDƏBİYYATINDA TRANSFORMASİYASI

Allahquliyeva C.M.
Sumqayıt Dövlət Universiteti nəzdində Sumqayıt Dövlət Texniki Kolleci, Azərbaycan

Elə əsərlər var ki, insan ömrü boyunca axtardığı sualların cavabını o əsərlərdə tapır. Buna görə də hər
dəfə həyatın axarı bizi dolaşıqlığa salanda həmin əsərlərə müraciət edirik. Yohan Volfqan Hötenin “Faust”
əsəri məhz belə əsərlərdəndir.
“Faust” əsəri alman mütəfəkkir Hötenin həyatını, düşüncəsini və bütün şəxsiyyətini ortaya qoyaraq
meydana gətirdiyi əsərdir. Müəllif əsəri XVIII əsrin cı illərində yazmağa başlasada onu yalnız XIX əsrin
cu illərində ölümündən bir il əvvəl tamamlaya bilmişdir. “Tamamilə təbiidir ki “Faust”da böyük
sənətkarın keçdiyi bütün yaradıcılıq mərhələləri bu və ya digər dərəcədə əks olunmuşdur” [1, 10].
Hötenin “Faust” faciyəsinin ən dəyərli cəhətlərindən biri ondadır ki: “əsərin fəlsəfi mənası onun bədii
qurluşu ilə vəhdət təşkil edir” [2,11]. ”Faust” xoşbəxtlik deməkdir. Əsərdə xoşbəxtliyi tapmaq üçün çalışan
Faustun başına gələnləri və yaşadıqlarından söhbət açılır. “Şeytanla ortaqlıq edən Faust, axtardığı ehtiras və
sevgini tapmaq üçün müxtəlif yollara əl atır. Höte bu əsərdə bəşəri insan xarakterini və davranışını olduqca
geniş bir şəkildə təsvir etmişdir” [3]. Əsər, xoşbəxtliyi axtarmaq üçün insanın nələr edə biləcəyini aydın
göstərir.
Hötenin əsərinin qəhrəmanı elmin və fəlsəfənin sirlərinə yiyələnmiş alim Faust, dünya mədəniyyətində
bəşəri bir obraza çevrilmişdir. Obraz vasitəsi ilə müəllif elə ciddi problemlərə toxunur ki, onlar bu gün də öz
aktuallığını itirməyib. Insan həyatının mənası, onun yer üzündə missiyası, xoşbəxtliyin dəyəri, xeyir və
şərin qəbul olunub olunmaması, insan təbiyətinin ikiləşməsi kimi məsələlər bu gün də insanları düşündürür.
Müasir müəlliflər insan və iblis arasında olan mübahisə barədə öz fikirlərini oxucuya çatdırmağa çalışırlar.
Son yuz ildə təxminən dəfə Faust obrazına müraciyət olunub. Lakin XX əsrin Faustu artıq fərqli bir
obrazdır. O, öz əvvəlki universallığını itirib dövrün müxtəlif əhval-ruhiyyəsini əks etdirməyə xidmət edir.
XX əsrin birinci yarısında yazıçıların yaratdığı Faust demək olar ki Hötenin qəhramanına zidd
obrazdır. Bu qəhraman öz prototipindən fərqli olaraq insanların müxtəlif mənfi cəhətlərini özündə cəmləyir.
Obrazın daşıdığı mənəvi yük çox genişdir. O, şər güvvələrinin daşıyıcısı kimi mistik güvvədən müəyyən
siyasi rejimə uyğunlaşan insan obrazına qədər dəyişir. Belə dəyişiklik obrazın cılızlaşmasına gətirir.
Ikinci dünya muharibəsindən sonrakı dövrü əhatə edən ədəbiyyatda Faust obrazı insanın sakit xoşdəxt
həyat barədə arzularını ifadə etməyə başladı. Məsələn seafoodplus.infonun “Con Faust” hekayəsi, E. Binginn
“Doktor Faustun qayıdışı” novellaları, Q. Eyslerin “Qans Faust” dram əsəri və s.

 36 
 Beləliklə XX əsrin ədəbiyyatında Faust obrazı bəşəriyyət miqyaslı fövqəladə şəxsiyyət kimi qüvvətini
itirmiş və cılız, məhdud dünya görüşlü, adilik icində həyat sürən yeni bir obraza çevrilmişdir. Yeni yaranan
“Faustlar” Hötenin qəhramanının əsas xüsusiyyəti olan rahatsızlıq hissindən məhrumdular. Faust obrazının
transformasiyası bu obrazın cılızlaşmasında özünü göstərir. Müasir Faustlar Höte qəhramanının daşıdığı
ideya məzmununu itirmiş daha lokal xarakterli olmuşdur. Onlar müəyyən tarixi dövrə və ya müəyyən ölkəyə
aid problemləri təcəssüm edir.

