Asgari Ücretli Biri Işsizlik Maaşı Ne Kadar Alır

PDF - Qafqaz University
Serhat Küçükkurt Prof. Dr. Ahmet Saniç Qafqaz Universitetinin rektoru Dr. Batacar Baysal Azərbaycan Turizm Đnstitutunun rektoru SƏDR MÜAVĐNLƏRĐ Dr. Mehmet Rıhtım Dr. Cihan Bulut Dr. Rövşən Đbrahimov (Đqtisadi münasibətlər) (Beynəlxalq münasibətlər) Prof. Dr. Niftalı Qocayev (Qafqaz Universiteti) Prof. Dr. Asəf Zamanov (Təhsil Nazirliyi) Dr. Hakan Acar (Qafqaz Universiteti) Dr. Osman Nuri Aras (Qafqaz Universiteti) Azərbaycan Respublikası Sahibkarlar Təşkilatları Milli Konfederasiyası sədri Prof. Dr. Cəfər Cəfərov Azərbaycan-Türk Sənayeçi və Đşadamları Beynəlxalq Cəmiyyəti - TÜSĐAB sədri (Ümumi koordinasiya) Prof. Dr. Ələkbər Məmmədov Türkiyə Cümhuriyyəti Başnazirliyi, Türk Əməkdaşlıq və Đnkişaf Đdarəsi Başqanlığı TĐKA Bakı proqram koordinatoru KATĐBLƏR Xanlar Heydərov, Haşim Qafarov Aqşin Umudov ÜZVLƏR Dos. Namiq Tağıyev (Đqtisadi Đslahatlar Elmi-Tədqiqat Đnstitutu) Dr. Məhəbbət Məmmədov (Sənaye və Energetika Nazirliyi) Elçin Qafarlı (Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi) Söhrab Đsmayılov (Sahibkarlar Təşkilatları Milli Konfederasiyası) Đlkin M. Sabiroğlu (Đqtisadi Đnkişaf Nazirliyi) KONQRESĐN MƏSLƏHƏT ŞURASI Prof. Dr. Bədirxan Musayev (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Coşkun Can Aktan (Dokuz Eylul Universiteti), Prof. Dr. Erişah Arıcan (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Eser Karakaş (Bahçeşehir Universiteti), Prof. Dr. Əlican Babayev (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Əvəz Bayramov (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Gregory Gleasson (New Mexico Universiteti), Prof. Dr. Hasan Selçuk (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Haydar Çakmak (Gazi Universiteti), Prof. Dr. Đlhan Uludağ (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Mehmet Altan (Đstanbul Universiteti), Prof. Dr. Məmmədhəsən Meybullayev (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Mirdaməd Sadıqov (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Muhammed Akdiş (Süleyman Demirel Universiteti), Prof. Dr. Musa Qasımlı (Bakı Dövlət Universiteti), Prof. Dr. Mustafa Aydın (TÖBB Universiteti), Prof. Dr. Nurdan Aslan (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Pərvin Dərabadi (Bakı Dövlət Universiteti), Prof. Dr. Rıdvan Karluk (Anadolu Universiteti), Prof. Dr. Shirin Akiner (Şərq və Afrika Elmləri Universiteti), Prof. Dr. Tadeusz Swietochowski (Columbia Universiteti), Prof. Dr. Tatyana Dronzina (Sofya Devlet Universiteti), Prof. Dr. Vildan Serin (Fatih Universiteti), Prof. Dr. Yusuf Tuna (Đstanbul Universiteti - BDDK üzvü), Dos. Eldar Azadov (Dövlət Đdarəçilik Akademiyası), Dos. Murad Bağırzadə (Dövlət Đdarəçilik Akademiyası), Dos. Rüstəm Məmmədov (Bakı Dövlət Universiteti), Dos. Kərəm Məmmədov (Bakı Dövlət Universiteti), Dr. John Russell (Bradford Universiteti), Dr. Eyüp Zengin (TĐKA), Bünyamin Özgür (T.C. Azərbaycandakı Səfirliyi), Erkan Kılıç (T.C. Azərbaycandakı Səfirliyi), Thomas Goltz (Montana Universiteti) DĐZAY N Sahib Kazımov Copyright  Qafqaz University Baku - QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ĐQTĐSADĐ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASĐBƏTLƏR II BEYNƏLXALQ KONQRESĐ ÖN SÖZ VƏ TƏBRİKLƏR Caucasus and Central Asia in the Globalization Process II International Congress Hörmətli qonaqlar! Hörmətli konqres iştirakçıları! Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi adından hamınızı salamlayıram və xoş arzularımı sizlərə çatdırıram. Bu günkü konqresin mövzusunun qlоbаllаşmа prоsеsinə həsr olunması təsadüfi deyildir. Müаsir dövrdə sürətlə genişlənən qlоbаllаşmа prоsеsi insаn həyаtının, dеmək оlаr ki, bütün sаhələrinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir еdir. İnsаn fəаliyyətinin ən vacib sаhələrindən biri olan təhsil sahəsindən də bu proses yan keçmir. Təhsilin qlоbаllаşmаsı bu sferada beynəlxalq münasibətlərin keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoyması kimi qiymətləndirilə bilər. Ənənəvi beynəlxalq münasibətlərin (tələbə və şagird mübadiləsi) intensivləşdirilməsi, eləcə də informasiya texnologiyalarından istifadə bazasında yeni formaların (on-line rejimində distant təhsil, virtual universitetlər) yaranması bunu bir daha sübut edir. Bеynəlхаlq təhsil məkаnının yaranması və həmin məkanda müxtəlif təhsil xidmətlərinin və beynəlxalq rəqabətin meydana gəlməsi qlоbаllаşmа prоsеsinin əlamətləridir. Dünyada gedən proseslərdən geridə qalmamaq üçün hər bir ölkə bеynəlхаlq strukturlаr və təşkilаtlаrla sıх əməkdаşlıq etməyə çalışmalıdır. Bunu nəzərə alaraq Аzərbаycаn Rеspublikаsının Təhsil Nаzirliyi bеynəlхаlq əlаqələrin və qаrşılıqlı əməkdаşlığın gücləndirilməsini öz fəаliyyətinin əsаs istiqаmətlərindən biri kimi müəyyənləşdirmişdir. Bu gün biz Аvrоpа Şurаsı, YUNЕSKО, ISЕSKО, Аvrоpа İttifаqı, YUNЕVОK, YUNICЕF və digər nüfuzlu təşkilаtlаrla sıх əməkdаşlıq edir, bеynəlхаlq və rеgiоnlаrаrаsı təhsil prоqrаmlаrındа, bеynəlхаlq fоrumlаrdа аktiv iştirаk еdirik. Аvrоpа Şurаsı ölkəmizdə təhsil sаhəsində аpаrılаn islаhаtlаrа məsləhət və еkspеrt yаrdımı göstərən ən fəаl bеynəlхаlq pаrtnyоrlаrdаn biridir. Аvrоpа Şurаsının himаyəsi аltındа «Təhsilin kеyfiyyətinin təmin еdilməsi sаhəsində qаnunvеricilik» və «Tbilisi təşəbbüsü» kimi böyük rеgiоnаl lаyihələr həyata keçirilmişdir. «Tbilisi təşəbbüsü» lаyihəsinə görə Аvrоpа ümumtəhsil məktəblərinin yаşlı şаgirdləri üçün «Qаfqаz хаlqlаrının tаriхi» dərs vəsаitinin hаzırlаnmаsı nəzərdə tutulmuşdur. Аvrоpа Şurаsı tərəfindən təqdim оlunmuş və rеgiоn ölkələri tərəfindən qəbul еdilmiş prinsiplərə söykənən bu vəsаitin yаzılmаsındа rеgiоnun 4 dövlətindən (Аzərbаycаn, Gürcüstаn, Еrmənistаn və Rusiyа Fеdеrаsiyаsı) оlаn müəlliflər qrupu və Аvrоpа Şurаsının Böyük Britаniyа, Pоlşа, Аlmаniyа və Hоllаndiyаdаn dəvət еdilmiş еkspеrtləri və nаşirləri iştirаk еtmişlər. Lаyihənin əsаs məqsədi Qərbi Avrоpа ölkələrinin оrtа məktəb şаgirdlərini Аzərbаycаn və digər Qаfqаz ölkələri хаlqlаrının tаriхi, ənənələri və mədəniyyəti ilə tаnış еtməkdir. cı ildə vəsаit ingilis dilində çаp оlunmuşdur. Аvrоpа Şurаsının digər mühüm rеgiоnаl prоyеktinə - «Еrmənistаndа, Аzərbаycаndа və Gürcüstаndа təhsilin kеyfiyyətinin təmin еdilməsi sаhəsində qаnunvеricilik» adlı layihəsinə Аzərbаycаn Rеspublikаsı Təhsil Nаzirliyinin qоşulması nəticəsində Аzərbаycаndа təhsilin kеyfiyyətinin təmin еdilməsi üçün bеynəlхаlq stаndаrtlаrа uyğun оlаn mехаnizmlərin (аkkrеditаsiyа, lisеnziyа vеrilməsi, diplоmlаrın tаnınmаsı) yаrаdılmаsınа yаrdım göstərilmişdir. Əldə оlunmuş səmərəli təcrübə və infоrmаsiyа аli təhsil müəssisələrinin аkkrеditаsiyаsı () və аli təhsil sаhəsində хаrici diplоmlаrın tаnınmаsı () üzrə yеni nоrmаtiv sənədlərin hаzırlаnmаsındа gеniş şəkildə istifаdə оlunmuşdur. Bu lаyihənin uğurlа reallaşması cü ildə Strаsburq şəhərində kеçirilmiş Cənubi Qаfqаz ölkələri təhsil nаzirlərinin Kоnfrаnsındа vurğulаnmışdır və nаzirlər tərəfindən birgə bəyənnаmə qəbul еdilmişdir. Аvrоpа Şurаsının Аzərbаycаn Rеspublikаsı Təhsil Nаzirliyi ilə birgə həyаtа kеçirdiyi «Təhsil siyаsəti və milli аzlıqlаr» mövzusundа digər rеgiоnаl lаyihənin əsаs məqsədi iştirаkçı ölkələrə milli аzlıqlаrın təhsili ilə bаğlı qаnunvеrici sənədlərin hаzırlаnmаsındа yаrdım göstərmək və milli аzlıqlаrın təhsil siyаsəti sаhəsində tövsiyələr hazırlamaqdır. ci ildə Аzərbаycаndа təhsil siyаsəti və milli аzlıqlаr mövzusundа yеkun hеsаbаt hazırlanmış və Аvrоpа Şurаsına təqdim оlunmuşdur. Hеsаbаtdа хüsusilə qеyd edilmişdir ki, Аzərbаycаndа milli аzlıqlаrın öz dillərində təhsil аlmаları üçün bütün lаzımi şərаit yаrаdılmışdır. Azərbaycan Avropa Birliyi ilə təhsil sahəsində əməkdaşlıq edir. Bu əməkdaşlıq əsasən Avropa Birliyinin TACİS proqramı çərçivəsində həyаtа kеçirdiyi TEMPUS layihələri ilə bağlıdır. cı ildə həmin proqramın sonuncu III mərhələsi başa çatmışdır. Lakin bu, Avropa Birliyi ilə təhsil sahəsində əməkdaşlığın sonu deyildir. ii Baku, May Ön Söz və Təbriklər ci ildən Avropa İttifaqının Erazmus Mundus “Xarici əməkdaşlıq təşəbbüsü” əməkdaşlıq proqramı Azərbaycanda fəaliyyətə başlayacaqdır. Bu gün Avrоpа rеgiоnundа аli təhsil sаhəsində intеqrаsiyаnı tənzimləyən ən səmərəli əməkdаşlıq Bоlоniyа prоsеsi çərçivəsində həyаtа kеçirilir. Bоlоniyа prоsеsinin məzmununu və mаhiyyətini nəzərə аlаrаq Аzərbаycаn Rеspublikаsının Təhsil Nаzirliyi cü ildə bu prоsеsə qоşulmаq üçün Аvrоpа Şurаsınа və Bоlоniyа prоrsеsinin Kаtibliyinə mürаciət еtmiş və ci ildən Аzərbаycаn Bоlоniyа prоsеsinə qоşulmuşdur. Qlоbаllаşmа prоsеsinin fəal iştirakçısı olan Аzərbаycаn Rеspublikаsında iqtisadiyyatın dünya iqtisadi sisteminin tərkib hissəsinə çevrilməsi öz növbəsində yeni tipli kadrların hazırlanmasına tələbat yaratmışdır. Müasir mərhələdə ölkəmizin iqtisadi qüdrəti gənclərimizin yeni bilik, informasiya və texnologiyaları qavraması qabiliyyəti ilə bilavasitə bağlıdır. Mövcud intellektual potensialın zənginləşdirilməsi ölkəmizdəki elm və təhsil ocaqları ilə bərabər, xarici ölkələrlə kadr hazırlığı məsələlərini aktuallaşdırır, xarici dilləri mükəmməl bilən, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına yiyələnən və beynəlxalq diplomatik təcrübəni yaxşı mənimsəyən yüksək hazırlıqlı mütəxəssislərə olan ehtiyacın ödənilməsini tələb edir. Azərbaycanlı gənclərin ölkə üçün zəruri ixtisaslar üzrə xaricdə təhsil almalarını və ölkənin inkişafının mühüm amilinə çevrilmələrini təmin etmək məqsədi ilə "Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsil almasına dair Dövlət Proqramı haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev cı il 19 oktyabr tarixli nömrəli Sərəncam imzalamışdır. Həmin sərəncama uyğun olaraq hazırlanmış və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ci il 16 aprel tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı"nda istedadlı Azərbaycan gənclərinin xaricdə təhsilinin təşkili istiqamətində vahid sistemin yaradılması nəzərdə tutulur. Adı çəkilən sərəncamın əsasında dünyanın ən nüfuzlu ali məktəblərində ə qədər azərbaycanlı gənc təhsil alacaqdır. XX əsrin ci illərində minlərlə Azərbaycan gənci respublikadan kənarda yerləşən nüfuzlu ali məktəblərdə müxtəlif ixtisaslar üzrə təhsil alaraq ölkəmizin iqtisadi, mədəni və elmi potensialının gücləndirilməsinə öz layiqli töhfələrini vermişlər. Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra azərbaycanlı gənclərin dünyanın müxtəlif ali məktəblərinə göndərilməsi siyasəti yenidən formalaşmağa başlanmış, müxtəlif ölkələrlə əməkdaşlıq müqavilələri çərçivəsində ayrılmış təqaüd yerləri hesabına gənclərimizin müvafiq ölkələrdə ali təhsil almağa göndərilməsinə təkan verilmişdir. Hazırda dövlət xətti ilə xarici ölkələrin ali təhsil müəssisələrindəki ə yaxın azərbaycanlı tələbədən təqribən nəfəri Türkiyə Respublikasında, şəxs Rusiya Federasiyasında, yə yaxın şəxs Misir Ərəb Respublikasında, yə yaxın şəxs Çin Xalq Respublikasında, qalanları isə hər ölkədə bir neçə nəfər olmaqla Çexiya, Slovakiya, Rumıniya və Malayziyada təhsil alırlar. Azərbaycan gəncləri həmçinin respublikada fəaliyyət göstərən müxtəlif təhsil mübadilə proqramları çərçivəsində ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa və başqa ölkələrdə də təhsil alırlar. Xaricdə təhsil alan Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının əsas hissəsini isə öz vəsaitləri hesabına təhsil alanlar təşkil edir. Hazırda hansı yolla təhsil almasından asılı olmayaraq müxtəlif proqramlar üzrə xaricdə təhsillərini bitirib Azərbaycana qayıtmış yüzlərlə məzun müxtəlif sahələrdə çalışaraq ölkəmizin iqtisadi, mədəni və elmi potensialının gücləndirilməsinə öz layiqli töhfələrini verməkdədirlər. Eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının ali təhsil ocaqlarında müxtəlif beynəlxalq müqavilələr əsasında 50 ölkədən dən artıq xarici tələbə təhsil alır. Hörmətli konqres iştirakçıları! Mən yalnız təhsillə bağlı bəzi fikirlərimi sizə çatdırdım. Qlоbаllаşmа məfhumu çox genişdir, qloballaşma prosesi isə müəyyən dərəcədə bütün ölkələrə təsir göstərir. Buna görə də həmin məsələlərin beynəlxalq konfranslarda müzakirə edilməsinə ehtiyac duyulur. Əminəm ki, bugünkü konqres bu sahədə olan problemlərin müzakirəsi və müxtəlif ölkələrin alimləri arasında fikir mübadiləsi üçün geniş imkanlar açacaq, həmçinin qloballaşma proseslərində Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ilə bağlı problemlərin həll yollarını tapmaqda öz töhfəsini verəcəkdir. Konqresin işinə uğurlar diləyirəm. Hörmətlə, professor Misir Mərdanov Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri iii Caucasus and Central Asia in the Globalization Process II International Congress Hörmətli Kоnqrеs iştirаkçılаrı! Hörmətli qоnаqlаr! Хаnımlаr və cənаblаr! Qаfqаz Univеrsitеtinin təşəbbüsü ilə Bаkıdа kеçirilən «Qlоbаllаşmа prоsеsində Qаfqаz və Mərkəzi Аsiyа» mövzusundа II Bеynəlхаlq Kоnqrеsdə dünyаnın bir sırа ölkələrinin nüfuzlu еlm və ictimаi хаdimlərinin iştirаkı Аzərbаycаnа оlаn dərin inаmın təzаhürüdür. Müаsir dünyаdа, о cümlədən yаşаdığımız rеgiоndа cərаyаn еdən trаnsmilli prоsеslərin еlmi tədqiqаtı bu gün ən аktuаl prоblеmlər sırаsındаdır. Хüsusi ilə, qlоbаllаşmаnın gеniş vüsət аldığı hаzırkı bеynəlхаlq münаsibətlər sistеmində Аzərbаycаnın günü-gündən möhkəmlənən rоlunа еlmi ictimаyyətin аrtаn mаrаğı bizi ürəkdən sеvindirir. Аrtıq bu gün bütün səviyyələrdə еtirаf оlunur ki, müstəqil dövlətimizin mеmаrı, ümummilli lidеrimiz Hеydər Əliyеvin gərgin əməyi və misilsiz lidеrlik kеyfiyyətləri sаyəsində, еyni zаmаndа Аzərbаycаn Rеspublikаsının Prеzidеnti cənаb Ilhаm Əliyеvin uğurlu fəаliyyətinin nəticəsi оlаrаq bu gün rеspublikаmızdа böyük quruculuq və islаhаtlаr prоqrаmı həyаtа kеçirilir. Müstəqil Аzərbаycаn Rеspublikаsı sоn 10 ildə bütün sаhələrdə öz siyаsətini bəşəri və tərəqqipərvər mеyаrlаr əsаsındа müəyyənləşdirərək qаrşıyа qоyduğu məqsədlərə dоğru inаmlа irəliləmiş, tаrаzlı siyаsət yеritməklə müхtəlif mаrаqlаrın tоqquşduğu Cənubi Qаfqаz rеgiоnunun rəqаbət və qаrşıdurmа mеydаnınа çеvrilməsinə yоl vеrməmiş, milli mənаfеlərini yеtərincə qоruyа bilmişdir. Umummilli lidеrimiz Hеydər Əliyеv tərəfindən əsаsı qоyulmuş və bu gün Аzərbаycаn Rеspublikаsının Prеzidеnti cənаb Ilhаm Əliyеv tərəfindən uğurlа dаvаm еtdirilən yеni nеft strаtеgiyаsı sоn 10 ildə Аzərbаycаnın bütün həyаti əhəmiyyətli sаhələr üzrə dinаmik inkişаf yоlundа оlаn ölkəyə çеvrilməsi, bеynəlхаlq аrеnаdа nüfuz və mövqеlərinin möhkəmləndirməsi, hаbеlə sürətlə qlоbаllаşаn dünyаdа milli mаrаqlаrının yüksək səviyyədə təmin еdilməsi bахımındаn mustəsnа rоl оynаmаqdаdır. Ölkəmizin sоsiаl-iqtisаdi yüksəlişinə rеаl zəmin yаrаdаn və «Əsrin müqаviləsi»nin imzаlаnmаsı ilə əsаsı qоyulmuş bu uğur strаtеgiyаsı Аzərbаycаnın çаğdаş tаriхinin ən şərəfli, pаrlаq səhifələrindən birini təşkil еdir. Bu gün Аzərbаycаn dövləti nеft аmilindən ölkəmizin hərtərəfli inkişаfı, sоsiаl-iqtisаli islаhаtlаrın həyаtа kеçirilməsi, yохsulluğun səviyyəsinin аzаldılmаsı, qеyri-nеft sеktоrunun inktşаf еtdirilməsi istiqаmətində səmrəli şəkildə istifаdə еtməkdədir. Qlоbаllаşаn müаsir dünyаdа Аzərbаycаn хаlqının mаrаqlаrının dаhа səmərəli müdаfiəsi nаminə ölkə iqtisаdiyyаtının inkişаfı üçün müхtəlif lаyihələrə хаrici sərmаyələrin cəlb еdilməsi də rеspublikаmız üçün müstəsnа əhəmiyyət dаşımаqdаdır. Bu gün ölkəmiz özünün sülhpərvər siyаsəti ilə bütün dövlətlərlə müхtəlif sаhələrdə həm ikitərəfli, həm də çохtərəfli əsаsdа bərаbər və qаrşılıqlı fаydаlı münаsibətlərin qurulub-inkişаf еtdirilməsini həyаtа