Ədəbiyyat
1. Gete Yohann Volfqanq. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb, , s.
2. Gete Yohann Volfqanq. Faust. Bakı: Öndər, , s.
3. seafoodplus.info
tanisliq-ve-mezmunu.

МОДЕРНИЗАЦИЯ ЛИТЕРАТУРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В ШКОЛАХ

Ахмедова Л.Т.
Узбекистанский государственный университет мировых языков, Узбекистан

Школа призвана ориентировать растущего человека в культуре, накопленной обществом за

 37 
 Русская литература XIX века представлена в программе достаточно объёмно, что обусловлено
ее мировым значением. Произведения этого периода предоставляют огромные возможности для
постижения учащимися различных человеческих характеров, их национального и общечеловеческого
содержания.
Значительное место отведено русской литературе XX века, обладающей большим
художественно-воспитательным потенциалом и представляющей тематическое и жанровое
многообразие.
Программа содержит также произведения ориентальной направленности, отражающие тему
Востока в творчестве писателей и поэтов России, например, seafoodplus.info, seafoodplus.infoa, seafoodplus.infoвoй. Эти
произведения позволяют выявить общность исторических судеб народов, их движение по пути
этнокультурного взаимопонимания.
В программе также нашла отражение русская литература Узбекистана, это произведения
русских писателей, живущих в Узбекистане, и произведения узбекских писателей, поэтов, пишущих
на русском языке, представленная именами seafoodplus.infoа, seafoodplus.infoьникова, С. Мадалиева, А.
Файнберга, Р. Фархади и др.
В содержание предмета «Литература» входят художественные произведения, очерки о жизни
писателей и поэтов, сведения по теории литературы, литературно-критические и учебные статьи,
комментарии и т.п.
Структурно материал в программе скомпонован по рубрикам: «Для чтения и изучения», «Для
чтения и бесед», «Для самостоятельного чтения». К основным темам и разделам даются аннотации,
которые должны восприниматься учителем как ориентиры и ни в коей мере не исключают
возможности литературоведческой трактовки проблематики произведения [2].
Таким образом, программа создаёт перспективы поступательного движения в литературном
развитии школьников, формируя на каждой стадии новые умения, необходимые для общения
читателя с литературой. Предложенный вариант программы лишь одно из возможных воплощений
содержания литературного образования в средней школе. На наш взгляд, сегодня каждый учитель
может быть творцом своей программы, но, приспосабливая содержание литературного образования к
условиям места и времени, к личностному своеобразию учителя и учеников, не следует упускать из
виду общие основы, складывающиеся из законов возраста и искусства. В программе может меняться
состав произведений, выбор которых подсказан вкусами поколения, но инвариантными остаются
задачи литературного образования на каждом этапе развития ученика.

Литература
1. Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан № // Об утверждении
Государственных образовательных стандартов среднего и среднего специального профессионального
образования. Т.,
2. Учебная программа по русскому языку и литературе для учащихся классов. Т.,

ANARIN “ASILQANDA İŞLƏYƏN QADININ SÖHBƏTİ” HEKAYƏSİNİN ÖZƏLLİKLƏRİ

Ağababayeva S.E.
Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan

“Anarın əsas “tədqiqat” obyekti insandı. Və o, elə ilk hekayələrindən başlayaraq insana məxsus ən
müxtəlif cəhətləri, cizgiləri qələmə alıseafoodplus.infoıçının sonrakı illərdə yazdığı əsərlərində daha aydın, daha
qabarıq görünən bir çox fərqliliklərin və fərdi üslubun əsası, təməli məhz ilk hekayələrində qoyulub” [2, 82].
Pərvinin “Anar dünyası” kitabında Anar qələmi haqqında yazdığı bu fikirlər yazıçının əsərlərini oxuduqca,
onun yaradıcılığı ilə tanış olduqca öz təsdiqini tapır.
Təqdim olunan tezisdə Anar yaradıcılığının ilk dövrlərinə aid olan “Asılqanda işləyən qadının söhbəti”
() hekayəsinin xüsusiyyətləri, özəllikləri təhlil olunmuşdur. “Asılqanda işləyən qadının söhbəti”
hekayəsi özünəməxsusluğu, mənəvi - əxlaqi məsələlərin fərqli təqdimatı ilə seçilir. Hekayə həcmcə kiçik,
lakin məzmunca çox böyük və dərindir. Bu da Anar qələminin peşəkarlığının, ustalığının nəticəsidir ki, kiçik
bir hekayəyə çox böyük, dərin mənaları sığışdıra bilmişdir. Yazıçı hekayəni həcmcə deyil, məna yükü
baxımından zənginləşdirmişdir. Anar XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında kiçik hekayənin böyük ustadı