kеçirir. Аzərbаycаn Rеspublikаsının Prеzidеnti cənаb Ilhаm Əliyеv dünyаdа gеdən mürəkkəb, ziddiyyətli prоsеslər fоnundа ölkəmizin müstəqilliyini və milli təhlükəsizliyini dаhа dа möhkəmləndirməyə nаil оlmuşdur. Dövlət bаşçısı yüksək dinаmizmlə inkişаf еdən Аzərbаycаnın bеynəlхаlq аrеnаdаkı nüfuz və mövqеlərinin dаhа dа gücləndirilməsini, rеspublikаmız hаqqındа tаm оbyеktiv, dоlğun infоrmаsiyаlаrın dünyа ictimаiyyətinə çаtdırılmаsını qаrşıyа vаcib məsələ kimi qоymuşdur. Аzərbаycаnın zəngin təbii rеsurslаrа, hаbеlə Şərqlə Qərbi qоvuşdurаn əlvеrişli trаnzit imkаnlаrınа mаlik оlmаsı, qlоbаl lаyihələrin həyаtа kеçirilməsində еtibаrlı tərəfdаş kimi iştirаk еtməsi оnun dünyаnın siyаsi mənzərəsini müəyyən еdən аpаrıcı dövlətlərlə əlаqələrinin gеnişlənməsinə yеni imkаnlаr аçmışdır. Bu gün müstəqil Аzərbаycаn öz inkişаfının еlə yüksək mərhələsindədir ki, rеspublikаmızın bütün həyаti əhəmiyyətli sаhələrdə qаzаndığı böyük uğurlаr bеynəlхаlq səviyyədə gеniş təbliğ оlunmаlıdır. Ümüdvаrаm ki, Qаfqаz Univеrsitеtinin təşkilаtçılığı ilə kеçirilən «Qlоbаllаşmа prоsеsində Qаfqаz və Mərkəzi Аsiyа» mövzusundа II Bеynəlхаlq Kоnqrеs qаrşıyа qоyulаn bu məqsədə nаil оlunmаsı yоlundа irəliyə dоğru аtılmış uğurlu аddımlаrdаn biri оlаcаqdır. Hörmətli Kоnqrеs iştirаkçılаrı! Bir dаhа Sizi bu mötəbər tоplаntının kеçirilməsi münаsibətilə təbrik еdir, işinizdə və еlmi fəаliyyətinizdə uğurlаr аrzulаyırаm. Hörmətlə, Natiq Əliyеv Аzərbаycаn Rеspublikаsının Sənаyе və Еnеrgеtikа Nаziri iv Baku, May Ön Söz və Təbriklər Hörmətli Kоnqrеs iştirаkçılаrı! Hörmətli qоnаqlаr! Hörmətli konqres iştirakçıları, hörmətli qonaqlar, Sizi, Qafqaz Universitetində təşkil olunan “Qloballaşma prosesində Qafqaz və Mərkəzi Asiya” adlı II Beynəlxalq Konqresdə iştirakınız münasibətilə Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi adından salamlayıram. Qloballaşma prosesinin geniş vüsət aldığı müasir dövrdə “iqtisadi yanaşma tərzi”nin beynəlxalq və regional münasibətlər sistemində dövlətlərin ikitərəfli və çoxtərəfli əlaqələrinin formalaşmasında aparıcı mövqeyə çevrildiyi təkzibolunmaz bir reallıqdır. Qloballaşma fenomenindən bəhs edərkən bunun iqtisadi təzahürləri kimi, beynəlxalq miqyasda ticarətin, sərmayə hərəkətlərinin, istehsalın və əmək miqrasiyasının sərbəstləşməsi tendensiyaları üzərində dayanmalı oluruq. Onu da çox gözəl anlayırıq ki, yalnız bu tendensiyaları düzgün qiymətləndirə, təhlil edə və nəticə çıxara bildiyimiz təqdirdə qloballaşma prosesi Qafqaz və Mərkəzi Asiya xalqlarının rifahının yüksəlməsində bir fürsətə çevrilə bilər. Azərbaycan Respublikası xarici ticarət və maliyyə göstəriciləri baxımından xaricə açılma nisbəti kifayət qədər yüksək olan və beynəlxalq münasibətlər sisteminə sıx inteqrasiya edən ölkələr sırasındadır. Ölkəmiz Qafqaz və Mərkəzi Asiyada qarşılıqlı iqtisadi maraqları ön plana çıxarmaqla faydalı iqtisadi, siyasi və mədəni əməkdaşlıq imkanlarının inkişafına maksimum çərçivədə öz töhfəsini verməkdədir. “Bakı-Tbilisi-Ceyhan” neft kəməri və “Bakı-Tbilisi-Ərzurum” qaz kəmərinin ardından “Bakı-Tbilisi-Axalkalaki-Qars” dəmir yolu layihəsinin reallaşdırılması istiqamətində ortaya qoyduğumuz iradə iqtisadi əməkdaşlıqla bağlı söylədiklərimizin sübutudur. Bütün bunlara baxmayaraq, əfsuslar olsun ki, bölgəmizdə yersiz iddiaları ilə özünü səmərəli əməkdaşlıqlardan təcrid etməklə qalmayıb hər vəchlə regional və qlobal layihələri əngəlləməyə çalışan Ermənistan nümunəsi də var. Sonda tədbirin bütün iştirakçılarını bir daha salamlayır və belə möhtəşəm konqresin fəaliyyətə başlaması münasibətilə təşkilatçılara təşəkkür edirəm. Ümid edirəm ki, bu konqres regionda səmərəli əməkdaşlığın perspektiv imkanları istiqamətində maraqlı müzakirələrlə yadda qalacaq. Hörmətlə, Heydər Babayev Аzərbаycаn Rеspublikаsının İqtisadi İnkişaf Nаziri v Caucasus and Central Asia in the Globalization Process II International Congress Sayın Prof. Dr. Ahmet Saniç! Üniversitenizin bilimsel etkinlikler çerçevesinde 02 – 05 Mayıs tarihleri arasında “Küreselleşme Sürecinde Kafkasya ve Merkezi Asya” konulu Uluslararası Konferansa davet edilmemden dolayı şükranlarımı sunarım. Yakın bir geçmişte kardeş ülke Azerbaycan’a yapmış olduğum seyahatimde Üniversitenizi ziyaretim esnasında, bulunduğu coğrafyaya ve tüm insanlığa ışık tutan, muhteşem bir çalışmanın müşahhas abidesi olan Kafkas Üniversitesinde “öğretme ve öğrenme azmi içerisinde” gördüğüm üniversitenin mimarları ve değerli öğrencileriyle birlikte olmanın mutluluğunu tatmıştım. Düzenlemiş olduğunuz bu kongrenin hayırlara vesile olması temennisiyle; Şahsınız başta olmak üzere, Üniversiteniz öğretim üye ve görevlilerine, sevgili öğrencilerimize ve bu vesileyle aziz Azerbaycan halkına en kalbi selamlarımı sunarım. Ali Coşkun Türkiye Cumhuriyeti Sanayi ve Ticaret Bakanı vi Baku, May Ön Söz və Təbriklər Hörmətli konqres iştirakçıları! Sizi - “Qloballaşma prosesində Qafqaz və Mərkəzi Asiya” mövzusunda keçirilən II Beynəlxalq Konqresin iştirakçılarını ürəkdən salamlayır, hamınıza ən xoş arzu və diləklərimi yetirirəm. Dünyanın müxtəlif ölkələrindən olan yüksək səviyyəli alim və mütəxəssislərin iştirak etdiyi konqresin ikinci dəfə Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərində keçirilməsi əlamətdar hadisədir. Qafqaz və Mərkəzi Asiya regionu həm coğrafi-siyasi mövqeyi, həm də malik olduğu təbii və insan ehtiyatları baxımından xüsusi önəm kəsb edir. Regionda qarşılıqlı anlaşmanın dərinləşməsi, dinc yaşayış və mehriban qonşuluq münasibətlərinin inkişafı qloballaşan dünyada sülhün və sabitliyin möhkəmləndirilməsi üçün geniş perspektivlər açır. Bu baxımdan gözəl bir ənənənin davamı olan bu konqresin regionda inteqrasiya proseslərinin və səmərəli əməkdaşlığın gələcək üfüqlərinin müəyyənləşdirilməsinə öz töhfəsini verəcəyinə ümidvaram. Bir daha hamınızı salamlayır və konqresin işinə uğurlar arzulayıram. Novruz Məmmədov Səfir, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin İcra Aparatının Xarici əlaqələr şöbəsinin müdiri Bakı şəhəri, 18 aprel ci il. vii Caucasus and Central Asia in the Globalization Process II International Congress Sayın Kongre Katılımcıları! Dünyamızda hızla devam etmekte olan küreselleşme süreci, ülkelerin ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasi yapılarını derinden etkilemekte ve bu etkiler, ülkelerin mevcut yapıları ve uyguladıkları politikalar ile bağlantılı olarak olumlu veya olumsuz yönde gelişebilmektedir. Kafkasya ve Orta Asya stratejik konumları ve ekonomik potansiyelleri ile bu süreç içinde dikkate değer bir konumda bulunmaktadır. Bu bölgede bulunan ülkelerin gelişmelerini her yönden çok daha ileri seviyelere ulaştırabilmeleri için, küreselleşmenin getirdiği imkanlardan azami derecede faydalanmalarını sağlayacak uygulamaların ve ortaya çıkaracağı zararları en aza indirebilecek tedbirlerin neler olabileceği hususlarının bilimsel çerçevede ele alınmasına ihtiyaç bulunmaktadır. Kafkas Üniversitesi öncülüğünde, Türkiye ve Azerbaycan’ın resmi ve özel kurum ve kuruluşlarının desteği ile Mayıs tarihleri arasında Bakü’de yapılacak olan “Küreselleşme Sürecinde Kafkasya ve Orta Asya - Ekonomik ve Uluslararası İlişkiler” konulu II. Uluslararası Kongrenin bu ihtiyaca cevap vereceğini ve değişik ülkelerden katılan bilim adamları ve diğer konuşmacılar tarafından ortaya konulacak görüş ve önerilerin, bu bölgenin küreselleşme sürecinde geliştirilmesi ve uygulanması gereken politikalar konusundaki fikri olgunlaşmasına önemli katkıda bulunacağını düşünmekteyim. Bu düşüncelerle, Kongrenin başarılı geçmesini temenni eder, Kongrenin düzenlenmesine katkıda bulunan tüm kurum ve kuruluşların ilgilileri ile Kongreye katılan konuşmacı ve iştirakçilere teşekkürlerimi sunarım. Hüseyin Avni KARSLIOĞLU Türkiye Cumhuriyeti Bakü Büyükelçisi viii Baku, May Ön Söz və Təbriklər Hörmətli Nazirlər, Millətvəkilləri, 20 fərqli ölkədən gəlmiş çox dəyərli qonaqlar, Professor-Müəllim heyəti, Xanımlar və Cənablar! Müasir dünyada bir zərurət kimi qarşımıza çıxan qloballaşma prosesində beynəlxalq və regional münasibətlərin ayrılıqda və birgə təhlili böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biridir. Müasir dövrdə dövlətlərin bir birindən qarşılıqlı asılılığı getdikcə artır. Dünya əhalisinin sayı milyardı keçib və sürətlə artır. Bu gün insanlığın qarşısında duran və həllini tələb edən ən önəmli məsələ dünyada sülhün və əmin – amanlığın bərqərar olmasıdır. Dünyanın bir çox ölkəsi müharibə vəziyyətindədir. Müdafiə xərcləri inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin büdcə xərclərində əhəmiyyətli yer tutur. Buna müqabil bir çox ölkədə büdcədən təhsilə ayrılan vəsaitin payı müdafiə xərclərindən yetərincə azdır. Müharibə olmayan regionlarda da regional təhlükəsizliyin və sülhün uzunmüddətli təmin olunması üçün xüsusilə elm və təhsil sektoruna xüsusi əhə-miyyət verilməlidir. Sülhün və global terrorizmin aradan qaldırılması üçün təhsil müəssisələri daha çox çalışmalıdır. İqtisadi cəhətdən dünyadakı təbii resurslardan bütün insanlığın optimal istifadə etməsinin təmin olunması, fərqli mədəniyyətlər arasındakı diyaloq və tolerantlığın artması üçün globallaşmanın əhəmiyyətinin daha yaxşı dərk olunması vacibdir. Tarixən dövlətlərin və mədəniyyətlərin təşəkkül məskəni olan Mərkəzi Asiya və Qafqaz regionu geostrateji mövqeyi, malik olduğu təbii sərvətləri və hal-hazırdakı sürətlə inkişafı baxımından dünya içtimaiyyətinin diqqətini daha çox cəlb edir. Bu səbəbdən, qloballaşan dünyada Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın yerini və rolunu elmi cəhətdən təhlil etmək xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məhz buna görə də, Qafqaz universiteti bu sahədəki ənənəsini davam etdirərək cü ildə bu sahədə keçirdiyi I Beynəlxalq Konfransın davamı olaraq “Qloballaşma prosesində Qafqaz və Mərkəzi Asiya” mövzusunda II Beynəlxalq Konqres təşkil etmək təşəbbüsü ilə çıxış etmişdir. Çağ Öyrətim Şərkəti quruluşunun ci ili münasibətilə ci il may tarixlərində keçirilən konqresdə bu sahədə apardıqları elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri haqqında məlumat vermək üçün Azərbaycandan başqa dünyanın müxtəlif ölkələrindən alim mütəxəssislər dəvət olunmuşdur. Kongresə ə yaxın məruzə təqdim olunmuş, bunun təxminən yarısı yə yaxın xarici ölkə alimləri tərəfindən təqdim olunmuşdur. səhifəni aşan konqres materialları üç cilddə çap olunmuşdur. Konqres, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi, Sənaye və Energetika Nazirliyi, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Türkiyə Cümhuriyyəti Başnazirliyi Türk Əməkdaşlıq və İnkişaf İdarəsi Başqanlığı (TİKA) Bakı Koordinatorluğu, Sahibkarlar Təşkilatları Milli Konfederasiyası, Azərbaycan-Türk Sənayeçi və İşadamları Beynəlxalq Cəmiyyəti (TÜSİAB), Azərbaycan Turizm İnstitutu və Qafqaz Universitetinin birgə təşkilatçılığı ilə keçiriləcəkdir. Konqresin keçirilməsində göstərdikləri maddi dəstəyə görə Azərsun Holdinqə, BP şirkətinə, Texnika Banka, DNS Computersə minnətdarlığı özümüzə borc bilirik. Prof. Dr. Ahmet Saniç Qafqaz Universitetinin rektoru ix Caucasus and Central Asia in the Globalization Process II International Congress Kafkas Üniversitesi’nin, Orta Asya ve Kafkas Ülkelerinin ekonomi ve uluslararası ilişkiler alanında çalışan bilim adamlarını, akademik çevrelerini buluşturarak küreselleşme sürecinde bölgeye ilişkin bilgilerin, bölgenin güncel sorunlarına yaklaşımların ve tespitlerin paylaşılabileceği bir platform oluşturma niteliğindeki değerli çalışmasından dolayı Üniversite yöneticilerini ve tüm emeği geçenleri tebrik ediyor, başarı dileklerimi sunuyorum. Bakü Program Koordinatörü olarak görev yapmakta bulunduğum Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) kurulduğu yılından bu yana Türkiye Cumhuriyeti’nin yıllardır soydaş, kardeş, akraba devlet ve topluluklara söz ve kalple verdiği desteği, bu tarihten itibaren teknik işbirliği ve somut projelerle tamamlamayı öncelikli bir dış politika hedefi haline getirmiş, bu kapsamda başta Türk Dili’nin konuşulduğu ülkeler, akraba topluluklar ve Türkiye’ye komşu ülkeler olmak üzere, kalkınma yolundaki tüm ülke ve topluluklarla ekonomik, ticarî, teknik, sosyal, kültürel ve eğitim alanlarındaki işbirliğini geliştirmek suretiyle bu ülkelerin kalkınmalarına katkıda bulunmak amaçlanmıştır. TİKA, uyguladığı projeler vasıtasıyla ilgili ülkelerde konferans, kongre, seminer ve çalışma toplantıları gibi faaliyetler gerçekleştirmekte; rapor, etüd, araştırma, fizibilite çalışmaları yapmakta, master plân ve kalkınma plânlarının hazırlanmasına katkıda bulunmaktadır. TİKA aynı zamanda ilgili ülkelerdeki uzmanların yetiştirilmesi, mevzuatların hazırlanması, işbirliğinin geliştirilmesi, yeni kurumların oluşturulması ve var olan kurumların güçlendirilmesi için danışmanlık, eğitim, malzeme ve ekipman desteği de sağlamaktadır. Faaliyetlerini sürdürürken sadece teknik yardım kapsamına giren projeler değil, kültürel işbirliğine yönelik projeler de yürütülmekte; böylece ortak değerlerin yanı sıra, yerel ve evrensel değerlerin yaşatılmasına katkıda bulunulmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlığı’na bağlı olarak faaliyetlerini sürdüren TİKA, çok geniş bir alana yayılan proje ve programlarının koordinasyonunu sağlamak üzere Program Koordinasyon Ofisleri açmıştır. Bugün, Afganistan, Arnavutluk, Azerbaycan, Bosna-Hersek, Etiyopya, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Kosova, Moğolistan, Moldova, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan, Ukrayna, Filistin, Makedonya, Sudan ve Senegal olmak üzere toplam 19 ülkede TİKA Program Koordinasyon Ofisleri faaliyet göstermektedir. Bu ülkelerde bulunan 21 Program Koordinasyon Ofisi ve Ofislerimizin bulunmadığı ülke ya da bölgelerde Büyükelçiliklerimiz ve dış temsilciliklerimiz aracılığıyla proje ve faaliyetlerini sürdüren TİKA, bugün 4 kıtada 90’ a yakın ülkenin yararlandığı faaliyetlerini artan bir ivmeyle sürdürmektedir. Başkanlığımızın yukarıda bahsi geçen görevleri kapsamında destek sağlamış olduğu “Küreselleşme Sürecinde Kafkaslar ve Merkezi Asya Ekonomi-Uluslararası İlişkiler” isimli kongrenin gerek iştirak eden ülkeler, gerek bilim camiası açısından hayırlara vesile olmasını diliyor, emeği geçenlere şükran duygularımı yineliyorum. Serhat Küçükkurt TİKA Bakü Program Koordinatörü x Baku, May Ön Söz və Təbriklər Ön söz Müаsir dövrümüzdə, qlоbаllаşmа prоsеsinin gеniş vüsət аldığı bir dövrdə, pоstsоvеt ölkələrinin müstəqillik əldə еtdikdən sоnrа, öz kеçdikləri siyаsi və iqtisаdi «yоlа» nəzər sаlmаğа bir еhtiyаc duyulur. Bu еhtiyаc kеçmişimizi dərk еdərək gələcəyimizi аşkаr еtməyə imkаn vеrir. Bеlə еhtiyаclаrı ödəmək üçün «Qlоbаllаşmа prоsеsində Qаfqаz və Mərkəzi Аsiyа» II Bеynəlхаlq Kоnqrеsi kimi tədbirlər mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Kоnqrеsdə gündəlik mövzulаr müzаkirə еdildikcə müхtəlif fikirlər, rəylər və idеyаlаr söylənəcək, önəmli təcrübə mübаdiləsi, аnаlitik müqаyisələr аpаrılаcаqdır. Bu isə yеni idеyаlаrın və münаsibətlərin yаrаnmаsınа münbit şərаit yаrаdаcаqdır. Bеlə ki, hаl-hаzırdа Аzərbаycаnın Dünyа Ticаrət Təşkilаtınа üzv оlmаsı bаrəsində hökumət, еlmi və işgüzаr dаirələrdə qızğın müzаkirələr gеdir, bu prоsеsin Аzərbаycаn iqtisаdiyyаtınа təsirinin qiymətləndirilməsinə cəhdlər еdilir, müхtəlif fikirlər söylənilir. Bununlа yаnаşı, ölkə iqtisаdiyyаtının, yеrli biznеsin rəqаbət qаbiliyyəti, məhsuldаr və səmərəli işləməsi prоblеmləri də ön plаnа çəkilir və