 38 
sayılan Mirzə Cəlilin “hekayə məktəbi” ənənələrini çağdaş ədəbiyyatımızda böyük ustalıqla davam etdirmiş,
adi əhvalatlarla böyük həqiqətlər əks etdirməyin öhdəsindən peşəkarlıqla gəlmişdir.
Yusif Səmədoğlu “Adamın adamı” kitabına yazdığı ön sözdə Anarın hekayəsi haqqında bunları qeyd
etmişdir: “Əgər səhv etmirəmsə “Asılqanda işləyən qadının söhbəti” Anarın ilk mətbu əsərlərindəndir.
Zənnimcə, bu kiçik yazı emosional təsiri və yalnız Anara xas qəribə üslubi xüsusiyyətləri ilə son illərdə
Azərbaycan nəsrində yaranmış ən gözəl hekayələrdən biridir” [1, 5].
Anar obrazlarını adlandırmamış, “xüsusi”ni “ümumi” ilə göstərməyə çalışmışdır. Obrazlarına xüsusi
adlar seçməyən Anar bu işin öhdəsindən ustalıqla gəlmişdir. Ümumi əlamətlərə - geyimlərinə, onların
rənginə, keyfiyyətinə görə obrazların xarakterizə edilməsi hekayənin əsas özəlliklərindəndir. Anar insan
münasibətlərini geyimlərin “dili” ilə təsvir etmişdir. Axı geyimlər insanın xarakterindən, onun ruhundan,
sosial durumundan xəbər verir. Hekayəni oxuduqca yazıçının sanki kənara çəkildiyi və hadisələrə heç bir
müdaxilə etmədiyi duyulur. Əslində isə, Anar xırda detallarla oxucusuna istiqamət vermiş, obrazları
tanımağı, onların müsbət və ya mənfi xarakter olmasını müəyyən etməyi onların öhdəsinə buraxmışdır. Məhz
bu kiçik detallar oxucuda obrazlar haqqında dolğun təsəvvür yaradır. Oxucu “asılqanda işləyən qadını”, eyni
zamanda “sarı paltolu qadını” da, həmçinin “qara paltolu” və “bahalı parçalı mixəyi paltolu” kişini də
gözlərinin önündə asanlıqla canlandıra bilir.
Hekayədəki bəzi məqamlara diqqət edək. “Arvad paltosu sarıydı, özü də əntiqə şey idi.” – Niyə məhz
sarı palto? Anar başqa rəngli palto ilə də öz obrazını xarakterizə edə bilərdi. Sarı rəng diqqət cəlb edən
rənglərdən biridir. “Əntiqə sarı paltolu” qadının yaxşı geyinməyi, ətrafdakı insanların diqqətini öz üzərinə
yönəltməyi xoşlayan bir obraz olduğunun şahidi oluruq.“Qolu-zadı getmiş köhnə, nimdaş qara paltolu kişi”
və “adamayovuşmaz bahalı parçalı mixəyi paltolu kişi”- iki əks qütblərin insanları. Qütbün bir tərəfində
insani keyfiyyətləri, digər tərəfində isə maddi durumu yüksək olan kişi obrazları dayanır. Anar böyük bir
ustalıqla təzad yaratmış, bir cümlə, bir sətirlə dərin mənalar ifadə etməyin, güclü emosional təsir oyatmağın
mümkünlüyünü əyani şəkildə sübut etmişdir. Məhz bu ifadələr –“köhnə, nimdaş qara palto” və “bahalı
parçalı mixəyi palto” - həmin obrazlar haqqında ətraflı və dolğun təsəvvür yaratmağa əsas verir. “Qara
paltolu kişinin” maddi cəhətdən “mixəyi paltolu”dan qat-qat aşağı səviyyədə durduğu açıq-aşkar görünür.
Anar obrazlarının nəinki sosial durumu haqqında, eləcə də insani keyfiyyətləri barədə də məlumat verir. “Hə,
bir dənə də şərfləri vardı, belə ağ yun şərflər olur e, kişi şərfləri, hə, bax ondan bir dənəsi də vardı. Həmişə
onu kişi paltosunun cibində təhvil alardım. Amma soyuq olanda o şərf arvad paltosunun üstündə gələrdi” [1,
]. Yazıçı şərfdən detal kimi istifadə edərək qayğıkeş insan xarakterini göstərir. Hava soyuq olanda öz
şərfini sevdiyi qadının boynuna dolayan, onu sanki həyatın hər bir çətinliyindən qorumağa çalışan bir insan
oxucunun gözləri önündə canlanır. “Adamayovuşmaz” ifadəsi isə “bahalı parçalı mixəyi paltolu”nun insani
keyfiyyətlərini xarakterizə etmək üçün çox düzgün seçilmiş bir ifadədir. Maddi durumu “köhnə, nimdaş qara
paltolu”dan yüksək səviyyədə olan“bahalı parçalı mixəyi paltolu”nun insani keyfiyyətləri heç də “yüksək”
deyildir. “Amma heç vaxt asqısı olmazdı. Neçə dəfə demişdim, tikdirmirdi ki, tikdirmirdi. Axırda bir gün
hövsələm çatmadı, götürüb özüm tikdim” [1, ] ifadələri ilə Anar obrazı barədə qaranlıq qalan məsələləri
də aydınlaşdırır. Bu sətirlərlə oxucu “bahalı parçalı mixəyi paltolu”nun tək yaşayan, başqalarını dinləməyi və
ünsiyyət qurmağı xoşlamayan biri olduğunu müəyyənləşdirir. Hekayənin əsas qəhrəmanlarını -“sarı paltolu
qadını”, “qara paltolu” və “bahalı parçalı mixəyi paltolu” kişini geyimləri ilə xarakterizə edən Anar
təhkiyəçini – “asılqanda işləyən qadını” da oxucusu üçün aydınlaşdırmağı unutmur. Qarderobçu qadın
geyimi ilə deyil, işlətdiyi “ağrın alım”, “mod deyirsiniz, nə deyirsiniz”, “elə olacaq dana” kimi ifadələrlə
oxucuya tanıdılır. Oxucu onun saçları ağarmış, yaşlı bir qadın olduğunu təsəvvürünə gətirir. Beş yüzə qədər
işçisi olan bir idarədə hər bir işçinin paltosunu “əzbər” tanıması ömrünün yeddi ilini eyni işdə keçirən insan
üçün qeyri-adi bir şey deyildir. “Nömrə - zad olmasa da, heç vədə birinin paltosunu başqasınınkıynan dəyişik
salmaram. Da, ay bala, yeddi ildi burada işləyirəm elə olacaq dana” [1, ]. Bəlkə, bu, yeddi il eyni işi
görən insanın gündəlik vərdişi, bəlkə də diqqətcil biri olması idi? Həm vərdiş, həm də diqqət, eyni zamanda
öz işini sevmək və məsuliyyətlə yanaşmaq. Bu keyfiyyətlər qarderobçu qadında təcəssümünü tapmışdır.
Hekayənin sonunda “sarı paltolu qadın”nın “köhnə, nimdaş qara paltolu”nu “bahalı parçalı mixəyi
paltolu”ya “dəyişməsi”ni yazıçı “sarı palto”nun daha “qara palto” ilə deyil, “mixəyi palto” ilə birgə asıldığını
təsvir etməklə göstərmişdir. İlk öncə nə baş verdiyini anlamayan qarderobçu qadının özü də çaş - baş qalır,
lakin sonra hər şeyi başa düşür. Hekayə “qara paltolu”nun gəlib qızın paltosunu alıb baxması və qarderobçu
qadına qaytarması ilə yekunlaşır. “Bir gün qara paltolu mənə yanaşdı, qızın paltosunu istədi. Bilirsən, bala,
bizdə belə qayda var: kim ki, hansı nömrəni təqdim edir, həmin paltonu da alır. Lap istəyir atam oğlu
qardaşım olsun, mömrəsiz ona palto verə bilmərəm. Həm də ki, özgəsininkini. Amma buna ürəyim gəlmədi.
Qıymadıseafoodplus.infoəz-söyləməz qızın sarı paltosunu ona uzatdım. Aldı baxdı, baxdı Sonra qaytardı. Bir daha
onu görmədim. Çıxdı getdi. Daha onu görmədim” [1, ]. Bu sonluqda Anar nəinki tərk edilmiş insanın
 39 
duyğularını, eləcə də qarderobçu qadının həssas və kövrək qəlbini təsvir edir. İcazə olmasa belə “qara
paltolu”nun istəyini rədd etməyən “xırda insanın” “böyük ürəyi” oxucunu təsirləndirir.
“Qara paltolu kişinin” baxışlarını Anar o qədər təbii təsvir edir ki, tərkedilmiş insanın düşüncələri,
keçirdiyi hisslər oxucuya ötürülür və insan bir anlıq həmin anları yaşayır. “Aldı baxdı, baxdı Sonra
qaytardı” Oxucu həmin baxışların altında doğan sualları sanki duyur. Niyə? Nəyə görə? Məgər tərk
edilməyə layiq idimmi? Məgər onu yetərincə xoşbəxt edə bilməmişdimmi?- suallarını özünə verən və
paltoya baxaraq cavab axtarmağa çalışan kişinin baxışları hekayənin təsirli yekunudur.
Anarın XX əsrin cı illərində təsvir etdiyi və indi XXI əsrin əvvəllərində cəmiyyətdə baş verən
bir çox dəyişikliklərin fonunda zahirən dəyişsələr də, daxilən dəyişməyən insanlar. Məgər müasir
dövrümüzdə “sarı paltolu qadınlar” azdırmı? Maddiyyatçı, özlərini düşünən, necə olursa–olsun yaxşı
yaşamaq xülyalarını gerçəkləşdirmək istəyənlər, arxalarında buraxdıqları insanlara, sındırdıqları qəlblərə
dönüb baxmadan irəliyə addımlayanlar. İnsani keyfiyyətləri deyil, pulu hər şeydən üstün tutanlar.
Anarın zəngin yaradıcılığının bir parçası olan “Asılqanda işləyən qadının söhbəti” hekayəsi dərin
məzmunu, realizmi, mənəvi məsələlərin fərqli təqdimatı ilə Azərbaycan nəsrinə bəxş edilmiş qiymətli
töhfələrdən biridir.
Ədəbiyyat
1. Anar. Adamın adamı. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, , s.
2. Pərvin. Anar dünyası. Bakı: Təhsil, , s.