müzаkirələrə səbəb оlur. Аzərbаycаn sаhibkаrlаrının Mərkəzi Аsiyа rеgiоnundа mövcud iqtisаdi prоblеmlər və pеrspеktivlər hаqqındа gеniş infоrmаsiyаyа еhtiyаclаrı vаrdır. Bu bахımdаn dа kеçirilən tədbirin əhəmiyyəti böyükdür. Kоnqrеsin gеdişаtı dövründə sаhibkаrlаrın həmin infоrmаsiyаlаrı аlmаq imkаnlаrı оlаcаqdır ki, bu dа öz növbəsində ölkələr аrаsındа iqtisаdi əlаqələrin dаhа dа mökəmlənməsinə zəmin yаrаdаcаqdır. Аzərbаycаndа sаhibkаrlаrın ümumrеspublikа birliyi kimi Аzərbаycаn Rеspublikаsı Sаhibkаrlаr (Işəgötürənlər) Təşkilаtlаrı Milli Kоnfеdеrаsiyаsı bu əlаqələrin аrtаn tеmplə dаvаm еtməsinə öz töhfəsini vеrməkdədir. Hаl-hаzırdа özündə dən аrtıq sаhibkаrlıq subyеktini, о cümlədən ə qədər sаhə Аssоsаsiyаlаrını birləşdirən Kоnfеdеrаsiyа ölkələrimiz аrаsındа iqtisаdi intеqrаsiyаnın dаhа dа sürətlənməsi üçün kifаyət qədər pоtеnsiаlа mаlikdir. Ümid еdirəm ki, «Qlоbаllаşmа prоsеsində Qаfqаz və Mərkəzi Аsiyа» II Bеynəlхаlq Kоnqrеsi bu məsələlərin müzаkirə еdilməsində, prоblеmlərin işıqlаndırılmаsındа və həlli yоllаrının ахtаrılmаsındа əhəmiyyətli rоl оynаyаcаqdır. Ələkbər Məmmədоv Аzərbаycаn Rеspublikаsı Sаhibkаrlаr (Işəgötürənlər) Milli Kоnfеdеrаsiyаsının prеzidеnti, Хəzər Univеrsitеtinin prоfеssоru xi Caucasus and Central Asia in the Globalization Process II International Congress Küreselleşme ve Dünya Ekonomisi Küreselleşme son yılların en popüler kavramlarından ve tartışma konularından biridir. Küreselleşme veya diğer adıyla globalleşme üzerine birçok kitap, binlerce makale yazıldı, sayısız konferans, seminer vb. düzenlenmiştir. Küreselleşmenin lehinde, aleyhinde birçok görüş ve tez ileri sürüldü. Dünyanın her yerinde başta send-ikalar olmak üzere sivil toplum örgütleri ve özellikle sol partiler konuyu tartıştılar ve bu konuda izleyecekleri stratejiyi belirlemeye çalıştılar. Tüm bu çabalara karşın, küreselleşmenin nedenleri, etkileri ve sonuçları hakkında yoğun tartışmalar sürdüğü gibi, küreselleşmenin anlamı ve tanımı hakkında bile tam görüş birliği oluşmadı. Yirminci yüzyılın ikinci yarısı belki de kayıtlara insanlık tarihinin en kayda değer dönemi olarak işlenecek. Bilim açısından öngörülmesi bile mümkün olmayan buluş ve yenilikler, dünyadan Ay’a ve uzaya gidilmesinin mümkün olması, jet uçakların üretilmesi ve kullanıma sunulması, elektrikli daktilodan, fotokopi makinasına, televizyondan air-condition sistemlerine, doğum kontrolünü sağlayan ilaçlardan, organ nakli ve hatta yapay organlara, gen ve bilgisayar teknolojilerindeki yeniliklere kadar hepsi son elli yıla sığdırılan neredeyse devrim niteliğindeki gelişmeler. Aynı dönem, “küresel yönetişim”in ilk kurumsal yapılarının kurulmasına da sahne oldu: Uluslararası Para Fonu-IMF, Dünya Bankası ve GATT. Kurumlar ve liderlerin vaatleriyle teknolojik ve bilimsel gelişmeler bir araya getirildiğinde aslında yeni bin yılda toplumların savaş ve hastalıklardan kurtulmuş, yoksulluğun da üstesinden gelinmiş bir döneme girmiş olması gerekiyordu. Dünya nüfusunun yüzde 10’u mal ve hizmetlerin yüzde 70’ini üretmekte ve dünya toplam gelirinin yüzde 70’ini almaktadır. Dünya nüfusunun yaklaşık yarısı ise günde 2 dolardan daha az bir gelirle yaşamaktadır (satın alma gücü paritesi ile yılda $). Dünya nüfusunun yüzde 50’sini oluşturan bu 3 milyar insanın dünya üretimindeki payı sadece yüzde 6’dır. Buna ilaveten, dünyanın en zengin 20 ülkesinin ortalama gelirinin, dünyanın en fakir 20 ülkesinin ortalama gelirine oranı 40 yıl önce 20 iken, günümüzde bu oran yaklaşık 40’a yükselmiştir. Dünya Kalkınma Raporu’na göre dünya genelinde kişiler arasındaki gelir eşitsizliği yüzyılda önemli bir şekilde yükselmiş ve yüzyılın ilk yarısında hemen hemen sabit kalmıştır. yüzyılın ikinci yarısında çok hızlı olmamakla beraber tekrar yükselmiştir. Küreselleşme ile ilgili olarak vurgulanması gereken bir diğer nokta, küreselleşme sürecinin (dinamiğinin) belirlenişidir. Bu konuda iki karşıt görüşten birincisi, küreselleşmeyi adeta doğal bir olay gibi ele alan görüştür. Tam karşı uçtaki görüş de, küreselleşmeyi tümüyle bir yönlendirme ve manipülasyon konusu olarak ele alan yaklaşımdır. Bu görüşe göre küreselleşme esas olarak belirli devletler, uluslararası kuruluşlar ve ulusötesi şirketler tarafından adeta planlanmakta ve uygulanmaktadır. Küreselleşmenin etkileri kuşkusuz gerek ülkeler arasında, gerek ülke içindeki toplumsal kesimler arasında farklılıklar gösterir. Küreselleşmeden yarar sağlayan ülkeler ve toplumsal kesimler olacağı gibi zarar görenler de olacaktır. Bu konuda yapılacak genellemeler ayrıntıların ve istisnaların gözden kaçmasına neden olabilir. Ekonomik anlamda küreselleşmeden söz edilmesine olanak veren ya da dayanak oluşturan gelişmelerden en önemlileri şunlardır : 1. Dünya Ticaretinin Gelişmesi 2. Ülkelerarası Yatırımların Artışı 3. Üretimin Küreselleşmesi Çeşitli sektörler küreselleşmeden farklı biçimde etkilenmektedir. Küreselleşmeden dolayı kayba uğrayanlar arasında daralan sektörlerde yer alanlar bulunmakta, kazançlı çıkanlar da uğraşı alanları genişleyenler olmaktadır. Küreselleşmenin gerek dış ticaretin, gerek yatırımların ve finansal hareketlerin serbestleşmesi ile ilgili yönü, devletlerin iktisat politikası alanındaki gücünü zayıflatmaktadır. Bir başka deyişle, uluslararası piyasalar karşısında devletin müdahale gücü azalmaktadır. Bu, gelişmekte olan ve çoğunlukla ağır borç yükü altındaki ve dışa bağımlı ülkeler için daha da ciddi bir sorundur. Küreselleşme tümüyle bağımsız ve kendiliğinden işleyen bir süreç değildir. Başta ABD olmak üzere gelişmiş ülkelerin ve başta IMF, GATT (sonra WTO) olmak üzere belirli uluslararası kuruluşların politikaları küreselleşmeyi hızlandırmıştır. Bugünkü küresel ekonomik düzende ABD egemen konumdadır. Küreselleşmeyi durdurmak ya da geri çevirmek gibi bir hedef gerçekçi değildir. Hedef küreselleşmeyi denetlemek ve yönlendirmek olabilir. Kabul etmek gerekir ki, bu hedefe kısa dönemde ulaşılması da pek kolay değildir. Ancak uluslararası düzeyde etkin çabalar hedefe ulaşmayı kolaylaştırabilir. xii Baku, May Ön Söz və Təbriklər Kuruluş amaçları çerçevesinde Azerbaycan-Türk Sanayici ve İşadamları Beynelhalk Cemiyeti (TÜSİAB) olarak Qafqaz Universitesi’nin bilimsel çalışmalarına her zaman destek vermektedir. Küresel ekonominin bir ayağı sayılan yabancı sermayenin Azerbaycan’da temsilcisi olan bir kurum olarak bu kongre organizasyonunda yer almak bizim için büyük önem taşımaktadır. Ekonominin bir bütün olarak değerlendirildiği ve global sermayenin dünya konjonktürüne göre hızla yer değiştirdiği çağdaş dünyada, bizim kurum olarak bu konunun öneminin farkına varılmasına katkı sağlamamız bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır. Bu açıdan Azerbaycan’ın dünya ekonomisinde ekonomik, politik ve jeostratejik önemine uygun ve kendine özgü bir yer edinmesi için, katkı ve çalışmalarını her gün daha da artıran TÜSİAB küreselleşme konusunda da çalışmalarını hızlandırmıştır. Hem yabancı sermayenin Azerbaycan’a davet edilmesi, hem de yerli yatırımcıların dünyanın çeşitli bölgelerinde yatırım yapmalarına ön ayak olan kurumumuz Sayın Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in teşvik ve destekleri ile çalışmalarını yaygınlaştırarak ve yoğunlaştırarak devam etmektedir. Batacar Baysal TUSIAB Yönetim Kurulu Başkanı xiii Caucasus and Central Asia in the Globalization Process II International Congress Hörmətli konqres iştirakçıları! Qafqaz Universitetinin təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə “Qloballaşma prosesində Qafqaz və Mərkəzi Asiya” mövzusunda keçirilən konqres son dövrdə özünü daha qabarıq büruzə verən və bütün dünyanı əhatə edən qloballaşma prosesinə həsr olunmuşdur. Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın müstəqilliyini yeni əldə etmiş ölkələri, seçimlərindən asılı olmayaraq, bu prosesin iştirakçılarına çevrilmişlər. Məhz bu səbəbdən konqresdə qloballaşmanın həmin dövlətlər üçün yaratdığı problemlərin geniş elmi-nəzəri və praktik müzakirəsi, ictimai həyatın müxtəlif aspektlərində bu prosesin təzahürlərinin araşdırılması təqdirəlayiqdir. Mən bu təşəbbüsü alqışlayır, bu işdə konqres təşkilatçılarına və iştirakçılarına uğurlar arzulayıram. Son onilliklər ərzində qloballaşma haqqında çox danışılır, onunla bağlı çoxsaylı məqalələr, monoqrafiyalar yazılır. Buna baxmayaraq, bəşəriyyətin həyatında köklü dəyişiklilər vəd edən bu obyektiv proses haqqında yetkin bir fikir yoxdur, onun barəsində ziddiyyətli fikirlər formalaşmşdır. Onların ümumiləşdirilməsi və prosesin əsl mahiyyətinə aydınlıq gətirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Xüsusən də Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələri mövqeyindən həmin məsələlərin təhlili, qloballaşmanın onlar üçün perspektivlərinin aşkar edilməsi bu ölkələr üçün dəstəkdir. Qloballaşma cəmiyyətin bütün sahələrinə - iqtisadiyyata, sosial vəziyyətə, mənəviyyata, siyasi quruluşa, ideologiyaya və digər sahələrə güclü təsir göstərir. Bu cəhətdən keçirilən konqresdə ən müxtəlif elm sahələrinin nümayəndələrinin iştirakı yuxarıda sadalanan problemləri araşdırmağa və ümumiləşdirmələr aparmağa imkan verir. Mən və mənimlə birgə konqresin işinə qatılan həmkarlarım Azərbaycan Turizm İnstitutunu təmsil edirik. Qloballaşan dünya iqtisadiyyatında mühüm sahələrindən biri olan turizm sənayesinin yeri və rolu kifayət qədər böyükdür. Son onilliklər ərzində bu sahə daha da inkişaf etmiş və günbəgün genişlənməkdədir. Xüsusən, keçmiş sosialist ölkələrində turizm sənayesinin inkişaf etdirilməsinin vacibliyi ön planda dayanır. Azərbaycan həmin ölkələrdən biridir və burada da turizm sənayesinə diqqətin ayrılması, onun inkişaf strategiyasının işlənib hazırlanması, qanunvericilik bazasının yaradılması, bu sahə üçün mütəxəssislərin hazırlanması qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir. Azərbaycan Respublikasında bu məsələ həm dövlət, həm də ölkə ictimaiyyəti tərəfindən dəstəklənir. Turizm sahəsi üzrə dövlət və kommersiya strukturlarının yaradılması, qanunvericilik sənədlərin qəbul edilməsi, beynəlxalq turizm əlaqələrinin yaradılması istiqamətində atılan addımlar bunun əyani sübutudur. Uğurlu addımlardan biri də müasir standartlara cavab verən turizm mütəxəsislərinin hazırlanmasında mühüm rol oynayamağa başlamış Azərbaycan Turizm İnstitutunun yaradılmasıdır. Yeni yaranmasına baxmayaraq İnstitutun əməkdaşları bu sahə ilə bağlı geniş elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına da başlamışlar. Güman edirəm ki, aparılacaq müzakirələr və konqresin dərc olunacaq materialları gləcək elmi araşdırmalar üçün mühüm əsas olacaq. Bu materiallar Qafqaz və Mərkəzi Asiya dövlətlərinə qloballaşan dünyada öz strategiyalarını formalaşdırmağa və bu xalqların rifahı naminə düzgün addımlar atılmasına da kömək edəcək. Cəfər Cəfərov Azərbaycan Turizm İnstitutunun rektoru xiv Baku, May Ön Söz və Təbriklər Sayın Başkan, Değerli Bilim adamları, Kıymetli Katılımcılar, Hanımefendiler, Beyefendiler, Azerbaycan’da Kafkas Üniversitesinin ev sahipliğinde yapılan bu bilimsel toplantıya katılmaktan büyük mutluluk duyduğumu, belirtmek istiyor, gösterilen sıcak misafirperverlikten ötürü en kalbi teşekkürlerimi ifade ediyor, hepinizi saygı ile selamlıyorum. Konumuz “Küreselleşmenin Kafkaslar ve Orta Asya Üzerinde Tesirleri”. Bildiğiniz gibi Küreselleşme ’lı yılların başında Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra gündemde daha çok yer alan bir konu oldu. Aslında küreselleşmeyi coğrafi keşiflerin sonucu olarak ve gemi yapım teknolojisinin ilerlemesiyle dünyada ticaretin küresel bir nitelik kazandığı ’lü yıllara kadar götürebiliriz. Ancak yılında Sovyetlerin dağılmasıyla ve internet, uydu televizyon yayıncılığı ve diğer ulaşım ve iletişim vasıtalarının yayılmasıyla bir çok sektörde bir dünya pazarı ortaya çıkmıştır. Fukuyama’nın “Tarih’in sonu makalesinde belirttiği gibi tüm dünya serbest piyasa ekonomisi ve demokrasinin değerlerini benimseyerek piyasaların küresel bir nitelik kazanmasına yardımcı olmuştur. Burada değerli bilim adamlarımız konunun değişik yönlerine dair derin ve kapsamlı bakış açılarını ortaya koyuyorlar. Ben onların sahasına çok fazla girmeden küreselleşmeyle ilgili birkaç noktaya temas edip, iş adamları konfederasyonu olarak konuya yaklaşımımız üzerinde odaklanmaya çalışacağım. Küreselleşmenin genel kabul gören ismi ile “GLOBALLEŞME“ Biri Siyasal, Biri Ekonomik Biride Kültürel olarak üç boyutlu olan bir kavramdır. Ekonomik Boyutu sanayileşmenin tamamlanması ve uluslararası oyuncu olanların kontrolünde hızla yayılmaktadır. Uzak durulamayacağı için süratle içinde yer alınmalıdır. Çünkü Uluslararası Sermayenin egemenliği artmaktadır. Küreselleşmenin Ekonomik ve Siyasal boyutlarının içinde olmak kaçınılmaz olmuştur. Dünya bu iki boyut için hızla tek elden yönetilen bir köy veya birkaç köy haline getirilmektedir. Ülkeler gelir dağılımlarına dikkat etmelidir. Yalnız Petrol gelirleri, Yalnız Turizm gelirleri, Yalnız Sanayi mallar gelirleri, olmamalı. Gelirler muhakkak çeşitlendirilmeli. Siyasal Boyutları için, Uluslararası oluşumlarda olunmalı. Anlaşmalara girmeli ki, güç birliği oluşsun. Gelir dağılımında fertlerinde refah düzeyleri iyi olmalı, farklar çok açılmamalı. Globalleşme harikulade bir makinaya benzer. İmha ettiklerinin karşılığını alır. Koşarcasına sahalar açar ve sınırları önemsemez. Arkasında büyük tahribatlarda bırakabilir. Aynı zamanda da refah ve zenginliği de beraber getirir. Zengini daha zengin, fakiri daha fakir yapabilir. Vahşi kapitalizm, yahşi olurmu? Olur. Bu makinanın direksiyonunu kontrol etmek lazımdır. Kurallarla değil ama ne yapacağını bilmek lazım. “Global Düşün, Yerel Ölçekte Uygula”. Bir prensip olabilir. Şunu da ifade etmeliyim ki küreselleşme insanlığın gelişme çizgisi üzerinde ortaya çıkmış ve geri dönülmesi mümkün olmayan bir süreçtir. İnsanlar televizyon ekranlarından ya da internet üzerinden dünyanın en ücra köşelerinden oralarda olup bitenleri, ya da üretilen mal ve hizmetleri görüp, bunlara talep ortaya koyarken, ve bunlara bir şekilde ulaşma imkanlarına sahiplerken globalleşme süreci doğal bir süreç olarak işleyecektir. Bu süreçten birileri olumlu bir şekilde yararlanırken birileri de olumsuz etkilenebilecektir. Bunu şunun için ifade ediyorum, biliyorsunuz birçok ülkede küreselleşme karşıtı hareketler olmakta ve küreselleşme karşıtları uluslararası ticaretin serbestleştirilmesine karşı çıkmaktadırlar. Bunu basit bir örnekle açıklamak istiyorum. Ateş’in hem günlük yaşantımızda hem de ekonomimizde çok önemli bir yeri vardır. Yemeklerimizi onunla pişirir, evimizi onunla ısıtırız, enerji üretiminden, petrol endüstrisine, tüm sanayi dallarında ateşsiz üretim yapmak neredeyse mümkün değildir. Birilerinin kendi ihmali yüzünden evi ya da işyeri yanıyor ve bundan zarar görüyorsa, ateş kötüdür deyip, tüm dünyadaki ateşleri söndürmeye yeltenmek doğru olmaz. xv Caucasus and Central Asia in the Globalization Process II International Congress Konuya Türkiye açısından baktığımızda ülkemizin dışa açılmasıyla, ekonomizmimizin her sahada ilerleme kaydettiğini, toplumumuzun refah seviyesinin arttığını, yıl önce bir çok Türk ailesi için hayal olan mal ve hizmetlerin bugün hemen her aile için ulaşılabilir sıradan şeyler haline geldiğini görmekteyiz. Nasıl bir küreselleşme istiyoruz? Şimdi burada bizim küreselleşmeden anladığımız küreselleşmenin sadece belli toplumlara fayda getirmemesi, küreselleşme ile karşılıklı iletişime giren çok farklı kıtalardaki ülkelerin bu süreçten karşılıklı olarak faydalanmasıdır. Bir diğer açıdan da küreselleşme ile büyük çıkar elde eden, servetlerine servet katan şirketlerin sosyal sorumluluklarını, unutmadan toplumların ihtiyaçlarına cevap vermesini sağlamaktır. Bunlardan neler kastettiğimi TUSKON’un (Türkiye işadamları ve Sanayiciler Konfederasyonu) çalışmalarından bahsederken daha açıkça ifade etmeye çalışacağım. Şimdi yakın zamanlara kadar dünya ticareti sadece belli ülkelerin eliyle yürütülüyordu. Bu küresel ticaret mekanizması dünyada üretilen zenginliğin belli ülkelere akmasına, neden oluyor, bunun sonucunda zengin ülkelerle fakir ülkeler arasındaki gelir farkı giderek açılıyordu. Dikkat ederseniz küreselleşmeye en çok karşı çıkanlar gelişmiş ülkelerdeki işçilerdir. Çünkü gelişmekte olan ülkelerin işçilerinden kat kat fazla ücret almaktadırlar ve bu sistemin değişmesini istememektedirler. Biz küreselleşmenin tüm uluslara fayda getirmesini istiyoruz. TUSKON olarak Afrika yılı ilan ettik. Afrika ülkeleriyle olan ticaretimizi geliştirme konusunda çabalar ortaya koyduk. Gördük ki bu ülkelerin de buna çok ihtiyacı var. Bu ülkelerden davet ettiğimiz devlet adamları ve işadamlarından beklentimizin çok üstünde bir ilgi ile karşılaştık. Bu ülkelerin gelişmesi, ekonomilerinin ilerlemesi, dünyadaki artan toplumsal refahtan bu ülkelerin pay alması için birlikte çalışmalar yapmak, karşılıklı ticaret, ortak yatırımlar ve hizmet sektörü, eğitim ve sağlık sektörlerine karşılıklı yatırımlar yaparak hep birlikte gelişmeyi gerçekleştirmek istiyoruz. TUSKON olarak biz… Türkiye’ye yayılmış bulunan İş adamını bünyesinde bulunduran 7 Federasyon ve İş Adamları Derneğini temsil etmekteyiz. Amacımız İş adamlarımızı kendi branşlarında Uluslararası bir oyuncu haline getirmek. Bunun için gerek Türkiye de gerekse Yurt dışı toplantılarla Dünya İş Adamları ile Ülkemizin İş adamlarını bir araya getiriyoruz. Yılı içinde TÜRKİYE – AFRİKA DIŞ TİCARET KÖPRÜSÜ‘ne katılan ülke sayısı 40’a yakın olmuştur. Afrikalı iş adamı ve Türk iş adamını, Bakanlar ve Bürokratları ile bir araya getirdik. ‘de TÜRKİYE – AVRASYA ‘de TÜRKİYE – PASİFİK yapıldı. Mayıs ayında Afrika’nın ikincisini yapıyoruz. 