SƏMƏD VURĞUN VƏ TÜRK XALQLARI ƏDƏBİYYATI

Baxşəliyev Ə.
AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, Azərbaycan

XX əsr Azərbaycan şeirinin beynəlxalq ədəbi müstəvidə vizit vərəqi sayılan Səməd Vurğun poeziyası,
eləcə də Azərbaycan və Türk xalqları ədəbi əlaqələr kontekstində multikultural reallıq və qarşılıqlı
mədəniyyətlər üçün böyük bir zəmin yarada bilmişdir. Əlbəttə, Azərbaycan və türk ədəbi əlaqələri fonunda
yaranan qarşılıqlı ədəbi-mədəni təsir, şübhəsiz ki, danılmazdır. Səməd Vurğun həmçinin türk xalqlarına,
onun ədəbiyyat və mədəniyyətinə bağlı bir klassik idi.
Azərbaycan və türk xalqları ədəbi və mədəni əlaqələri tarixində XX-ci əsrin əvvəlləri çox mühüm yer
tutur. Bu dövrdə xalqlarımız arasında mədəni əlaqələr daha da möhkəmlənmiş, daha da mütərəqqi olmuş
milli inqilabi keyfiyyətlər kəsb etmişdir. İqtisadi, siyasi və mənəvi cəhətdən bir-birinə yaxın olan bu
xalqların, keçmiş əsrlərdə əsası qoyulmuş mədəni və ədəbi əlaqələri cümhuriyyət dövrünün ilk illərindən
daha sürətlə inkişaf etməyə başladı. Səməd Vurğun yaradıcılığında türk xalqları ədəbiyyatı mövzusu xüsusi
bir yer tutur.
Səməd Vurğun haqqındakı son dövr araşdırmalarında bu mövzu demək olar ki, kənarda qalmış, olsa-
olsa fraqment xarakteri daşımışdır. Bu problemin seafoodplus.infoğun yaradıcılığındakı həllinə gəlincə isə onu istər
bədii, istər elmi - tənqidi, istərsə də memuar ədəbiyyatına istinad edərək tədqiq edib, araşdırmaq daha
məqsədyönlü sayıla bilər. Azərbaycanda demokratik cümhuriyyət qurulduqdan sonra məlum olduğu kimi
mədəni və siyasi türkçülüyün təbliği və tədqiqinə münbit şərait yarandı. Türkiyə ilə ədəbi-mədəni sosial,
ictimai-siyasi əlaqələr bərpa edildi. Türkiyəli mütəxəssislər, ədəbiyyatşünas alimlər Azərbayacana dəvət
edildilər və onlar tədris-təlim prosesinə qoşuldular. Təhsil müəssisələrinin proqramlarında Türkiyəli şair və
yazıçıların yaradıclığına geniş yer ayrıldı. Bunlar isə türkçülüyün yeni dalğasının geniş vüsət almasına səbəb
oldu.
Təsadüfi deyildir ki, seafoodplus.infoğunun Qazax Müəllimlər Seminariyasında təhsil aldığı dövrün ()
iki ili məhz bu dövrə-demokratik cümhuriyyət illərinə təsadüf edir. Azərbaycanda, ümumiyyətlə, bu illərdə
bütün tədris müəsissələrində, eləcə də bu seminariyada türk şairlərinin yaradıcılığı geniş şəkildə tədris
edilirdi. Ölkə ərazisində keçirilən bütün tədbirlərdə onların bədii irsinə daha çox üstünlük verilirdi. Qardaşı
Mehdixan Vəkilovun və seminariyada bir yerdə oxuduğu tələbə yoldaşlarının xatirələrindən orada oxuyarkən
Səmədin Türkiyə şairlərindən Tofiq Fikrətin, Mehmet Eminin, Yurdaqululun, Rza Tofiqin, Əbdülhəqq
Hamidin yaradıcılığındakı demokratik ideyalara yüksək şəkildə bağlandığını və ədəbi müsamirə
toplantılarında seafoodplus.infoğunun bu şairlərə böyük maraq göstərməsi və onlardan xeyli şeir əzbər bilməsini
söyləyirdilər.
O, Tofiq Fikrətin "Göydən yerə" şeirinin təsiri ilə eyni adlı şeirin, seafoodplus.infoın təsiri ilə "Dilican
dərəsi", seafoodplus.infoətin "Moskva da Heraklidi düşünür" şeirinin təsiri ilə "Hərəkət" şeirini yazmışdır.