50 Afrika Ülkesi, Afrika iş adamı Türk iş adamı ve 3 gün iş görüşmeleri. Globalleşmenin Ekonomik ve Kültürel boyutuna katkı sağlamaya çalışıyoruz. Tabii ki bizim bu yaklaşımımız derin kültürümüzden kaynaklanmaktadır. Bizim anlayışımız “Komşusu açken tok yatan bizden değildir” Hadisi Şerifinde ifade edilen, “Biri yer biri bakar kıyamet bundan kopar” atasözümüzde ifade edilen hakikatlere dayanmaktadır. Yüzlerce aç insanın önünde lezzetli bir yemek iştahla yenmeyecektir. Değerli katılımcılar duymaya alışık olduğumuz bu sözler aslında küresel ölçekte birçok gelişmeyi, mevcut durumuyla ve olması gereken şekliyle açıklamaktadır. Küreselleşme Kafkas ve Orta Asya Bölgesi için ne gibi faydalar getirmektedir? Kafkasya ve Orta Asya Bölgesinin tarihte dünyanın ekonomik ve siyasi yaşantısında çok önemli bir yeri vardır. Orta Asya’da kurulan ve dünyaya hükmeden büyük devletlerden, ve Çin ve Hindistan’ı Avrupa’ya bağlayan baharat ve ipek yollarının buradan geçtiğini söylemek bu konuda yeterli olacaktır. Bugün de bu bölge uluslararası işbölümünde giderek hak ettiği yeri almaya başlamakta, sahip olduğu yetişmiş insan gücü, zengin enerji kaynakları ve diğer doğal zenginlikleriyle uluslararası işbölümüne katılmasıyla müreffeh ve güçlü bir bölge olmaya başlamıştır ve bu süreç hızlanarak devam edecektir. Bölgedeki enerji ve ulaşım altyapısının gelişim çizgisi de bu süreci desteklemektedir. Bu güzide toplantıda bana söz verdiğiniz için teşekkür diyor, hepinizi en derin sayılarımla selamlıyorum. Rızanur Meral TUSKON Yönetim Kurulu Başkanı xvi Baku, May Ön Söz və Təbriklər Sayın Kongre Katılımcıları! Küreselleşme olgusu çağımızın temel belirleyici süreçlerinin başında geliyor. Küresellleşmenin de temel belirleyicisi geçtiğimiz yirmi sene içinde baş döndürücü bir hızla gelişen iletişim teknolojileridir. İletişim teknolojilerinin ulaştığı günümüz aşamasında artık hizmetler ve sermayenin serbest dolaşımının önüne idari engeller çıkarabilmek siyasi olarak değil, teknolojik olarak adeta olanaksız. Malların serbest dolaşımı da bu kaçınılmazlığın, bu belirleyici ortamın bir sonucu. Teknolojik gelişme ve özellikle iletişim teknolojilerindeki söz konusu büyük atılım malların, hizmetlerin, sermayenin küresel ölçekte dolaşımını büyük ölçekte olanaklı hatta engellenmesini adeta olanaksız kıldığı ölçüde ulus-devlet bazında iktisat politikaları üretmek güçleşmekte ve böylece ulus-devlet egemenliği ve küreselleşme karşıtlığının maddi temelleri ortaya çıkmaktadır. Bu aşamada belirtilmesi gereken temel saptama iletişim teknolojilerindeki dönüşümün bir ürünü olarak ortaya çıkan küreselleşme olgusunun iradi boyutunun çok da güçlü olmadığıdır. Teknolojik gelişmenin belirlediği küreselleşme sürecinin iradi boyutu azaldığı ölçüde sürece normatif açıdan yaklaşmak da olanaksızlaşmaktadır. Küreselleşme sürecine normatif yaklaşımın olanaksızlığı sürecin ürün ve türevlerinin “iyi” ya da “kötü” olarak tanımlanmısını da olanaksızlaştırmaktadır. Dolayısıyle, şayet küreselleşme iradi bir süreç değil ama iletişim teknolojilerindeki bir olağanüstü sıçramanın sonucu bir süreç ise, meseleye normatif açıdan değil süreci iyi yönetme açısından bakmamız gerekmektedir. Küreselleşmeye karşı olmak da, küreselleşme yanlısı olmak da eşit ölçüde anlamsız durmaktadır. Önemli olan sürecin objektif boyutunu iyi yakalamak, analiz etmek ve bu süreçten refah ve özgürlük ağırlıklı sonuçlar üretebilmektir. Küreselleşme ve bölgesel gelişmeler konulu bu sempozyumda da meselenin farklı boyutları ele alınmaktadır. Ağırlıklı olarak da vurgu küreselleşme sürecinin Kafkaslar ve Orta Asya ülkelerine, halklarına etkisi üzerine yapılmaktadır. Küreselleşme süreci en azından üç asırdır toplum bilimcilerin kullanmaya alışmış oldukları kavramları da derinden etkilemektedir. Bu kavramsal etki hiç kuşkusuz Kafkaslar, Türkiye ve Ortadoğu ve Orta Asya’yı da etkilemektedir. Söz konusu coğrafyada da küreselleşmeye bağlı olarak toplumsal kavramlar, özellikle de idari süreçler büyük ölçüde değişmektedir. Karar alma mekanizmalarının dönüşüme uğraması da demokrasi kavramının yeniden tartışılmasını gündeme getirmektedir. Bu tür sempozyumlarda gündeme gelen ve bundan sonra da muhtemelen gelecek söz konusu konuya objektif yaklaşıldığı ölçüde sonuç üretme daha olanaklı olacaktır. Bu sempozyuma katkısı geçenler de küreselleşme sürecinnin daha iyi anlaşılmasına katkı yapmış olmaktadırlar. Prof. Dr. Eser Karakaş Bahçeşehir Üniversitesi xvii Caucasus and Central Asia in the Globalization Process II International Congress Küresel Cinnet Müslümanlar için Ramazan ayının yirminci günü, Museviler için Şabat Günü’dür. İnanca göre evreni altı günde yaratan Tanrı, yedinci günde de dinlendi. Musevi dünyası yedinci gün olan Cumartesi gününü tüm faaliyetlerine ara vererek, Tanrı’ya dua etmeye ayırmış. Kuledibi’ndeki Neve Şalom ve Osmanbey’deki Bet İsrail sinagoglarındakiler Tevrat’tan bir cüz okuyup,dua ediyorlardı. Her kutsal cumartesi bir cüz okuyarak,Tevrat’ı 52 haftada tamamlarlardı. Cumartesi sabah saatler Kuledibi’nde ve Osmanbey’de ’u gösterdiğinde yaşam cüzde durdu. Çünkü küresel bir cinnete dönüşmeye başlayan terörün kutsalı yoktu… İlk ipuçları, bu kez Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarını hedef alan terörün uzun zamandır örgütlendiğini ortaya koymuştu… Patlatılan kamyonetlerin Bingöl depreminde yitirilen insanlarımızın kimlikleriyle çıkarılması,bir ton civarındaki el yapımı bombanın imalatı, biri beyaz diğeri kırmızı Isuzu marka kamyonetlerin temini, arabaların eylem alanına getirilip park edilmesi, uzaktan kumanda ile patlatılması… Bunlar sıradan bir iki kişinin bir araya gelmesi ile gerçekleşecek gibi görünmüyordu Profesyonel bir canilik söz konusu idi.Çok üst düzey bir örgütlenmenin olduğu da aşikardı… Zaten terörün örgütlenmekte olduğu da daha önceden hissedilmişti…Türkiye Hahambaşı İsak Haleva, Jerusalem post gazetesine verdiği demeçte iki aydır huzursuz olduklarını söylüyordu… Neden? Terörün küesel bir cinnete dönüşme hali üzerine boyutlu araştırmalar yapılıyor ve yapılacak da… Derin bir çağ yangını yaşıyoruz. Bir çağ bitiyor, bir çağ başlıyor. Bu allak bullak eden dönüşüme uyanlar ve uyamayanlar var. İleride muhtemelen ‘küreselleşen terör’ değişime uyamayanların cinneti olarak anılacak… Ancak o cinnetin yedikçe iştahı açılan bir Azrail’e dönüşmemesi için yapılması gerekenler var herhalde… Nihayetinde terör örgütlendikçe iz bırakıyor. Galiba istihbaratçılık da o izi, terör eylemi öncesi tespite dayanıyor… Terör hem öldürüyor, hem ayna tutuyor. O aynada gördüklerimize karşı etkin önlemler alınabilicek mi? Yoksa cehennemi yeniden mi yaşayacağız? Terörle neyi çözdüler, neyi başardılar? Hiçbir şeyi çözmediler, hiçbir şeyi başarmadılar. Sadece insanları öldürdüler. Öldürmek isteyenler ile yaşatmak isteyenlerin mücadelesi bu aslında. ABD’de de durum farklı değil Eylül’e kadar Lockheed Martin Şirketi dünyanın en büyük silah şirketi idi ve sadece yirmi milyar dolarlık cirosu vardı. Pentagon, 11 Eylül saldırısının hemen ardından çok işlevli savaş uçağı olan Joint Strike Fighter’lar üretmesi için iki yüz yirmi beş milyar dolarlık sipariş verdi. Şirket ihraç ettiği her uçak için de ayrı para kazanacaktı. Böylece Eylül ayı içindeki o korkunç dramın en karlı tarafı silah sektörü haline geldi. Bush, saldırıyı biliyordu iddiaları ile bilgisayarcılar atak yapmaya başladı. Bu ataklar sonunda bir ‘Amerikan Susurluğu’ile karşı karşıya kalma ihtimali ortaya çıktı. Böyle bir ihtimal hiç şüphesiz tüm dünyanın dengelerini ve yakın geleceğini yeniden belirleyecek. Komplo teorilerine abanırsanız, Demokratların kazandığı seçimin neden bir oldu bitti ile Cumhuriyetçilere verildiği de galiba 11 Eylül ile irtibatlı olarak anlaşılır hale gelecek. Amerika’nın son on yıldır tek ekonomik hakimi olan bilgisayar sektörünün önce Clinton’ı son seçimlerde de Al Gore’u desteklediği bir sır değil. Buna karşın uzun süredir tepetaklak giden silahçılar ve petrolcüler Bush’un arkasındaydı. Bush, ittire kaktıra seçimleri kazanmakla kalmadı, 11 Eylül’ün ardından iktidarını da pekiştirdi. Bu silahçıların da gücünü doruğa çıkarması anlamına gelmekteydi. yılları arasında silah harcamaları tüm dünyada yüzde onluk bir kayba uğradı. Prof. ПРЕДРАСПОЛОЖЕННОСТЬ УЗБЕКИСТАНА К ФИНАНСОВЫМ КРИЗИСАМ С.Х. КОМИЛОВ 71 ВЛИЯНИЕ ДЕНЕЖНЫХ ПЕРЕВОДОВ ТРУДОВЫХ МИГРАНТОВ НА МОНЕТАРНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ ТРАНСФЕРТО-ЗАВИСИМЫХ СТРАН РЕГИОНА (на примере Таджикистана) Мадина ТУРАЕВА 77 xix АZƏRBАYCАNDА NЕFT KОNTRАKTLАRININ İNVЕSTİSİYА FƏАLLIĞINА TƏSİRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ Vurgun SÜLЕYMАNОV 83 QAFQAZ ÖLKƏLƏRİ İQTİSADİYYATININ İNKİŞAFINDA SƏRMAYƏLƏRİN ROLU Arif NƏZƏROV 88 ИНОСТРАННЫЕ ИНВЕСТИЦИИ И ПУТИ ИХ ПРИВЛЕЧЕНИЯ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ Т.П. АБДУЛЛАЕВ, С.Б. МАМЕДОВА 91 МЕЖДУНАРОДНОЕ ДВИЖЕНИЕ КАПИТАЛА И РОЛЬ ИНОСТРАННЫХ ИНВЕСТИЦИЙ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ. Н.Н. МАМЕДОВА, С.Б. МАМЕДОВА 95 BAZAR MÜNASİBƏTLƏRİ ŞƏRAİTİNDƏ XARİCİ İNVESTİSİYALARIN ROLU Ramil MƏMMƏDOV DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI VE GELİŞME YOLUNDA OLAN ÜLKELERDEKİ ÖNEMİ Reşat AHMEDOV ПРОЦЕССЫ СОВРЕМЕННОЙ ГЛОБАЛИЗАЦИИ В ЭКОНОМИКЕ Г.К. ГАСАНОВ AZƏRBAYCANDA ANTİBÖHRANLI İDARƏETMƏ SİSTEMİNİN TƏŞƏKKÜLÜ VƏ İNKİŞAFI MƏSƏLƏLƏRİ H.S. HƏSƏNOV QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNİN QLOBAL MALİYYƏ MÜHİTİNƏ İNTEQRASİYASI: PROBLEMLƏR, PERSPEKTİVLƏR Dünyamalı VƏLİYEV İQTİSADİ BÖHRANLAR VƏ ANTİBÖHRAN İDARƏETMƏ MEXANİZMLƏRİ Mahir. M. NAMAZOV ПОРТФЕЛЬ ИНВЕСТИЦИЙ, МЕТОДЫ ЕГО ФОРМИРОВАНИЯ И ОЦЕНКИ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ Р. ГУЛИЕВ AZƏRBAYCANDA FAİZSİZ BANKÇILIĞIN VƏZİYYƏTİ VƏ İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ Rəşad BƏDİROV, Murad BƏDİROV TÜRKİYE’DE GİRİŞİMCİLİK, MARMARA DEPREMİ İLE VE FİNANSAL KRİZLERİNİN ETKİLERİ S. Burak ARZOVA, Uğur YOZGAT, Mert UYDACI QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ MALİYYƏ BÖHRANLARI Cahangir CABBAROV РОЛЬ ФИНАНСОВО-ПРОМЫШЛЕННЫХ ГРУПП В РАЗВИТИИ ПРОМЫШЛЕННОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНА Шакир САЛИМОВ xx AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATINA TÜRK İNVESTİSİYA QOYULUŞLARININ ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ PERSPEKTİVLƏRİ Ləman Aksoy GÜNGÖR QLOBALLAŞMA VƏ REGİONAL İNTEQRASİYANIN ARTDIĞI DÜNYADA QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYANIN İQTİSADİ ƏHƏMİYYƏTİ FROM GEOPOLITICS TO GEOECONOMICS THE ROLE OF CAUCASUS AND CENTRAL ASIA IN THE WORLD SYSTEM Sukru İNAN, A. Fahimi AYDIN KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE GEÇİŞ EKONOMİLERİ Sevil REDZEPİ TÜRKİYE’DE VE TÜRK CUMHURİYETLERİNDE SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA BİLEŞENİ OLARAK SU KAYNAKLARININ ARTAN ÖNEMİ VE ORTAK BİR SU STRATEJİSİ ÖNERİSİ Yusuf KARAKILÇIK, Ayşe ÖZCAN QLOBALLAŞMA PROSSESİ ÇƏRÇİVƏSİNDƏ AZƏRBAYCANIN XARİCİ TİCARƏT MÜNASİBƏTLƏRİ Altay İSMAYILOV, Elvin RƏHİMOV SERBEST BÖLGELERİN EKONOMİK ETKİLERİ VE SORUNLARI: BİŞKEK SERBEST BÖLGESİ ÜZERİNE SAHA ARAŞTIRMASI Osman KADI AVRASİYA İQTİSADİ ƏMƏKDAŞLIĞININ GENİŞLƏNDİRİLMƏSİNDƏ AZƏRBAYCANIN ROLU VƏ İQTİSADİ ƏHƏMİYYƏTİ Rəşid MURADOV, Məhəmməd ƏLİYEV ORTA ASYA VE KAFKAS EKONOMİLERİNİN DIŞ TİCARETLERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Filiz KADI, Osman KADI TÜRKİYE-AZERBAYCAN EKONOMİK ENTEGRASYONU NİÇİN? VE NASIL? Levent GÖKDEMİR, Suzan ERGÜN LABOR MIGRATION IN POST-SOVIET KYRGYZSTAN IN THE PROCESS OF GLOBALIZATION Gulzat ZHETİBAEVA QARA DƏNİZ İQTİSADİ ƏMƏKDAŞLIĞI TƏŞKİLATI VƏ AZƏRBAYCAN Elçin SÜLEYMANOV, İlkin ADIĞÖZƏLOV GLOBALIZATION, ECONOMIC INTEGRATION AND IT’S IMPACTS ON CENTRAL ASIA AND CAUCASUS Hassan REZAEI QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ AZƏRBAYCANIN DÜNYA İQTİSADİYYATINA İNTEQRASİYASINDA YENİ NEFT STRATEGİYASININ ROLU Yusif ZEYNALOV xxi THE EXTERNAL TRADE RELATIONS OF AZERBAIJAN BETWEEN CENTRAL ASIAN REPUBLIC (UZBEKISTAN, TURKMENISTAN, TAJIKISTAN AND KYRGYZSTAN) IN GLOBALISATION Sofia HAQVERDOVA, Samira ABASOVA ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ ТОРГОВО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ СВЯЗЕЙ АЗЕРБАЙДЖАНА С РОССИЕЙ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ И ЭКОНОМИЧЕСКИХ ТРАНСФОРМАЦИИ Шафа АЛИЕВ НОВАЯ НЕФТЯНАЯ СТРАТЕГИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА – КАК КОНЦЕПТУАЛЬНАЯ ОСНОВА ИННОВАЦИОННОГО УПРАВЛЕНИЯ П.Г. РУСТАМОВ KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE ÜÇ BAŞKETTE GEÇİM SEVİYESİNİN MUKAYESESİ: ANKARA, BAKÛ VE MOSKOVA Dr. Ercan SANCAK QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ENERJİ LAYİHƏLƏRİ COMPERATIVE ANALYSIS OF RUSSIAN AND AZERBAIJAN TAX SYSTEMS IN THE CONTEXT OF INVESTMENT CLIMATE AND ENERGY POLITICS Süreyya SAKINÇ, Birol KOVANCILAR AB ENERJİ POLİTİKALARININ ORTA ASYA VE KAFKASYAYA YÖNELİK DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARINA ETKİSİ: AZERBAYCAN ÖRNEĞİ Prof. Dr. Vildan SERİN, Yrd. Doç. Dr. Havva ÇAHA TÜRKİYE’NİN “ENERJİ GEÇİDİ” OLMASININ EKONOMİK ETKİLERİ, YARATACAĞI ÇEVRE VE GÜVENLİK SORUNLARI Hüseyin ERKUL THE ROLE OF THE CAUCASIAN AND CENTRAL ASIAN OIL IN THE WORLD ECONOMY Shilpa G. BAGUL, Arun S. Х. МУХСИНОВА BAKI-TBİLİSİ-CEYHAN NEFT KƏMƏRİ NEFT STRATEGİYASININ REAL TƏCƏSSÜMÜDÜR Fərhad QARAYEV KÜRESEL PROJE YÖNETİMİ Ahmet NAYIR ТРАНСКАСПИЙСКИЕ ЭНЕРГЕТИЧЕСКИЕ ПРОЕКТЫ В ГЛОБАЛЬНОЙ СТРАТЕГИИ ВЕДУЩИХ НЕФТЕГАЗОВЫХ КОМПАНИЙ Рустам АЛЕКПЕРОВ QEYRİ İQTİSADİ AMİLLƏRİM QLOBALLAŞMA VƏ İQTİSADİ İNKİŞAFA TƏSİRİ KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE EKONOMİ DIŞI FAKTÖRLERİN VERGİ ÖDEMELERİNE ETKİLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Mikail ALTAN, Alper Veli ÇAM KAMU YÖNETİMİNDE İYİ YÖNETİMİN KURUMSALLAŞMASINDA OMBUDSMAN KURUMUNUN İŞLEVİ Ramazan ŞENGÜL KÜRESELLEŞME’NİN YAYGINLAŞMASINDA SİVİL TOPLUM ÖRGÜTLERİ Cavit YAVUZ KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE TÜRKİYE VE AZERBAYCAN’DA DEVLETİN SAĞLIK HİZMETLERİNDE YENİDEN YAPILANMASI: KARŞILAŞTIRMALI BİR İNCELEME S. Mustafa ÖNEN TÜRK DÖVLƏTLƏRİ İTTİFAQI – REGİONAL VAHİDLƏŞMƏNİN İDEAL VARİANTI KİMİ Ə.İ. BAYRAMOV KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE YEREL YÖNETİMLERİ ETKİLEYEN İÇ FAKTÖRLER Musa KULAKLIKAYA, Cemal ÖZTAŞ, Eyüp ZENGİN xxiii AZERBAYCAN İŞLETMELRİNDE PERSONEL YÖNETİMİNDEN İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNE GEÇİŞ Rakif FERECOV İKTİSADIN AHLAKİ TEMELLERİ VE GLOBALLAŞMAYA KATKISI Abdullah KAHRAMAN СОЦИАЛЬНОЕ РАЗВИТИЕ ВНУТРИРЕСПУБЛИКАНСКИХ ЭКОНОМИЧЕСКИХ РАЙОНОВ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ Г.М. СУЛЕЙМАНОВА AZƏRBAYCANIN MÜASIRLƏŞMƏSINDƏ İKT-NİN ROLU Lalə MUSTAFAYEVA NEW ORGANIZATIONAL CULTURE IN AZERBAIJAN F.A. HUSEYNOVA KÜRESELLEŞMEYİ HIZLANDIRICI FAKTÖRLERDEN, İNTERNET VE ELEKTRONİK TİCARET Berrin BÖLEK, Uğur Arif BÖLEK KURUM KÜLTÜRÜ VE PERFORMANSININ İYİLEŞTİRİLMESİNDE KÜRESEL LİDERLİĞİN ÖNEMİ Celal EYNULLAYEV, Ali ŞEN E-GOVERNMENT STRATEGY. GOVERNMENT TRANSFORMATION IN DEVELOPING COUNTRIES OF THE REGION Abzetdin ADAMOV TOTAL QUALITY MANAGEMENT IN AZERBAIJAN – THE WAY TO PERFECTION IS DIFFICULT Sevil IMANOVA xxiv QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ĐQTĐSADĐ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASĐBƏTLƏR II BEYNƏLXALQ KONQRESĐ İQTİSADİYYAT BÖLMƏSİ MALİYYƏ QLOBALLAŞMASI, SƏRMAYƏ HƏRƏKƏTLƏRİ, İQTİSADİ BÖHRANLAR VƏ BUNLARIN QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYAYA TƏSİRİ FĐNANSAL KÜRESELLEŞME SÜRECĐNDE ORTA ASYA VE KAFKASYA EKONOMĐLERĐ Prof. Dr. Nurdan ASLAN Marmara Üniversitesi, ĐĐBF, Öğretim Üyesi Đstanbul - TÜRKĐYE Dr. Nuray TERZĐ Marmara Üniversitesi, ĐĐBF, Araştırma Görevlisi Đstanbul - TÜRKĐYE ÖZET Dünya tarihi yirminci yüzyılda önemli olaylara tanıklık etmiştir. Küreselleşme süreci yüzyılın ikinci yarısında hız kazanmış ve pek çok ülkede yapılan finansal düzenlemeler gelişen ülkelerin küresel ekonomiye açılmalarına izin vermiştir. Avrupa Birliği oluşumu, ekonomik ve parasal birliklerin önemini artırmış, Asya Pasifikte APEC ve ASEAN, bölgesel birleşme süreçlerinin gelişiminde etkili olmuşlardır. Uluslararası organizasyonlar, mal ve hizmet akımlarını kolaylaştırmış, ulusal ekonomilerin küresel ekonomi ile birleşimlerini hızlandırmıştır. Küresel ekonomik sürece Asya’yı da içine alan finansal krizler eşlik etmiş, gelişen ekonomiler olumsuz yönde etkilenmişlerdir. Dönemin diğer önemli olayı ise Sovyetler Birliği’nin dağılıp, yeni ekonomilerin ortaya çıkması olmuştur. Orta Asya ekonomileri, mevcut dünya düzenine ticari ve finansal akımlar yoluyla adapte olmaya çalışmakta, dış destekler yardımı ile ulusal problemlerini çözmeye çalışmaktadırlar. Sovyetler Birliği’nin dağılması sürecini izleyen geçiş sürecinin ilk aşamalarında Orta Asya ekonomileri, üretimlerinde önemli oranda düşüş yaşamış ve büyük döviz kuru düşüşlerini kapsayan ciddi makroekonomik dengesizliklerle karşı karşıya kalmışlardır. Son birkaç yıldır Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinden gelen sinyaller, ’de Rusya’da yaşanan finansal krizden olumsuz etkilendiklerini göstermiştir. Bu çalışma ile Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin küresel ekonomiye dahil olma çabaları incelenecektir. SUMMARY The history of world witnessed significant events in the 20th century. The process of globalization have begun to increase since the second part of that century and financial regulations in many countries have let to the opening of the developing countries into global economy. The emergence of the European Union provided to increase the importance of economic and monetary unions and APEC and ASEAN in the Asia Pacific region are also making good progress in the process of regional integration. International organizations have facilitated the movements of goods and services and have accelerated to join the national economies into global economies. Financial crises including in Asian accompanied to the process of global economic and this have affected the developing countries, negatively. Another significant event of that century was the break up of the USSR and new independent states come out. Central Asian economies try to adapt to the conditions of world trade with the movements of trade and financial and try to solve their domestic problems with foreign supports. After breaking up of the USSR, in the first phase of transition process Central Asian and Caucasus economies faced to a decline in their productions and serious macroeconomic instabilities including in important decreases in exchange rates. Last few years, signals comes from Central Asia show that Russian financial crisis in have negative effects on these seafoodplus.info study will examine the effort of the joining of Central Asian and Caucasus Economies into global economy. 1. GĐRĐŞ Dünya tarihi yirminci yüzyılda önemli olaylara tanıklık etmiştir. Küreselleşme süreci yüzyılın ikinci yarısında hız kazanmış ve pek çok ülkede yapılan finansal düzenlemeler gelişen ülkelerin küresel ekonomiye açılmalarına izin vermiştir. Avrupa Birliği oluşumu, ekonomik ve parasal birliklerin önemini artırmış, Asya Pasifikte APEC ve ASEAN, bölgesel birleşme süreçlerinin gelişiminde etkili olmuşlardır. Uluslararası organizasyonlar, mal ve hizmet akımlarını kolaylaştırmış, ulusal ekonomilerin küresel ekonomi ile birleşimlerini kolaylaştırmıştır. Küresel ekonomideki gelişmelere Asya’yı da içine alan finansal krizler eşlik etmiş, gelişen ekonomiler olumsuz yönde etkilenmişlerdir. 2 Dönemin diğer önemli olayı ise Sovyetler Birliği’nin dağılıp, yeni ekonomilerin ortaya çıkması olmuştur. Orta Asya ekonomileri, mevcut dünya düzenine ticari ve finansal akımlar yoluyla adapte olmaya çalışmakta, dış destekler yardımı ile ulusal problemlerini çözmeye çalışmaktadırlar. Sovyetler Birliği’nin dağılması sürecini izleyen geçiş sürecinin ilk aşamalarında Orta Asya ekonomileri, üretimlerinde önemli oranda düşüş yaşamış ve büyük döviz kuru düşüşlerini kapsayan ciddi makroekonomik dengesizliklerle karşı karşıya kalmışlardır. Son birkaç yıldır Orta Asya ekonomilerinden gelen sinyaller, ’de Rusya’da yaşanan finansal krizden olumsuz etkilendiklerini göstermiştir. II International Congress Doğu-Batı sürtüşmesinin sona ermesinden ve Sovyetler Birliği’nin parçalanmasından sonra, Orta Asya’da ve Kafkasya bölgesinde birçok yeni bağımsız devlet kurulmuştur. Bu devletler, Türki Cumhuriyetler olarak adlandırılan Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’dır. Bu devletler yılından sonra Türkiye’nin dış politikasında ayrı bir önem taşımaya başlamışlardır (Kramer, ). Ayrıca, yeni kurulan devletler, ABD ve Kanada gibi coğrafi açıdan Avrupa’ya dahil olmamalarına rağmen, AGĐK’e (bugünkü AGĐT) alınmışlardır. Bu devletler, Kuzey Atlantik Đşbirliği Konseyi’ne üye olmuşlardır ve geçen süre içinde de NATO tarafından oluşturulan Barış Đçin Ortaklık’a (BĐO) katkıda bulunmuşlardır. Alınan bu önlemler ile kurulan yeni cumhuriyetlerin Batı’nın uluslararası siyasi sistemine ve değer esaslarına bağlanmaları sağlanmış ve uluslararası ilişkilerini zenginleştirebilmeleri için olanak tanımıştır. Bağımsız Devletler Topluluğu bölgesinde halen sürdürülmekte olan reentegrasyon çabaları açısından bakıldığında, bu tür devletlerüstü siyasi teşkilatlarla gerçekleştirilen bağlantılar ayrı bir önem arzetmektedir (Kramer, ). Bu çalışma ile Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin küresel ekonomiye dahil olma çabaları incelenecektir. Bu bağlamda, birinci bölümde finansal küreselleşme ile ilgili olarak kısa bir bilgi verilecektir. Đkinci bölümde finansal küreselleşme çerçevesinde yapılan finansal liberalizasyon düzenlemelerinden bahsedilecektir. Üçüncü bölümde, Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin mevcut durumu ekonomik göstergelerle ele alınacak ve finansal küreselleşmenin bu ülkeler üzerindeki etkisi ortaya konmaya çalışılacaktır. Son olarak, bu ekonomilerin finansal küreselleşme çerçevesinde değerlendirilmesi yapılacaktır. 2. FĐNANSAL KÜRESELLEŞME SÜRECĐNĐN GELĐŞĐMĐ Küreselleşme, dünyanın bütünü arasında bir yo-ğunlaşma sağlamakta ve dünyayı küresel bir topluma dönüştürmektedir. Küreselleşme ile siyasi, ekonomik ve ideolojik yapılar giderek bütünleşmekte ve homojen bir dünya oluşmaktadır. Sadece ekonomik ya da sadece siyasal ilişkiler anlamında değil, aynı zamanda toplumlar, bireyler ve kültürler açısından çok yoğun bir etkileşim yaşanmaktadır (Koray, ) Küreselleşme, ülkelerin sahip olduğu maddi, manevi tüm değerlerinin milli sınırları aşarak dünya çapında yayılmaya başlamıştır. Küreselleşmenin devletler açısından ortaya çıkardığı en önemli sonuç, devletin kendi varlığının sorgulanması, yeniden şekillendirmesi ve yeni görevlerle donatılması olmuştur (Özgür, ). Küreselleşme ile sanayi, iktisadi anlamda gelişmiş ülkelerden gelişen ülkelere kaymış, dünya üretimi ortaya çıkmış ve finans piyasaları çeşitli ülkelere yayılmıştır. Pek çok sayıda insan ülkelerarasında hareket etmiş, dünya ölçeğinde demokrasi talepleri artmış ve aynı mallar farklı ülkelerde tüketilmeye başlanmıştır. Küreselleşme, hem üretimi hem de finans piyasalarını küreselleşmiştir. Üretimin küreselleşmesi ile sermaye, üretim olarak dünyayı bir bütün olarak değerlendirmiş, küreselleşmiş üretim sisteminin parçalarını maliyet avantajı açısından, ekonomik açıdan en optimum bölgelerde gerçekleştirilmesini sağlamıştır (Gökal, ). ’lü yıllarda Montanari tarafından kaleme alınan bir yazı küreselleşmenin eski bir tarihe uzandığını anlatır: (George, ) “Halkların arasındaki iletişim tüm yerkürede öylesine genişlemiş bulunuyor ki neredeyse tüm dünyanın, insanların evlerinden çıkmaksızın para sayesinde yeryüzünde üretilen herşeyi bulabilecekleri ve tüketebilecekleri bir sürekli mallar fuarının olduğu bir köye dönüştüğü söylenebilir. Mükemmel bir icat.” Küreselleşme olgusu yıl önce deniz keşifleri ile kapitalist dünya ekonomisinin oluşumu ile aynı zamana rastlamaktadır. Fetihler ve kaynakların yağmalanması ekonominin büyümesini getirmiş, Kanada’daki balık, kürk, kereste, buğday ve mineraller, Doğu Avrupa ve Đngiltere’nin itici gücünü oluşturmuşlardır. Küreselleşmenin erken dönemlerinde çevre bölgelerdeki işgücü patlamasından yararlanan merkez bölgeler, bütünleşik bir dünya ekonomisini ve politik yapıyı oluşturmuştur (Broad, ). Küreselleşmenin bir boyutunu finansal küreselleşme oluşturmaktadır. Finansal küreselleşme, genel olarak, finansal akımların sınırlar arasında küresel bağlarının arttığına işaret eden bir kavramdır (Prasad, Rogoff, Wei ve Köse, ) Finansal küreselleşmenin sonucu olarak sermaye, finansal aktifler ve finansal şirketler ev sahibi ülkelerden diğer ülkelere hareket etmekte ve finansal küreselleşme ile ülkelerin dış varlık ve yükümlülüklerde bir artış meydana gelmektedir. Uluslararası finansal bütünleşmenin ilk dönemi ’li yıllarda başlamış ve yılına kadar sürmüştür. Đkinci dönemi Đkinci Dünya Savaşından sonra ’ların başlarında başlamış ve halen devam etmektedir. Birinci dönemin bazı uluslar için iyi olduğu tartışılırken, bu dönemin sonlanmasının bir nedeni, uluslararası kurumların savaşı durdurmadaki etkinsizliği gösterilmektedir (Moshirian, ). Küresel ekonominin ve uluslararası ilişkilerin yeniden inşasının bir bölümü olarak, politik liderler uluslararası kurumların önemini kavramışlar ve birleşme sürecinin oluşmasına katkıda bulunmuş3 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process lardır. Birleşmiş Milletler, IMF, Dünya Bankası ve GATT gibi oluşumlar bunun bir göstergesidir. Bununla birlikte yeni küreselleşme döneminde mevcut uluslararası kurumların hem bölgesel hem de global düzeyde birleşme sürecini kolaylaştırıp kolaylaştıramayacakları önemli bir soru olarak karşımıza çıkmaktadır. Örneğin, birinci küreselleşme döneminde ticaretlerini serbestleştiren ve ekonomilerini açan ekonomiler kişi başına gelirlerini artırırken, bu süreci kaçıran ülkeler Çin gibi, kişi başına gelirleri düşmüştür. Benzer bir süreci ikinci küreselleşme dönemi için söylenip söylenemeyeceği tartışılmaktadır. Şu anda iki milyarın üstünde kişi günde iki doların altında bir gelir ile küresel ekonomide hayatını devam etmektedir. Diğer bir ifade ile dünya nüfusunun yarısı finansal küreselleşme sürecinden yararlanamamaktadır. Yapılan çalışmalar, finansal küreselleşmenin güçlü bir ekonomik gelişime katkıda bulunmadığını göstermiştir. Aynı zamanda bazı ülkeler yüksek oranda sermaye giriş-çıkışları ile karşı karşıya kalmışlardır. Buna karşılık, bazı çalışmalar ise finansal küreselleşme ve ekonomik gelişme arasında pozitif bir ilişki bulmuşlardır (Moshirian, ). Finansal küreselleşme temel olarak gelişen ülkelerde ekonomik büyüme oranın artmasına çeşitli kanallar vasıtasıyla yardım ederek, ekonomik gelişimlerini doğrudan etkilemektedir. Ulusal tasarruflar artmasıyla birlikte sermayanin maliyeti azaltmakta ve teknoloji transferini hızlandırmaktadır. Daha iyi risk yönetiminin gelişimi ile de uluslararası uzmanlaşma artarak, hem makroekonomik politikalar hem de kurumlar, küreselleşmenin disiplin etkisiyle ya da rekabet baskısıyla gelişmektedir (Prasad, Rogoff, Wei ve Köse, ). Ancak, Lucas, sermayenin marjinal getirisinin gelişen ülkelerde yüksek olmasına rağmen, gelişen ülkelere giden sermaye miktarının düşük olduğunu Obsfelt ve Taylor’da yükselen ekonomilerin bu akımların sadece beşte birini aldıklarına dikkat çekmektedir. Hatta, Taylor ve Obsfelt, ’te ABD’nin gelirinin beşte birinden daha azına sahip olan düşük gelirli ekonomilerin uluslararası dış sermaye stokunun dörtte birini alırken, bu durumun de on ikide bire düştüğünü ifade etmektedir (Moshirian, ). Yine teoride finansal küreselleşme, gelişen ülkelerde çıktının daha iyi yönetimine ve tüketimin farklılaşmasına yardım ettiği ifade edilmektedir. Gelişen ülkeler kendi faktör donatımlarına göre uzmanlaştıklarında gelişmiş ülkelerden daha fazla kazanımlar elde edebilirler. Ancak yapılan araştırmalar, ülkelerin finansal küreselleşmenin ilk aşamalarında hem üretim hem de tüketimdeki yüksek değişkenlikten dolayı önemli risklere ma4 ruz kaldığını göstermektedir. Ayrıca, gelişen ülkelerde yaşanan finansal ve para krizleri finansal küreselleşme ile ilişkilendirilmiştir. Bu krizlerde, çeşitli biçimlerde formule edilmiştir. Birincisi, uluslararası yatırımcılar, sürü halinde hareket ederek gelişen ülkelerin dengelerini bozabilmektedirler. Đkincisi, uluslararası yatırımcılar, gelişen ülke paraları üzerinde spekülatif atak gerçekleştirebilirler. Üçüncüsü, bir davranışın yayılma riski gelişen ülkeler için önemli bir tehdittir. Zira, bir uluslararası yatırımcı, gelişen ülkeden çekildiğinde diğerleri de hemen çekilmektedir. Dördüncüsü de, hükümetler gelecek için yeteri derecede güven vermeyebilir ve aşırı borçlama sorunu ile karşı karşıya kalınabilir (Prasad, Rogoff, Wei ve Köse, ). Uluslararası sermaye akımları zengin ülkelerden yoksul ülkelere doğru olduğu görüşü, bu süreçte tek yönlü olarak işlemekte ve sermaye yükselen ekonomilerden gelişmiş ekonomilere doğru akmaktadır, örneğin Doğu Asya’dan, ABD’ye. Ayrıca, reel gelişme ve uluslararası finansal piyasalar arasında yakın bir ilişki yoktur. Yabancı sermaye akımlarının gelişmiş ülkelere doğru olmasından dolayı önemli global dengesizlikler görülebilmektedir. Dolayısıyla, yeni global finansal çevre Bretton Woods mimarının düşündüğünden farklı şekilde gelişmektedir. Yeni global finansal çevre, Taylor ve Obsfelt’ e göre zengin ülkeler lehine, yoksul ülkeler aleyhine olacaktır. Zira, yoksul ülkeler birinci küreselleşme dönemine göre daha az sermaye alacaklardır (Moshirian, ). Ayrıca, krizler birinci döneme göre daha sık yaşanmakta ve krizler daha önce belli ülkede yaşanırken bugün pekçok ülkeyi aynı anda etkileyebilmektedir. Reel ve finansal değişkenlerin hareketliliği geçmişte olduğundan çok daha fazla görülmektedir. Pekçok değişim, artık global olarak değerlendirilmektedir. Örneğin, bugünün yatırımcısı global olarak düşünerek bir yükselen ülkede meydana gelen krizi sanki diğer ülkelerde de meydana gelecekmiş gibi değerlendirerek buralara yatırım kararını erteleyebilmektedir (Prasad, Rogoff, Wei ve Köse, ). Finansal küreselleşme, genel olarak iki boyutta ilerlemektedir. Birincisi, fonlar halinde mali piyasalar arasında hareket eden portföy yatırımları, ikincisi de makine donanım, teçhizat gibi yatırımlarla ülkenin fiziki donanımını etkileyen yabancı doğrudan yatırımlardır. Finansal küreselleşmenin ülkeler arasında gerek portföy yatırımları gerekse doğrudan yabancı yatırımlar şeklinde ilerleyebilmesi için ülkelerin finansal liberalizasyona ilişkin düzenlemelere gitmesi gerekmektedir. Aşağıdaki bölümde finansal liberalizasyona ilişkin düzenlemeler anlatılacaktır. II International Congress 3. FĐNANSAL LĐBERALĐZASYONA ĐLĐŞKĐN DÜZENLEMELER Günümüzde dünya ekonomisinin temel problem alanlarının başında ulusal ve uluslararası finansal sisteme ilişkin düzenlemeler gelmektedir. Finansal sisteme ilişkin düzenlemelerin teorik temelini Mc Kinnon ve Shaw’un oluşturduğu “finansal liberalizasyon kuramı” oluşturmaktadır. Finansal liberalizasyonun, tasarrufların dünya ölçeğinde dağılımını düzenleyeceği ve faiz oranlarını ülkeler arasında eşitleyeceği varsayımından hareket eden teorinin temel önermesine göre, finansal baskının kalkması ve finansal derinleşmenin sağlanması etkin kaynak dağılımını sağlayarak ekonomik gelişmeyi hızlandıracaktır. Teoriyle, finansal sistem üzerine konulan sınırlama ve yükümlülüklerin azaltılması veya ortadan kaldırılmasının, bu sistemde faaliyet gösteren piyasa ve firmaların daha etkin çalışmalarına, ekonomi kurallarına uygun olarak faaliyet göstermelerine ve temel fonksiyonlarını daha iyi yerine getirmelerine katkıda bulunacağı öngörülmektedir (WilliamsonMahar,). Finansal liberalizasyon uygulamaları iki başlık altında toplanabilir: Đç finansal liberalizasyon ve dış finansal liberalizasyon. Đç finansal liberalizasyon ile ülke içinde daralmaya yol açan kontrollerin ve sınırlamaların kaldırılması anlamında ilk adım olarak, nominal faiz oranlarının arz ve talebe göre para piyasasında belirlenmesi sağlanır. Dış finansal liberalizasyon kapsamında ise uluslararası finansal piyasalar ile bütünleşmenin sağlanması ve döviz kurlarının müdahalelerden arındırılarak piyasa koşullarında belirlenmesine izin verilir (Uzunoğlu, Alkin ve Gürlesel,). Uluslararası sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesinden önce kamu ve para piyasası dengesinin sağlanmış olması gerektiği konusunda literatürde ortak bir kabul vardır. Finansal baskıya son verilip, sermayenin serbest dolaşımı sağlandığında uzun dönemde faktör gelirlerinin eşitlenmesi yönünde eğilimler ortaya çıkması beklenir. Finansal liberalizasyon uygulamalarıyla yeni araçlar, kurumlar ve piyasalar ortaya çıkmakta, ekonomik birimlerin rol ve statüleri bu yeni yapılanmaya göre belirlenmektedir (Williamson-Mahar, ). Gelişmekte olan ülkelerin sermaye akımlarını çekmeye yönelik olarak sermaye akımlarına serbesti tanıması tek başına başarılı olarak uygulanması mümkün olmayan bir karardır. Uluslararası sermayenin GOÜ’lerde ekonomik büyüme ve refah arttırılmasına yönelik olarak kullanılması için sermaye akımı serbestisinin mutlaka finansal reformlar ile desteklenmesi, hatta sermaye akımında serbestinin finansal reform programının ta- mamlayıcı bir unsuru olması zorunludur. Etkin bir finansal piyasanın bulunmaması durumunda sermaye akımından istenilen fayda sağlanamayacaktır. Bir başka önemli konu ise finansal reformlar ve sermaye akımına serbestinin uygulandığı dönemde makroekonomik yapının durumudur. Finansal reformlar aynı şekilde makroekonomik istikrarı sağlamaya yönelik diğer yapısal reformlar ile de desteklenmelidir. Burada finansal reformların zamanlaması ve sıralaması konusu gündeme gelmektedir. Bir başka deyişle finansal reform, sermaye hareketlerine serbesti ve makroekonomik yapısal reformlar ve uygulanan politikalar birbirlerini destekleyici nitelikte olmalıdır (Uzunoğlu, Alkin ve Gürlesel,). Güçlü bir finansal entegrasyon ülkenin makroekonomik özelliklerini belirgin ölçüde etkilemektedir. Güçlü bir finansal entegrasyonun belli başlı makroekonomik etkileri beş noktada toplanabilir: Bunlardan ilki küçük bir ekonomide aşırı arz ve talep değişmelerinin aktiflerin dünya fiyatlarını etkilememesidir. Đkincisi, para ve maliye politikaları ile ilgilidir. Bilindiği gibi bu politikaların toplam talep üzerindeki etkileri, ekonominin finansal açıdan dış dünya ile entegrasyon derecesine bağlı bulunmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde güçlü finansal entegrasyon sonucunda maliye ve para politikaları, borçlanma koşullarını etkileyememektedir. Üçüncü olarak, bir ülkenin dünya sermaye piyasaları ile entegrasyon derecesi, ekonominin enflasyon oranını etkileyebilmektedir. Dördüncü olarak, yüksek sermaye hareketliliği nedeniyle sermayenin vergilendirilmesi sorun oluşturmaktadır. Çünkü böyle bir ortamda fonların ülke dışına götürülmesi ile vergilerden kaçınılabilmektedir. Beşincisi ise yasal kısıtlamaların kullanıldığı faiz oranı politikasının finansal açıklıktan etkilenmesidir. Yeterli derecede dışa açık olan bir ekonomide pozitif reel faiz politikası uygulaması sermaye akımları ile kolayca önlenebilmektedir (Montiel, ). Williamson ve Mahar () da finansal liberalizasyon ile ilgili 6 temel konu belirtmektedir: Kredi kontrollerinin kaldırılması Faiz oranlarının deregülasyonu Bankacılık sektörüne veya daha geniş olarak finansal hizmetler endüstrisine giriş serbestisi Banka otonomisi Bankalar için özel mülkiyet Uluslararası sermaye akımlarının liberalizasyonu Sermaye hesabı konvertibilitesini sürdürmek ve bunun getireceği finansal riskleri azaltmak isteyen bir ülkenin sermaye hesabını libere etmeden önce belirli politikalar uygulamak durumundadır. Eğer önkoşullar, sermaye hesabı konvertibilitesini yürütmeye uygun değilse spekülatif sermaye akımları, libere sermaye hesabını sürdürmeyi kuşkusuz güçleştirecektir. Bu nedenle, sermaye hesabı konvertibilitesinden önce şu düzenlemelerin yapılması gerekmektedir: (Mathieson ve Rojas-Suarez, ) Bunlardan ilki, mali reformdur. Temel makroekonomik önkoşullardan biri mali açıkları önemli ölçüde azaltan ve geriye kalan açıkları da enflasyonist olmayan bir biçimde finanse eden bir mali reform yapılmasıdır. Büyük mali açıkların, emisyon ile finanse edilmesi; ülke yerleşiklerini, enflasyon vergisinden kurtulmak için parasal aktiflerini ülke dışına yönlendirmeye teşvik edecektir. Reform programını ve sermaye hesabı konvertibilitesini sürdürebilmek için gerekli güvenin sağlanması, öncelikle başlangıçta fiyat istikrarı ve sürekli büyümeyi sağlayacak bir finansal reform yüklenebilmesini gerektirmektedir. Đkincisi, iç ve dış finansal piyasa koşulları arasındaki farklılıkları en aza indiren finansal politikalar düzenlemektir. Alınıp satılan finansal araçlar üzerindeki yurtiçi faiz oranlarının, uluslararası finansal piyasalarda geçerli olan faiz oranları ile karşılaştırılabilir olmalıdır. Ayrıca, dış finansal kurumlar ile etkin olarak rekabet edebilmek ve aktif fiyatlarının aşırı değiştiği dönemlerin etkilerine dayanabilmek için ülkenin finansal sistemi güçlendirilmelidir. 6 Üçüncüsü, yurtiçi finansal sistemin güvenilirliğinin ve sağlamlığının güçlendirilmesidir. Sermaye kontrollerinin kaldırılması ile yurtiçi finansal piyasalara yeni finansal tekniklerin, yeni araçların, yeni fon kaynaklarının ve yeni iştirakçilerin girişi artacaktır. Bu tür değişmeler, bir yandan etkin kazançlar sağlayan rekabetçi baskıları arttırırken, bir yandan da piyasaya karmaşık risk unsurları getirmektedir. Bu riskler, finansal araçları fiyatlandırmayı daha da güçleştirmektedirler. Ayrıca, riskler, önceden öngörülemediği için, kredi akımlarında ani değişmelere yol açabilmektedirler. Bu nedenle, libere sermaye hesabı için öncelikle, güçlü bir iç denetim sisteminin geliştirilmesi gerekmektedir. Dördüncüsü, fonların dışarı yönelmesine yol açacak vergilerden kaçınılmasıdır. Sermaye hesabı konvertibilitesini yürüten sanayi ülkelerinin deneyimleri, finansal sistemdeki vergilerin diğer ülkelerdeki yürürlükte olan vergiler ile harmonize edilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Büyük çapta verginin harekete geçirdiği sermaye kaçışları ile karşılaşılmak istenmiyorsa, böyle bir harmonizasyonun sermaye kontrollerinin kaldırılmasından önce yapılması gerekmektedir. Beşincisi de ücret ya da fiyat esnekliğini önleyen kısıtlamaların kaldırılmasıdır. ’li yıllar, aktif fiyat değişkenliğinin yüksek olduğu bir dönem olmuştur. Bu dönemde, özellikle açık sermaye hesabına sahip olan ülkeler, iç ekonomilerini ve finansal yapılarını, bu değişikliklerin etkilerine karşı korumak zorunda kalmışlardır. Çünkü bu tür aktif fiyat değişiklikleri, özellikle istihdam, üretim ve servet üzerinde olumsuz etkiler yaratabilmektedir. Ücret, fiyat ve faiz oranı ayarlamalarını engelleyen kısıtlamaların azaltılması ya da kaldırılması ile, bir ekonomi reel ve finansal şoklar karşısında daha kolay uyum sağlayabilmektedir. Sermaye hareketlerine serbesti döneminde uygulanması gerekli politikalar şu şekilde sıralanabilir : (Uzunoğlu, Alkin ve Gürlesel, ) a. Serbesti öncesi yurtiçi ve yurtdışı finansal pazarlar arasındaki farkları en aza indiren ekonomik politikalar uygulanmalıdır. b. Yurtdışına fon akışına yol açacak finansal gelir, servet ve işlemler üzerindeki vergilerden kaçınılmalıdır. c. Yerel finansal sistemin güvenilirliğini arttırmak gereklidir. d. Kamu kesimi dengesini sağlamak, açıkları enflasyonist olmayan yöntemler ile finanse etmek zorunludur. e. Yurtiçi yerleşiklere uluslar arası portföy tutma izni vererek sermaye hareketlerinin yarattığı finansal riskleri yönetebilmelerine olanak tanınmalıdır. II International Congress Geleneksel görüş, finansal liberalizasyona başlanmadan önce makroekonomik istikrara (yani mali açığın GSYĐH’ın % 5’inin altında olması ve enflasyonun % 10’dan düşük olması), ticari liberalizasyona ve daha güçlü ölçülü düzenlemelere vurgu yapar. Sermaye akımları durumunda geleneksel görüş, finansal liberalizasyon başladıktan en az iki yıl sonrasına kadar sermaye kontrollerinin korunması şeklinde yorumlanır. Makroekonomik istikrarın en önemli unsuru mali disiplindir. Ticari reform, finansal sektör reformu için en önemli reel sektör önkoşullarından biri olarak tanımlanır. Deregüle edilmiş bir finansal sistem, fonları en karlı oldukları endüstrilere kanalize edecektir ve fiyat sistemi yoğun korumanın beraberinde getirdiği yanlış yönlendirilmiş teşviklerden ziyade, kıtlık hakkındaki doğru bilgiyi açığa çıkardığı zaman, bunlar sosyal olarak en çok arzulanır endüstriler olacaktır. Bir diğer ilgili sektör reformu kamu teşebbüslerinin yönetimi (veya özelleştirme) hakkındadır (Williamson-Mahar, ). Sermaye akımları yeni gelişen piyasalarda, gelişmiş piyasalara göre daha fazla riskli olabilmektedir. Gerek gelişen ülkelerde gerekse piyasa ekonomisine geçiş aşamasındaki ülkelerde, ekonomik ve politik istikrarsızlıkların yanısıra, bu piyasaları yatırımcılar açısından riskli kılan başka engellerde bulunmaktadır. Önemli düzeydeki özkaynak fiyat dalgalanmaları, alınıp satılabilecek araçların sınırlılığı ve ticaret faaliyetlerinin içerdekiler tarafından izlenmesi bu engellerin başında gelmektedir. Ayrıca, kurumsal yatırımcılar bu ülkelerde, piyasaya girişte ödemelerin yapılmasında bir takım kısıtlamalar ve bürokratik engellemelerle de karşılaşabilmektedir. Yeni gelişen piyasalar, ayrıca, sık sık değişen makro ekonomik politikalar nedeniyle, ekonomik ve politik risk unsurları ile de karşılaşmaktadır. Makro ekonomik risklerin başında parasal istikrarsızlık, para ve maliye politikası uyumsuzluğu, önemli bütçe açıkları ve aşırı değerlenmiş döviz kuru bulunmaktadır. Ek olarak, gayrisafi milli hasılaya göre yetersiz olan kapitilizasyon düzeyi, ticaret araçlarının sınırlı likiditesi ve düzensiz finansal sistem, bu ülkelere özgü kurumsal engelleri oluşturmaktadır (Aslan, ). Finansal liberalizasyona geçişte uygulanacak reform programlarının sırası da önem taşımaktadır. Geleneksel görüş, yurtiçi finansal sistem deregülasyona tabi tutulmadan önce, reel sektör reformlarını tamamlama, ölçülü denetimin olduğu sağlam bir sistem geliştirme ve makroekonomik ortama istikrar kazandırmanın gerekliliğini öne sürmektedir. Bu temel oluşturulduktan sonra politika yapıcılara, rekabetin aşırı faiz oranlarını önleyeceği ve kredileri (etkin bir şekilde) dağıtacağına güvenilerek, piyasaya dayalı faiz oranlarını yürürlüğe koymaları ve krediler üzerindeki kontrolleri kaldırmaları önerilmektedir. Birçok ekonomist sermaye hesabı liberalizasyonun, sürecin sonuna konulmasını tavsiye etmektedir. Aksi takdirde, verimli olmayan sektörlere yanlış yönlendirilebilecek fonların bir tehlike oluşturacağı, sermaye girişlerine “varlığını sürdürmek için büyük risk alma”ya istekli sağlam olmayan bankalar tarafından aracılık edilebileceği veya bu iki olumsuzluğun birlikte ortaya çıkabileceği vurgulanmaktadır (Williamson-Mahar, ). Finansal reformlar ile uygulanan politikalar arasındaki zamanlama önem kazanmaktadır. Buna göre; (Uzunoğlu, Alkin ve Gürlesel,) Tasarrufları harekete geçirecek etkin bir finansal sektörün geliştirilmesi önemlidir. Ancak finansal reformlar öncesi mal ve emek Pazarlarında da tam serbesti uygulanmalıdır. Aksi taktirde finansal pazarlardaki fiyatlar aşırı yükselmektedir. Finansal reformlar tasarrufların ve özellikle yatırım kararlarının piyasa mekanizması içinde alınmasını sağlamaktadır ve yatırım kararlarını yönlendirmektedir. Bu nedenle yatırımlar ile ilgili alt yapının önceden hazırlanması gereklidir. Etkin çalışmayan ve oligopolistik yapıdaki para ve kredi pazarlarının yer aldığı gelişmekte olan ülkelerde finansal serbestleşme istikrarlı makro ekonomik çevre yaratılana kadar geciktirilmeli ve sermaye kontrolleri uygulanmalıdır. Aksi takdirde ani serbestleşmeler nominal ve reel faiz oranlarının aşırı ölçüde yükselmesine neden olmaktadır. Ayrıca, yerel finansal serbestleşme sermaye hareketlerine serbestiden önce gelmelidir. Faiz oranları serbest bırakılmadan ve sermaye kontrolleri kaldırılmadan önce kamu maliyesi ile ilgili yapısal reformlar gerçekleştirilmelidir. Yeterli seviyede banka denetimi ve gözetimi başarılı bir finansal serbestleşme için gereklidir. Finansal piyasalarda etkin bir denetim ve gözetim mekanizması kurulmalıdır. Finansal serbestleşme ile birlikte dış ticarette de serbestiye gidilmelidir. Böylece dış ticaret, cari işlemler ve ödemeler dengesinde istikrarın bozulması engellenmelidir. Gelişmekte olan dünyada geniş kapsamlı ilk finansal liberalizasyon uygulamaları ’li yılların sonlarında Latin Amerika ülkelerinde gerçekleştirilmiştir. Arjantin, Şili ve Uruguay bu deneyimden sonra, uygulanan yanlış politikalar ne7 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process deniyle olumsuz etkilenmişlerdir. Bu ülkelerde meydana gelen olumsuz gelişmeler, gerekli koruyucu ve düzenleyici mevzuatı oluşturmadan finansal liberalizasyona gitmenin beklenen sonuçları ortaya çıkarmayacağını göstermiştir. Finansal liberalizasyon konusunda önemli gelişmeler, ’lerin ortaları ve ’ların başlarında ortaya çıkmıştır. Bu dönemde bütün dünyada finansal liberalizasyon, en kapalı ülkeler olan Japonya ve Kore dahil olmak üzere yaygınlaşmış ve uluslararası finansal kuruluşların (Dünya Bankası ve IMF gibi) finansal ve reel anlamda liberalizasyona vurgu yapmaları bu süreci hızlandırmıştır (WilliamsonMahar, ). Orta Asya ve Kafkasya ülkeleri de Eski Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra merkezi planlı ekonomik düzenden, piyasa ekonomisine hızlı ve ani bir dönüş gerçekleştirmek zorunda kalmışlardır. Yeni dünya düzeninin liberal ekonomi politikalarını koşullandırdığı bir dönemde yapılan bu zorunlu dönüşüm, geçiş ekonomilerini sistematik ve programlı bir şekilde ekonomik sistemde yapısal reformları gerçekleştirmeye yöneltmiştir. Bu ülkeler için sağlıklı ve sürdürülebilir bir geçiş sürecinin gerçekleştirilmesi, piyasa ekonomisi kurallarının işleyişi ve uluslararası sermaye hareketlerinin yaygınlaştırılması bakımından da önem kazanmıştır. Dünya Kalkınma Raporu, geçiş süreci reformlarını diğer gelişmekte olan ülkelerdeki kalkınma reformlarından farklı olarak kabul etmiştir. Dünya Bankası’na göre, bu ülkelerdeki dönüşüm diğer gelişmekte olan ülkelerdeki reformlardan yoğunluk bakımından ve değişimin niteliği bakımından da farklılık taşımaktadır. Kalkınma amaçları arasında sayılan büyüme, eşitlik, demokrasi, politik düzen, istikrar ve ulusal otonomi geçiş ülkeleri için de geçerlidir. Bu amaçlara ulaşmak amacıyla girişilen liberalleşme, istikrar, özelleştirme gibi politikaları da benzerdir. Bu amaçların ve politikaların gelişmekte olan ve piyasa ekonomisine geçiş amacını taşıyan gelişmekte olan ülkelerde ortak olmasına karşın, geçiş ekonomilerinin farklı tanımlanması bu ülkelerdeki sorunların daha ciddi ve farklı boyutlarda olmasından kaynaklanmaktadır. Örneğin, Doğu Avrupa ülkelerinde diğer gelişmekte olan ülkelerle karşılaştırıldığında daha büyük bir kamu sektörü bulunması, eşitsizlik ve emniyetsizliğe karşı hoşgörünün daha az olması, organize işgücünün bulunmaması ve reformun, devlet kurumları ve yetkililer tarafından gerçekleştirileceğine olan güvenin daha fazla olmasıdır (Sakınç, ). 8 Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin geçiş döneminde olmaları nedeniyle uygulanacak finansal reformların daha hassasiyetle seçilmesi ve denetlenmesi ihtiyacı doğmaktadır. Aşağıda Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerine ilişkin ekonomik göstergeler yer almaktadır. Bu göstergelerden hareketle finansal küreselleşme sürecinde Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin mevcut durumu ortaya konmaya çalışılacaktır. 4. GÖSTERGELERLE ORTA ASYA VE KAFKASYA EKONOMĐLERĐ Orta Asya Cumhuriyetleri, diğer geçiş sürecindeki ülkelerle karşılaştırıldığında farklı özel sorunlara sahiplerdir. Bunlardan birincisi, Eski Sovyetler Birliği ekonomik sistemi içindeki ekonomik bağımlılık derecelerinin yüksek olması nedeniyle karşılaştıkları ekonomik şokların şiddetinin de yüksek olmasıdır. Ekonomik şoklar, bu ekonomilerde, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerine göre daha yüksek ve derin olmuştur. Đkincisi, planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş sürecinde piyasa ekonomisi tecrübesine sahip olmamaları ve dönüşüm öncesi hazırlık aşamasından geçmemiş olmalarıdır. Rusya ve diğer geçiş ekonomileri ’den önceki yıllarda reform programlarına geçiş yapmışlar, Orta Asya ülkeleri ise ancak bağımsızlıklarını kazandıkları yılından sonra reform ve istikrar programları uygulamaya başlamışlardır. Bu gecikme ve piyasa deneyimi eksikliği, geçişin süresini ve şokların şiddetini artırmıştır. Üçüncüsü, politik bakımdan Orta Asya ülkeleri halen diktatörlükle yönetilmektedir. Demokrasi kültürünün zayıf olması ve batı demokrasilerine uzaklık gibi nedenler bu ülkelerde yolsuzluğun artmasına neden olmuş, muhalefet zayıflatılmış, sivil toplum kuruluşlarının örgütlenmesi denetim altına alınmış, etnik çatışmalar artmıştır (Sakınç,). Aşağıda, Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri, kişi başına gelir, nüfus, büyüme hızı, dış ticaret, yabancı doğrudan yatırım, portföy yatırımları gibi temel göstergelerle incelenmeye çalışılacaktır. Kişi Başına Gelir ve Nüfus Orta Asya ekonomileri arasında Kazakistan ve Türkmenistan düşük orta gelirli ülkeler arasında yer alırken, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan düşük gelirli ekonomiler arasında yer almaktadır. Kafkas ekonomileri (Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan) ise düşük orta gelirli ülkeler grubunda yer almaktadır. Özbekistan yüksek nüfusuna rağmen, kişi başına geliri en düşük ülkelerden biridir. Buna karşılık, Türkmenistan ise 6,5 milyon nüfusu ile en yüksek kişi başına gelire sahip ülke konumundadır (Tablo 1). II International Congress ,9 ,7 ,5 ,5 ,9 n st a st an Tu r km en i ik i ek is ta zb Ta j n 0 Ö Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin dış ticaret bağlamında attıkları önemli adımlardan biri, kendi aralarındaki ticareti geliştirici anlaşmalara hız vermiş olmalarıdır. Kırgızistan, Özbekistan ve Kazakistan arasında imzalanan ekonomik birlik ,9 ız is ta n Dış Ticaret rg Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Statistical Appendix, September, Tablo 3. Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Toplam Đhracatı (Milyon dolar) n n n en is ta n Tü rk m Ta ca ki st a n zb ek is ta Ö rg ız ist a Kı Ka za ki st an ür ci st an G Er m en is ta n Az er be yc an 16,00 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 Kı Tablo 2. Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Ortalama Büyüme Hızları (%) ki st a Büyüme Hızı Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri genel olarak ’li yıllardan itibaren önemli oranda büyüme göstermişlerdir. Aşağıdaki grafikte Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin yılları arası ortalama büyüme hızları verilmektedir. Tabloya göre, Azerbaycan ve Türkmenistan bu ekonomiler arasında en fazla büyüme gösteren ülke olmuştur. Zengin petrol ve doğal gaz kaynakları ile büyük ekonomik potansiyele sahip olan Azerbaycan’ın bağımsızlığının ilk yılları sancılı geçmesine rağmen, piyasa reformlarına geçildikten sonra önemli oranda büyüme göstermiştir. IMF ile yürütülen politikalar neticesinde enflasyonunu kontrol altına alabilmiş, GSYĐH’ın düşüşünün önüne geçilmiştir. Petrol fiyatları ve petrol anlaşmalarının etkisiyle GSYĐH yüksek düzeylere ulaşmıştır. Özbekistan ve Kırgızistan’ın ortalama büyüme oranı ise % arasında değişmektedir. Tacikistan’da bazı yıllarda büyüme oranını düşürmesine rağmen gelişme gösteren ülkelerden biridir. (Tablo 2). za Kaynak: seafoodplus.info seafoodplus.info Ka 26,3 6,5 n en is ta Düşük Gelirli Düşük Gelirli Düşük Orta Gelirli m Düşük Orta Gelirli Düşük Orta gelirli Düşük Orta Gelirli Düşük Orta Gelirli Düşük Gelirli n Ermenistan Azerbaycan Gürcistan Kazakistan Kırgız Cumhuriyeti Tacikistan Özbekistan Türkmenistan Nüfus Kişi Başına (Milyon) Gelir ($) 1, 1, 1, Er Gelir Kategorisi yc a Ülkeler anlaşması, yine Kırgızistan, Tacikistan, Kazakistan, Rusya ve seafoodplus.info arasında imzalanan Gümrük Birliği anlaşması uluslararası ticaret bağlamındaki önemli örneklerdir. Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri, Avrupa ekonomisi için cazip ticaret ortakları durumundadır. Avrupa, enerji (petrol ve gaz) ithal ettiğinden, bu bölgelerde enerji hammaddesi temini açısından istikrar ve devamlılığın sağlanabilmesi halinde gerekli ithalatını bu ülkelerden yapabilecektir. Bunun yanı sıra Avrupa devletleri, hammadde kaynaklarının bulunması, değerlendirilmesi ve taşınması için büyük bir kapasite ve know-how’a sahip bulunmakta ve dolayısıyla Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan bu açıdan cazip pazarlar olarak nitelendirilmektedir (Kramer, ). Tablo 3, Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin toplam arası toplam ihracatını göstermektedir. Bu ekonomiler arasında Kazakistan en fazla ihracat yapan ülke konumundadır. Daha sonra Türkmenistan, Özbekistan ve Azerbaycan gelmektedir. Azerbaycan’ın ihracat gelirlerinin önemli bölümünü petrol ve petrol türevlerinden sağlamaktadır. Bu da Azerbaycan ekonomisini petrol fiyatlarına bağımlı hale gelmesine neden olmaktadır. Diğer ihraç ürünleri arasında gıda ve metaller önemli yer tutmaktadır. Azerbaycan’ın ana ihracat piyasası Đtalya’dır. Bu ülkenin yanısıra Rusya, Türkiye, Fransa, Đsrail, Đsviçre, Gürcistan, Đngiltere ve Almanya ile de dış ticaret ilişkilerini yürütmektedir. Özbekistan, doğal kaynaklar bakımından zengin olmasına rağmen az gelişmiş özelliğini korumakta ve hammadde ihracatçısı olmaya devam etmektedir. Türkmenistan’da en büyük doğal gaz rezervine sahip olmakla birlikte ihracatta yeterli düzeye ulaşamamıştır. Benzer şekilde, Kırgızistan, Tacikistan ve Ermenistan’da ihracat açısından düşük gelişim gösteren ülkelerdir. Kırgızistan ihracatının düşük olmasının nedeni, etkinlikten uzak ticaret ve ödeme politikası ve üretimindeki daralma olarak gösterilmektedir. Kırgızistan ihracatının önemli bir bölümünü ara malları ve hammaddeler oluşturmaktadır. Az er be Tablo 1. Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Kişi Başına Geliri ve Nüfusu Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicators, 9 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin ithalatına baktığımızda arasında Kazakistan en yüksek ithalatı gerçekleştiren ülke olmuştur. Daha sonra Özbekistan, Azerbaycan, Türkmenistan gelmektedir (Tablo 4) Azerbaycan ithalatını, makine ve teçhizat gibi yatırım malları oluşturmakta ve Azerbaycan’ın teknolojik seviyesinin yükselmesine katkıda bulunmaktadır. Kırgızistan’ın ithalatının önemli bölümünü ise tüketim maddeleri ve enerji ürünleri oluşturmakta ve gelişmemiş bir ekonomi görünümü sergilemektedir. Tablo 4. Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Toplam Đthalatı (Milyon Dolar) ,2 ,7 ,9 Ö en is ta n Ta jik is ta n n n ,9 ,1 zb ek is ta rg ız is ta Kı Ka za ki st an ,2 Tu rk m ,1 Er m en is ta n Az er be yc an 0 Tablo 6. Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Türkiye’ye Đhracatı (, Milyon Dolar) Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicators, Kırgızistan, Kazakistan ve Ermenistan ve yıllarında ticaret açığı vermiştir. Tacikistan’nın dış ticaret açığı yılında GSYĐH’nın % , Kırgızistan’ın – ve Ermenistan’ın ise % olarak gerçekleşmiştir. Kırgızistan’ın cari hesap açığı ise GSYĐH’nın % ’sına ulaşmıştır. Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’da ulusal paralarının dolar karşısında değerlenmesi cari açıkların hızla yükselmesine neden olmuştur (Sakınç, ) Buna karşılık, Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan ticari fazla veren ülkelerdir. Azerbaycan’ın ticari fazla vermesinin nedeni petrol fiyatlarındaki dalgalanmalara bağlanmaktadır. Kazakistan ticari fazla vermesine rağmen cari açık sorunu yaşayan ülkelerden biridir. Kazakistan’dan yılı itibariyle sermaye çıkışının olması ticari fazlasının önemini azaltmıştır (Tablo 5). Tablo 5. Dış Ticaret Göstergeleri (GSYĐH’nın yüzdesi olarak) Toplam Ticaret Ticari Denge Cari Hesap Dengesi Azerbeycan 55,3 83,7 68,1 10,9 Ermenistan 56,0 53,5 50,9 ,6 ,6 ,7 ,6 -4,5 3,1 Kazakistan 75,7 76,2 80,5 20,6 17,0 2,0 1,1 -0,9 Kırgızistan -3,6 ,0 ,6 -5,7 -3,4 -7,6 77,3 75,0 72,6 Özbekistan 45,1 72,5 74,0 2,3 Tajikistan ,6 ,4 96,9 12,7 Turkmenistan 87,0 14,6 51,6 … 1,2 8,7 1,1 18,7 -3,2 ,4 1,3 1,6 9,7 9,8 ,3 ,2 -7,1 -2,8 -0,8 0,7 4,4 10,3 … 8,4 Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicators, 10 Orta Asya ve Kafkasya ülkeleri ile Türkiye arasındaki ekonomik ilişkilere bakıldığında Türkmenistan, Tacikistan, Özbekistan, Azerbaycan ve Kazakistan en fazla ticari ilişkilerin geliştirildiği ülkeler olmuştur. Türkiye’ye yılları arasında en fazla ihracat yapan ülkeler Türkmenistan, Tajikistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Azerbaycan’dır (Tablo 6). Tarihi, coğrafi ve manevi değerlerle bağlı olduğumuz Azerbaycan ile ekonomik ve ticari ilişkilerin hukuki alt yapısını oluşturan çok sayıda işbirliği, anlaşma ve protokoller imzalanmıştır. Azerbaycan’daki kayıt dışı ticaret işlemleri gözönüne alındığında Azerbaycan ile Türkiye arasındaki dış ticaretin daha fazla olabileceği tahmin edilmektedir. Türkiye’nin Azerbaycan’dan ithalatında başta petrol ve petrol ürünleri yer almaktadır. Türkiye’nin ihracat yaptığı ülkeler ise Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan ve Azerbaycan’dır (Tablo 7). Türkiye’nin Azerbaycan’a ihraç ettiği mal grupları arasında ilk sırayı gıda maddeleri almaktadır. Turkmenistan ,6 Tajikistan ,3 Özbekistan ,7 Kırgızistan 88,1 Azerbeycan ,8 0 Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicators, Tablo 7. Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Türkiye’den Đthalatı (Milyon Dolar) Turkmenistan Tajikistan ,8 Özbekistan ,9 Kırgızistan ,8 Kazakistan ,2 Azerbeycan ,6 0 Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicators, Yabancı Doğrudan Yatırım ve Portföy Yatırımları yılları arasında en fazla doğrudan yabancı yatırım alan ülke Kazakistan’dır. Kazakistan’a toplam bu yıllar arasında milyon dolarlık yabancı doğrudan yatırım gelmiştir. Yabancı doğrudan yatırımı çekme konusunda önde olan bir diğer ülke Azerbaycan’dır. Azerbaycan yılları arasında toplam milyon dolar yatırım almış ve yatırımlarının önemli bir bölümünü petrol üretimine yapılmıştır. Azerbay- II International Congress can, yabancı sermaye kanunu yılında kabul ederek yabancı sermayenin alt yapısını hazırlamış ve tarihinde imzaladığı anlaşma ile petrol sanayisini yabancı yatırıma açmış, petrol anlaşmasını gaz anlaşması izlemiş, Azerbaycan ekonomisine yabancı sermaye akmaya başlamıştır. Piyasa ekonomisine geçişin önemli aşamalarından biri olan özelleştirme kanunu da tarihinde kabul eden Azerbaycan, özelleştirmeye yabancı sermayenin iştirakini sağlamıştır. Böylelikle Azerbaycan’da doğrudan yabancı yatırımlar ekonomik canlanmasında anahtar rolü oynamıştır. Kırgızistan ise yabancı doğrudan yatırımın en az yapıldığı ülke olmuştur. Tablo 8. Yabancı Doğrudan Yatırım, (Milyon Dolar) ,2 0,4 0,4 -0,9 ,1 30,5 Ermenistan ,9 1,6 ,9 -5,7 1,5 0,3 -2,9 -2,1 Kazakistan 61,7 ,7 Kırgızistan -4,3 -0,1 -1,3 1,2 ,0 6,0 -2,5 ,5 Tajikistan 0,0 0,0 0,3 0,0 1,5 0,3 5,3 0,0 ,0 ,5 ,7 ,0 ,8 ,0 Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicators, Tablo Diğer Yatırımlar, (Milyon Dolar) Azerbeycan ,4 ,9 ,8 90,9 13,1 9,7 ,2 35,4 Ermenistan ,5 ,5 ,5 ,1 35,6 53,7 ,6 94,0 Kazakistan ,1 ,1 83,9 ,5 ,0 ,3 Kırgızistan ,5 ,0 52,5 21,7 ,4 Tajikistan 37,9 ,8 43,5 44,4 ,2 34,8 ,9 ,1 31,8 59,6 30,7 ,9 47,0 Finansal Açıklık ,8 ,3 ,3 en ist an Tu rk m Ta ji k ist an n sta zb ek i Ö rg ız ist an Kı Ka za kis ta n Er m en is ta n 0 ey ca n Azerbeycan Az er b Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicators, Tablo 9. Portföy Yatırımları, (Milyon Dolar) Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicators, Avrupa ülkelerinin bugüne kadar yapmış olduğu yatırımların büyük bölümü enerji sektöründe yoğunlaşmıştır. Bu durumdan özellikle Kazakistan istifade etmiştir. Ancak, genelde ekonomik gelişme açısından olumlu koşullara sahip olan Özbekistan da Avrupalı yatırımcıların dikkatini çeken bir ülke konumundadır. Örneğin, Almanya’dan Mercedes-Benz, Siemens ve Höchst firmalarının bu ülkede yatırımları mevcuttur (Kramer, ). Türkiye’de Azerbaycan’a telekomünikasyon, bankacılık, sigortacılık, finansal kiralama, eğitim, ulaştırma gibi pek çok sektörde yatırım yapmakta ve Türkiye’nin Azerbaycan’daki petrol dışı yatırımlar içersindeki payının % 40’ın üzerinde olduğu söylenmektedir. Portföy yatırımları genel olarak sermaye çıkışı şeklinde gerçekleşmiştir. yılı itibariyle en yüksek sermaye çıkışı milyon dolar ile Kazakistan’da olmuştur. Kırgızistan’da sermaye çıkışı milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Azerbaycan’a yılında 30,5 milyon dolar sermaye girişi olmuştur (Tablo 9). Azerbaycan’da gelişmiş bir para piyasasının olmayışı, hisse senedi piyasasının da gelişimini engellemiştir. Buna mukabil bankacılık piyasası hızlı bir gelişim göstermiştir. Diğer yatırımlar açısından Kazakistan’da yılı itibariyle milyon dolar net giriş olmuştur. Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin yabancı doğrudan yatırımların gayri safi yurt içi hasıladaki payları finansal açıklık açısından önemli bir gösterge olacaktır. Aşağıdaki tabloda Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin yabancı doğrudan yatırımlarının gayri safi yurt içi hasıla içindeki paylarının grafiği yer almaktadır. Buna göre Azerbeycan, Kazakistan ve Tacikistan diğer ülkelere oranla, daha fazla finansal küreselleşmeyi gerçekleştirebilmişlerdir (Tablo 11). Tablo Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Finansal Açıklık Derecesi Türkmenistan Tacikistan Özbekistan Kırgızistan Kazakistan Ermenistan Azerbeycan -0,05 0,00 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 0,40 0,45 0,50 * Finansal açıklık yabancı doğrudan yatırımların gayrisafi yurtiçi hasıladaki payı açısından ölçülmüştür. Uluslararası finansal bütünleşme, ülkelerin ekonomik gelişimi üzerindeki etkilerini teşvik ederek büyümelerini artırmaktadır. Genel olarak finansal küreselleşme gelişen ülkelerde büyümeyi doğrudan ve dolaylı yollarla teşvik edebilir. Bu mümkün yollar aşağıdaki şekilde özetlenebilir : (Prasad, Rogoff, Wei ve Köse, ). 11 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Şekil 1. Finansal Bütünleşmenin Büyümeyi Artıran Kanalları Uluslararası Finansal Bütünleşme Doğrudan Kanallar • Ulusal tasarrufların artması • Daha iyi risk yönteminden dolayı sermaye maliyetinin azalması • Teknolojinin transferi • Finansal sektörün gelişimi Dolaylı Kanallar • Uzmanlaşmanın artması • Daha iyi politikaların uygulanması • Daha iyi politikalardan dolayı sermaye akımlarının güçlenmesi Yüksek Ekonomik Büyüme Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri için uluslararası finansal bütünleşmenin bu ülkelerin büyüme üzerinde etkili olup olmadığını anlamak için bütünleşmenin büyüme üzerindeki doğrudan ya da dolaylı kanallarından yararlanılabilir. Finansal bütünleşmenin ekonomik büyümeyi sağlayacak kanallarından biri ulusal tasarrufların artmasıdır. Tablo 12, Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin tasarruflarının gayrisafi yurtiçi hasılanın yüzdesi olarak gösterilmektedir. Buna göre, Kazakistan ve Özbekistan’ın ulusal tasarruflarının gayrisafi yurtiçi hasıladaki payları arası artmıştır. Azerbaycan ve Tacikistan yılında tasarruflarının GSYĐH’daki payları azalmış olsa da yılında tekrar artırabilmişlerdir. Ermenistan’ın ve yılında negatif olarak gerçekleşen tasarruflarının GSYĐH’daki payı, yılında % ’e ulaşmıştır (Tablo 12). Tablo Brüt Ulusal Tasarruflar (GSYĐH’nın Yüzdesi Olarak) Ermenistan Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan -4,6 36,3 19,8 3,7 17,5 44,2 13,2 -0,6 20,4 26,4 14,2 0,6 44,7 19,4 13,2 52,2 37,5 4,9 14,4 26,4 32,7 Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicators, , seafoodplus.info Buradaki değerlerden yola çıkarak, finansal küreselleşmenin, Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri üzerinde tasarruflar açısından olumlu yönde etki yaptığını söyleyebiliriz. Ancak tasarruflar tek yönlü bir etkidir. Dolayısıyla diğer kanalların büyüme üzerindeki etkisine bakılması gerekmektedir. Örneğin, finansal küreselleşmenin büyümeyi artıran bir kanalı da teknoloji transferidir. Internet 12 kullanıcıları sayısındaki artış teknolojinin bu ekonomilerde hızla yayılmaya başladığının göstergesi olarak kabul edilebilir. Bu ülkelerde internet kullanımı önemli oranda artmaktadır. Sadece Tacikistan ve Türkmenistan’da, internet kullanımı yaygınlaşmamıştır (Tablo 13). Tablo Internet Kullanıcıları Sayısı ( kişi içinde) Ermenistan Azerbaycan Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan 13 1 5 7 10 0 1 5 16 3 10 10 30 1 2 6 20 37 16 17 30 1 .. 11 46 43 26 20 40 1 4 19 50 49 39 27 52 1 8 34 Kaynak: World Bank, World Development Indicators database, Politikalar açısından bu ülkeler değerlendirildiğinde, Türkmenistan ve Özbekistan sınırlı liberal politikalar izlemiş, ancak merkezileşmiş ve yozlaşmış politik gücün neden olduğu yanlı kaynak tahsisleri sonucu bütçe disiplininin sağlanmasında başarılı olamamışlardır. Koruyucu ve piyasaya müdahaleci politikalar, özel girişimin gelişmesini engelleyici olmuştur. Kazakistan ise, ılımlı reformcu ülkeler olarak şok terapi yöntemini benimsemiş ve hızlı sayılabilecek özelleştirme ve mali sektör reformları gerçekleştirmiştir Ancak, etkin bir piyasa ekonomisi için gerekli yasal altyapının oluşturulamaması ve politikaların izlenmesindeki yetersizlik, bu ülkede mali disiplini bozarak sürekli bir ekonomik büyümenin gerektirdiği altyapı yatırımları ve faktör piyasalarındaki etkinlik bakımından yetersizliklere yol açmıştır. Türkmenistan ekonomisinin ve yapısal reformların temelinde enerji sektörü ve üretimi gelmektedir. Zengin gaz ve petrol yatakları bağımsızlık sonrasında krizin aşılmasında önemli rol oynamıştır. Enflasyonu kontrol altına alan sıkı para politikası ve fiyat kontrolleri, bu ülkenin parasal istikrarı sağlamada başarılı olmasına yardımcı olmuştur (Sakınç, ). Kırgızistan’da, fiyat ve dış ticaret politikaları libere edilmiş, özelleştirme önemli ölçüde ilerletilmiş, finansal sistem güçlendirilmiştir. Kamu sektörü reformu da sürekli bir gelişme içindedir. Ancak geçiş sürecindeki koordinasyon eksikliği bu ekonominin dış şoklara maruz kalabilmesine yol açmaktadır. Kamu ve özel sektör girişimciliğinde finansal disiplini geliştirmek ve yapısal reformların güçlendirilmesi gerekmektedir. Benzer şekilde içe yönelik yatırımların geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Gürcistan’da ’den bu II International Congress yana önemli makro ekonomik politikalarda ve yapısal reformlarda önemli gelişmeler kaydetmiştir. Liberalizasyon, mali ve parasal disiplin bu ülke için pozitif sonuçlar getirmiştir. Ermenistan’da da önemli reformlar yapılmakla birlikte Asya ve Rusya krizlerinden önemli oranda etkilenmiştir. Ermenistan tarım politikalarına bağımlı durumdadır. Yabancı doğrudan yatırımı kendine çekmekte zorlanmaktadır. Buna karşılık, Ermenistan, ekonomik geçiş aşamasında önemli derecede ilerleme kaydeden ülkelerden biridir. Özellikle özelleştirme konusunda önemli gelişmeler yaşanmıştır. Örneğin, Ermenistan’da özel sektör GSYĐH’nın %ini sağlamaktadır. Ermenistan aynı zamanda bankacılık sistemi ve kamu sektörü reformları üzerinde gelişme kaydetmeye çalışmaktadır (DFID, ). Ekonomik özgürlük indeksine göre de, Kazakistan en yüksek gelişme derecesi gösteren ülkelerden biridir. Para ve mali politikalar açısından önemli derecede ilerleme sağlamıştır. Finansal politikalar açısından da gelişme göstermektedir. Bölgesel sıralamada sırada yer alan Kazakistan, işgücü piyasaları açısından da serbesti sağlamıştır. Ancak, yatırımlar ve mülkiyet haklarının gelişimi açısından yeteri derecede serbest olduğu söylenemez. Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan ticaret, mali ve para politikaları açısından önemli derecede esnekliğe kavuşmuştur. Ancak, yine de daha kontrol uygulanan alanlar mevcuttur. Örneğin yatırımlar ve mülkiyet hakları konusunda henüz çok fazla ilerleme kaydedemişlerdir (Tablo 14). Ticari Özgürlük Ticaret Politikası Mali Politikalar Hükümet Müdahalesi Para Politikası Yatırımlar Fiınansal Politikalar Mülkiyet Hakları Kayıt Dışı Ekonomi Đşgücü Piyasası ’ya göre değişim Ekonomik özgürlük - Bölgesel Sıralama - Dünya Sıralaması Tablo 14 . Ekonomik Özgürlük Endeksi 75 10 Kazakistan 79 12 Kırgızistan 98 17 Tacikistan 20 Azerbaycan 24 Özbeki,stan 28 Türkmenistan Ülkeler Kaynak: Tim Kane, Kim R. Holmes and Mary Anastasia O’Grady, Index of Economic Freedom (Washington D.C. The Heritage Foundation and Dow Jones & Company Inc. ) at seafoodplus.info * ( Özgür, Çoğunlukla Özgür, Orta derecede özgür, Çoğunlukla özgür değil, Baskı altında) Finansal küreselleşme, bankacılık ve döviz kuru krizleri gibi olumsuz etkileri beraberinde getirebilmektedir. IMF, finansal küreselleşmenin ülkeler üzerindeki olumsuz etkilerini azaltabilmesi için bu konuda alınması gereken önlemleri şöyle sıralamaktadır: Đlki, doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının, portföy yatırımlarından önce gelmesidir. Özellikle, kısa dönemli sermaye akımları üzerinde bazı kontroller uygulanması gerekebilir. Ancak, bu kontrollerin uzun dönemde sermaye hareketlerinin faydalarını ortadan kaldıracak şekilde olmaması gerekmektedir. Đkinci olarak, mali sektörün, kurumsal ve yasal olarak düzenlenmesi önem taşımaktadır. Sermaye hareketleri tam olarak serbestleştirilmeden önce bankacılık sisteminin güçlendirilmesi yerinde olacaktır (Sakınç, ). Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri, diğer gelişen ülkelere oranla finansal küreselleşme sürecine hızlı bir geçiş yapmışlardır. Dolayısıyla, finansal küreselleşme sürecinin gerek olumlu gerekse olumsuz etkileri ile diğer ülkelerden daha çabuk karşılaşmaları söz konusu olabilecektir. Bu nedenle, geçmiş deneyimlerin bu ülkeler için bir avantaj olduğu düşünülürse, bu ekonomilerin daha disiplinli bir politika izlemeleri yerinde olacaktır. 5. SONUÇ Sonuç olarak finansal küreselleşme, Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri üzerinde, büyüme ve yatırımların artması açısından olumlu sonuçlar ortaya çıkarmış ve özellikle Azerbaycan, Kazakistan ve Özbekistanda tasarruflarda bir artışa yol açmıştır. Teknoloji transferi açısından Azerbaycan önemli adımlar gerçekleştirmiştir. Azerbaycan ekonomisi, zengin doğal kaynakları ile en stratejik ülkelerden biri konumuna gelmiştir. Bu bölgede enerji sektörüne yönelik yatırımlar, ekonomik canlanmayı getirmiş ve bankacılık ve finans sektö13 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process ründe önemli adımlar atılmıştır. Dış ticaret politikasını piyasa ekonomisi şartlarına göre oluşturmaya çalışan Azerbaycan’ın finansal küreselleşme sürecinde uzun dönemde önemli rol oynayabileceğini söyleyebiliriz. Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri yeterli olmamakla birlikte yabancı doğrudan yatırımlar açısından ilerleme kaydetmişlerdir. Ancak, portföy yatırımları açısından henüz yeterli bir gelişmenin sağlandığı söylenemez. Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri, uzun dönemde uluslarararası sermaye piyasalarına ulaşmada güçlük çekmeye devam edeceklerdir. Uluslararası sermaye akımları zengin ülkelerden yoksul ülkelere olduğu görüşünün henüz Orta Asya ve Kafkasya ülkeleri için doğrulandığını söylemek için ise çok erkendir. Ancak, Kazakistan ekonomisi diğerlerine oranla çok fazla yabancı doğrudan yatırım almış ve bu ülkeden yılında önemli sermaye çıkışı olmuştur. Belki bu durum bu sürecin bu ekonomi için başladığının bir göstergesi olabilir. Ama yine de kesin bir yargıya varabilmek için bu ülkedeki portföy yatırımlarının detaylı bir analizine ihtiyaç duyulmaktadır. Uluslararası sermaye hareketleri, bu ekonomilerin sosyal refahı üzerindeki etkisi ise olumsuzdur. Özellikle yoksulluk ve işsizlik piyasa reformlarının sonucu olarak ortaya çıkmışlardır. Orta Asya’daki ve Kafkasya’daki ülkelerin finansal küreselleşme sürecinde ekonomik ilişkilerinin geleceği büyük ölçüde bu devletlerin siyasi durumlarını sağlamlaştırmalarına ve ekonomik transformasyon sürecini geliştirmelerine bağlı olarak belirlenecektir. KAYNAKÇA − ADB, Asian Development Bank, Key Indicators, − Aslan, Nurdan. Uluslararası Özel Sermaye Akımları: Portföy Yatırımları ve Sıcak Para Hareketleri, Evrim, − Broad, Dave. “Globalization Versus Labor”; Monthly Review, December, − DFID. Central Asia and the South Causes: Strategy Papers. Department for International Development, October, − George, Susan. “Küreselleşme, Đktidar ve Sendikaların Rolü”, Đktisat Dergisi, Say: , Temmuz, − Gökal, Đsmail. “Globalleşme”, Dış Ticaret Dergisi, Ekim , Đstanbul. − IMF, World Economic Outlook, Statistical Appendix, September, − Kane, seafoodplus.info R. Holmes and Mary Anastasia O’Grady, Index of Economic Freedom (Washington D.C. The Heritage Foundation and Dow Jones & Company Inc. ) at seafoodplus.info − Kramer, Heinz. “Avrupa Birliği ve Türki Cumhuriyetler”, Friedrich Ebert Vakfı, Politika ve Toplum: Nahit Töre, Đstanbul, 14 − Mathieson, D. And Lilliana Rojaz-Suarez. “Liberalizing the Capital Account” Finance and Development” December, − Montiel, Peter J. “Capital Mobility in Developing Countries : Some Measurements Issues and Empirical Estimates”, The World Bank Economic Review, Volume 8, Number 3, September − Moshirian, Fariborz. Financial Globalisation and the Role of International Institutions.? − Özgür, Nurcan. “Globalleşme ve Türkiye’nin Balkan Ekonomi Politikası”, Đktisat Dergisi, Sayı, Ocak, , Đstanbul. − Prasad, Eswar, Kenneth Rogoff, Shang Jin Wei ve M. Ayhan Köse. Effects of Financial Globalization on Developing Countries: Some Emprical Evidence, March 17,, IMF − Sakınç, Süreyya. Geçiş Ekonomileri ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Ekonomik Reformlar. Emek Matbaa, Manisa, Nisan − Uzunoğlu, Şadi, Kerem Alkin ve Can Fuat Gürlesel. Uluslar arası Sermaye Hareketlerinin Gelişmekte Olan Ülkelerde Makroekonomik Etkileri ve Türkiye, ĐMKB Araştırma Yayınları No. 6, Đstanbul, − Williamson, John ve Molly Mahar. Finansal Liberalizasyon Üzerine Bir Đnceleme. Çev. Güven Delice, Liberte Yayınları: 66, Eylül, − World Bank, World Development Indicators database, KÜRESELLEŞEN DÜNYADA PARA POLĐTĐKALARI VE AZERBAYCAN DEĞERLENDĐRMESĐ Yard. Doç. Dr. Cem SAATÇĐOĞLU, Đstanbul Üniversitesi, Đstanbul / TÜRKĐYE [email&#;protected] Dr. Cihan BULUT, Qafqaz Üniversitesi, Bakü / AZERBAYCAN [email&#;protected]