 40 
 Səməd Vurğun, eləcə də türk xalqları arasında böyük hörmət və məhəbbət qazanmışdır. Şeirləri bütün
türk ellərində yayılmışdır, məhz elə buna görədir ki, bütün müsəlman türk xalqları şairə böyük ehtiram
bəsləmiş, onun şeirlərini əzbər öyrənmişlər. Çünki şair müsəlman türk xalqlarına xüsusi milli təəssübkeşliklə
yanaşmış, o xalqların vətənində onlarla ədəbi görüşlər keçirmişdir. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, hələ
cı ilin 3 dekabrında Moskvada keçirilən Nizami və Nəvai yubiley komitələrinin iclasında "Moskvalı
yoldaşlar"ın rus ədəbiyyatşünaslarının, rus dilli mətbuatın Nəvai və Nizami irsinin təbliğində göstərdikləri
laqeydliyə qarşı cəsarətli çıxışı özbək ziyalıları tərəfindən böyük rəgbətlə qarşılanmışdır. Bu çıxışda o,
Nəvaini heç də Nizamidən ayırmaz, hətta onu öz doğma şairi hesab edirdi. Şair türk xalqlarının ədəbi
simalarına da gözəl əsərlər ithaf etmişdir.
Saz, tar, tənbur haqqında da öz şeirlərində böyük məhəbbətlə danışmışdır. Məsələn, ci ildə o
Qazax şair aşığı Cambul Cabayevin anadan olmasının 95 illiyi münasibətilə şeir də qələmə almışdır. Səməd
Vurğun hətta "Bayram qabağı", "Movzoley" şeirlərində də Cambulu yada salmışdır. Tatar şairi M.Cəlilə
"Mənim şair dostum, şair qardaşım" adlı şeir də ithaf etmişdir. Təxmini hesablamalara görə, seafoodplus.infoğuna
ə qədər kiçikdən tutmuş böyüyə qədər sənət əsəri həsr olunmuşdur ki, bunların bir qismini də türk
xalqları ədəbiyyatının yazarları təşkil edir. Bunlardan seafoodplus.infoın, Zülfiyyənin, Şöhrətin, seafoodplus.infoun,
seafoodplus.infoayevin, seafoodplus.infoayevin, Ə.Minskinin, seafoodplus.infovin, seafoodplus.infoovun adını çəkmək olar. seafoodplus.infoğunun
daha geniş arealda tanınmasının əsas səbəbi məhz bu idi desək, əlbəttə səhv etmərik. Bununla da o,
müsəlman türk xalqlarının milli mənəvi dəyərələrinin qoruyucusuna çevrilirdi. Onu da qeyd edək ki, bu
missiyanı dəyərləndirən filologiya elmlər doktoru Almaz Ülvi yazır: "Sanki özbək şairləri də seafoodplus.infoğun kimi
yazmaq, yaratmaq bəhsində imişlər. Təkcə özbəklər yox, bütün Orta Asiya türkləri yox, keçmiş SSRİ-nin
bütün respublikaları, Avropa, Asiya ölkələri seafoodplus.infoğun istedadına, vurğunluğuna, şeiriyyətinə heyran
qalmışdılar. Hamı onun kimi təbiətə, şeirə vurğun olmaq istəyirdi. Hamı "Azərbaycanlı kimi yazmaq
istəyirdi və hamı, az qala bütün dünya "Azərbaycan"ı öz dilinə tərcümə etdi" (7,).
Əlbəttə, bu ruh qohumluğu göz önündədir. Ədəbi əlaqələr xəritəsində seafoodplus.infoğun və qohum xalqlar
arasındakı ədəbi-mədəni münasibətlərin ta qədimdən böyük şairin öz dövrünə qədər bir zaman kəsiyində
necə də dərinləşməsi və genişlənməsi davamlı bir şəkildə inkişaf etməsi folklorda olduğu kimi yazılı
ədəbiyyatda da özünü göstərməkdədir. Bu proses istər qohum xalqların hər bir ədəbi simaların öz müasirləri
ilə ədəbi-mədəni əlaqəyə girməsi, həm də seafoodplus.infoğunun öz bədii irsi ilə ayrı-ayrı janrlarda türk xalqları
ədəbiyyatının klassiklərindən tutmuş, müasirlərinə qədər olan yazarları arasındakı hər tərəfli yaxınlıq öz
ictimai, mədəni, ədəbi bədii intişarını tapmışdır. Yəni seafoodplus.infoğun yalnız öz müasirləri qədər klassik qohum
xalqların ədəbi simalarından da təsirlənmiş və yararlanmışdır. Onun bədii yaradıcılığına bu qohum xalqların
bədii irsinin yüksək təsiri olmuşdur.

Ədəbiyyat
1. Araslı H. Tofiq Fikrət və Azərbaycan ədəbiyyatı: tarixi və problemləri. Bakı: Gənclik,
2. Hüseyn M. Səməd Vurğun əsərləri. 6 cilddə I c. Bakı: Elm,
3. Atababa M. Böyüyən şair. "İnqilab və mədəniyyət" , №8.
4. Seyidov Y. Şairin dərdi. Bakı: Azərbaycan,
5. Şamilov S. Şairlə görüşlərin. Mən ellər oğluyam. Bakı: Gənclik,
6. Talıbzadə K. Sənətkarın şəxsiyyəti. Mən ellər oğluyam. Bakı: Gənclik,
7. Almaz Ü. Azərbaycan-özbək (cığatay) ədəbi əlaqələri. Bakı: Qartal,
8. Vurğun S. Əsərləri. 6 cilldə V c. Bakı: Elm,
9. Vahabzadə B. Səməd Vurğun. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı,
Vəkilov M. Ömür dedikləri bir karvan yolu. Bakı: Yazıçı,

ZİYA PAŞA POEZİYASININ FORMA VƏ MƏZMUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Baxşıyeva Ü.E.
AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu, Azərbaycan

Əbdülhəmid Ziya Paşa () Türkiyə türk ədəbiyyatının Avropa meyilli nümayəndələrindən
biridir. O, həm də siyasi düşüncələr baxımından da Avropa meylli şəxsiyyətlərdəndir. Ziya Paşanın
yaradıcılığı olduqca zəngin və maraqlıdır. Şair Tənzimat ədəbiyyatının nümayəndəsi olmaq etibarilə divan
şeirinin də inkişafında xidmətləri olan sənətkarlardandır. Ziya Paşa “Tərcibənd”, “Tərkibbənd”, “Zəfərnamə
şərhi”, “Röya”, “Vərasəti səltənəti seniyə”, “Ərzi-hal” və s. əsərlərin, bir çox tərcümələrin və dil-ədəbiyyatla
 41 
bağlı məqalələrin müəllifidir. Ziya Paşanın “Külliyatı Ziya Paşa” adlı şeirlər toplusuna Şeyx Qalib, Füzuli,
Nədim, Nabi kimi klassik şeir ustadları üslubunda yazılmış minacat, nət, mərsiyə, qəsidə, qəzəl və s. nümunələr
daxil edilmişdir. Lakin Ziya Paşa yaradıcılığında klassik şeir ənənəsi mühafizə olunsa da, bu şeirlərin bir çoxu
mövzu və ideya baxımından avropayönlü ədəbiyyat nümunələrinə yaxındır. Ziya Paşanın qəzələ gətirdiyi yeni
məna və ifadələr şairin Avropa ədəbi dəyərlərinə verdiyi üstünlüyün nəticəsi idi. Bu mənada Ziya Paşanın
qəzəldəki lirik duyğu ifadəsi ictimai-siyası düşüncə ifadəsindən xeyli zəifdir.
Ziya Paşa divan ədəbiyyatındakı məhəlliləşmə cərəyanının fəal üzvlərindən biri kimi tanınmışdır.
Divan ədəbiyyatındakı məhəlliləşdirmə cərəyanı aşıq tərzi ilə divan tərzinin birləşməsindən yaranan bir
ədəbi hərəkatdır. Ona görə də, Ziya Paşanın belə bir üslubda yazılmış şeirləri dil baxımından sadə və
anlaşıqlıdır:
Dağları duman bürüdü, əğyar seçilməz,
Ovçu qurmuş tuzağını yarə keçilməz.
Vəfasızın məclisində badə içilməz.
Gir sürüyə qurd qapmasın, gəl quzucağım.
Sonra yardan ayrılarsan ah yavrucağım.
Ziya Paşanın bir çox şeirləri dil və ifadə baxımından xalq yaradıcılığı ənənəsinə uyğun olaraq daha
çox diqqəti cəlb edir:
Neçün naləndəsən böylə,
Könül, dərdin nədir söylə,
Səni mən istəməm öylə,
Könül, dərdin nədir, söylə.
Ziya Paşanın ədəbi görüşlərində Avropa meyilli dəyərlər özünə yer tapsa da, doğma dilə, doğma
ədəbiyyata ögey münasibət bəsləməyin əleyhinə çıxırdı. Daha doğrusu, onun nəzərincə Avropa
mədəniyyətinə yaxınlaşmaq, bütün milli-mənəvi dəyərlərə xor baxmaq deyil, əksinə onu daha da inkişaf
etdirməkdir.
İstər isən, anlamaq cahanı,
Öyrənməli Avropa lisanı.
Bilmək gərək ordakı fünunu,
Tərk eylə təəssübü cünunu.
Təqlid ilə əslini unutma,
Milliyyətini xakir tutma.
Ziya Paşanın cı ildə İsveçrədə qələmə aldığı “Tərkibbənd” mənzuməsi Ruhi Bağdadinin (XVI
əsr) “Tərkibbənd”inə nəzirədir. Şairin bu əsəri ilə cu ildə yazdığı “Tərcibənd” arasında mövzu, ideya
və forma baxımından müəyyən yaxınlıq vardır.
“Tərkibbənd”də əxlaqi-didaktik fikirlərə əhəmiyyətli dərəcədə yer verilir. Bu fikirlərdə Ziya Paşanın
bir növ dini-təsəvvüfi görüşləri ilə yanaşı, ictimai baxışları da əksini tapır. Əsərdəki ağıllı insanla ağılsız
insanın fərqi, var-dövlətin müvəqqəti sərvət olması, sərvət sahiblərinin qəlbinin yox, üzünün gülməsi,
insanlığın əsas məqsədinin xeyirxahlıq olması, dövlət və səltənətin insana daimi bağışlanmaması, əsli pis
olanların xarakterinin içki məclisində bilinməsi və s. kimi fikirlər həm reallıqları əks etdirir, həm də insan
düşüncəsində təsirli iz buraxır.
“Tərkibbənd”dəki saray məmurları, zalımlar, rüşvət alanlar və s. ilə bağlı nümunələrdə ictimai-siyasi
məzmun daha güclüdür. Məsələn, şair xalqına əzab verən valinin istər bu dünyada, istərsə də axirətdə
çəkəcəyi əziyyətlərə işarə edərək yazırdı:
Qəddarlıq edə rəiyyətinə valiyi-əyalət,
Dünyada və axirətdə nə zillət, nə rəzalət.
Ziya Paşa şeirlərində zəmanədən şikayət, dövrə qarşı etiraz özünəməxsus bir deyimdə əksini tapa bilir.
Əslində bu cür deyimlərdə zülm altında inildəyənlərin həyatının ümumi bir mənzərəsi diqqəti cəlb edir.
Bibəxt olanın bağına bir qətrəsi düşməz,
Baran yerinə dürrü gövhər yağsa səmadan,
Ərbabi kəmali çəkəməz naqis olanlar.
Rəncidə olur dideyi huffaş ziyadan.
Ziya Paşa bir maarifçi və demokratik görüşlü şəxsiyyət kimi cəmiyyətdə hökm sürən sosial
ədalətsizliklə barışmamış, həmişə zəhmətkeşlərin haqqını müdafiə etmişdir. Lakin zalımların haqqa
etinasızlığını, insanlara qəddar münasibətini görəndə Allaha üz tutur, haqq ilə divan etməsini arzulayır:
Zalımları ədlin nə zaman haqq edəcəkdir?
Məzlumların çıxmaqdadır göylərə ahı.
 42 
 Şair yaşadığı cəmiyyətdə hər cür eyib və qüsurlara qarşı barışmaz mövqe tutur. Ziya Paşa nəinki öz
ölkəsində, bütün dünyada zülmün icraçısı olan zalımların məhvinə inam nümayiş etdirir.
Ziya Paşa yaradıcılığında vətənpərvərlik motivi əsas yerlərdən birini tutur. Türkiyənin zəfər tarixi bu
yaradıcılıq üçün həmişə aparıcı mövzuya çevrilmiş və şairin hadisələrə birbaşa müdaxiləsi şəklində əksini
tapmışdır. Düzdür, bu cür nümunələrdə də şairin sənəti üçün səciyyəvi olan tənqiddən yan keçilmir, ayrı-ayrı
şəxslər tənqid obyektinə məruz qalır. Məsələn, mövzusu cı ildə Krit üsyanı zamanı baş vermiş
hadisələrdən götürülmüş “Zəfərnamə” belə əsərlərdəndir.
Ziya Paşa əsl insanlığın şərtini dünya malından əl çəkməkdə, sadə, təbii olmaqda, yalnız xeyirxahlıq
göstərməkdə görür. Ona görə də, şairin bu ideyalarının təbliği kimi səslənən bir çox şeiri insan probleminə,
onun cəmiyyətdə yeri və rolu məsələlərinə fəlsəfi münasibət bildirmək baxımından xarakterikdir: