10 Sınıf Karstik Şekiller

Türkiye'de Karstik Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri

Coğrafya TR 20 Mayıs

Karstik yeryüzü şekili: Kireçtaşı, alçıtaşı, kaya tuzu, dolomit gibi suların etkisiyle kolayca çözünebilen kayaların karbondioksitli suların eritmesi veya suda erimiş maddelerin çökelmesi sonucu oluşan yer şekillerine Karstik şekiller denir. Bu şekillerin oluşabilmesi için mutlaka karstik sular ve eriyebilen kayalar gereklidir.

 Karstik şekillerin oluşmasında etkili olan faktörler:

  1.İklim ( Sıcaklık- yağış),            

  2.Tabakaların yapısı      

  3.Eğim,                                     

  4.Yükselti,  

 Karstik şekiller nemli ve sıcak iklim bölgelerinde daha yaygındır.

 Çünkü Sudaki   karbondioksit erimeyi kolaylaştırır ve arttırır.

BAŞLICA KARSTİK AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ

LAPYA:Karstik arazilerde, yağışlar sonucunda yeryüzüne düşen sular, kireçtaşlarını aşındırarak oyuklar ve yarıklar oluşturur. Bunlara lapya denir.

Lapyalar en küçük karstik çözünme şekilleridir. Toroslar’da, Bolkar Dağları ile Aladağlar’ın yamaçlarında bu tür şekiller yaygın olarak görülür.

DOLİN:Lapyalar zamanla genişleyip birleşerek dolinleri oluştururlar. Derinlikleri birkaç metredir. Çapları ise birkaç yüz metreyi bulabilir. Göller Yöresi’nde, Geyik ve Bolkar Dağları ile Aladağlar üzerinde, İç Anadolu’nun güneyindeki Obruk Plâtosu’nda sayısız örnekleri vardır.

UVALA VE POLYE:Karstik sahalarda dolinler zamanla genişleyerek uvala denilen şekilleri oluştururlar. Uvalalar da genişleyip birleşirlerse polye adı verilen şekilleri meydana getirirler. Ülkemizdeki bazı ovalar polye ovası özelliğindedir. Bunların en önemlileri Muğla, Elmalı, Kestel, Çeltikçi, Suğla, Bozova, Kızılova, Bademağacı, Kızılkaya, Seki ve Gembos polyeleridir.

DÜDEN:Polyelerin tabanlarında veya kenarlarında suların dibe daldığı yerlere düden ya da su yutan denir. Antalya çevresinde yaygındır. Yağışın bol olduğu aylarda yeraltı sularının yükseldiği dönemlerde düdenlerden sular yüzeye çıkabilir. Bu Düden suyu yeraltından akarak Düden başında yüzeye çıkar.

OBRUK:Yer altındaki mağara ve galeri tavanlarının çökmesiyle oluşmuş derin karst kuyularıdır. Obrukların bazılarının tabanlarında sular birikmiştir ve obruk gölleri meydana gelmiştir.

Ülkemizin özellikle Konya Bölümü’nde obruklar yaygın olarak görülür. Bu bölümde Kızılören, Timraş, Kuruobruk ve Çalıdeniz obrukları en çok bilinenlerdir. Ayrıca Akdeniz Bölgesi’nde Akseki’nin doğusunda çok derin obruklar bulunur. Silifke’nin doğusundaki Cennet - Cehennem obrukları turistik açıdan önemlidir. 

                                      OBRUK

 MAĞARALAR: Karstik alanlarda yer altı sularının eritmesi sonucu oluşan doğal yer altı boşluklarına mağara denir. Bu mağaralar birer turizm alanıdırlar. En tanınmış olanları Damlataş (Alanya), Karain (Antalya), İnsuyu (Burdur), Dim (Alanya), Zindan (Isparta), Dilek kuyu (Mersin) ve Narlı kuyu (Mersin) mağaralarıdır.

KÖR VADİ: Karstik yörelerdeki akarsular bir düdende kaybolarak akışını yeraltında sürdürür. Bu akarsuların yeryüzünde süreklilik göstermeyen vadilerine kör (çıkmaz) vadi denir.

TÜNELLER VE DOĞAL KÖPRÜLER:Karstik alanlarda yeryüzündeki sular yer altına sızarlar ve tabakaların bu sularla çözünmesi sonucu tüneller oluşur.

Özellikle, Akdeniz Bölgesi’nde bu tüneller sıkça görülür. Buralardaki bazı akarsular, akışlarının bir kısmını yer altındaki bu tünellerle gerçekleştirirler. Yer altında oluşan bu tüneller yer yer çökerek doğal köprüler oluştururlar. Örneğin, Silifke’nin kuzeydoğusunda Göksu nehri üzerindeki Yerköprü bu şekilde oluşmuştur. Uzunluğu m kadardır.

BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ:

Kalsiyum bikarbonat suyla temas ettiğinde karstik kayaçların yapısında bulunan bikarbonatın içindeki karbondioksit ayrılır ve kalsiyum karbonat çökelir. Böylece birikim şekilleri oluşur. Bu şekiller sadece yer altı suların yüzeye çıktığı ve havayla temas ettiği yerlerde oluşur.

Resim açıklama:Sol üst köşe 3 ve 4. şekil sarkıt,sol alt köşe 2,3 ve 4. şekiller dikit,resmin en sağındaki birleşik  şekil sütun

SARKIT:Mağaranın tavan kesiminde sızan kireçli suların bitki kökü veya buna benzer bir çıkıntı boyunca akarken buharlaşması ve suyun bünyesindeki kirecin birikmesi ile oluşur. Bunlar mağara tavanından sarkarlar.

DİKİT:Mağara tavanından tabana damlayan suların bünyesindeki kirecin birikerek yükselmesi ile oluşurlar.

SÜTUN:Sarkıt ve dikitlerin zamanla birleşmesi sonucu oluşurlar.

TRAVERTEN:Yeraltı sularının yeryüzüne çıkması ve içlerinde çözünmüş halde bulunan maddelerin çökelmesi ya da birikmesi ile oluşurlar. İçeriğindeki maddelerin özelliğine göre renk alırlar. Antalya ve Pamukkale travertenleri bunun en güzel örnekleridir.

Bunu Paylaşabilirsiniz.

Yağışlar ile yeryüzüne inen yağmur suları ve yer altı suları, kalker, jips, kaya tuzu, dolomit gibi eriyebilen kimyasal tortul taşların bulunduğu yerlerde, kimyasal aşınıma ve bazen de tortulaşıp birikmeye neden olurlar. Kimyasal aşınım ve tortulaşma süreçleri sonunda oluşan şekillere karstik şekiller denir.

Kalkerlerin suda erime veya çözünme özelliklerine bağlı olarak meydana gelen yer şekillerinin oluşturduğu topografyaya karst topografyası denir.

Karstlaşma üzerinde etkili olan etmenler şunlardır;

• kayaç cinsi,
• iklim,
• tabakalanma özellikleri,
• jeomorfolojik özellikler,
• zamandır.

Karstik Arazilerin Genel Özellikleri Şunlardır:

• Ülkemizde Akdeniz Bölgesi&#;nde yaygındır. Özellikle Antalya&#;da Teke ve Taşeli platosu, Muğla, Denizli, Burdur, Isparta, Mersin çevresinde karst topografyası yaygındır. Sivas ve çevresi ise, jips karstı hakimdir.
• Karstik şekillerin oluşumunda yağmur suları, akarsular ve yeraltı suları etkilidir.
• Bu araziler genel olarak tarıma uygun değildir ve nüfusun az olduğu sahalardır.
• Çatlaklı ve geçirimli yapıya sahip olduğundan karstik araziler yeraltı suları bakımından zengin, kireçli sulara sahiptir.
• Yer altı boşluklarının çökmesiyle oluşan göçme depremler sıklıkla karstik arazi yapısında görülür.

seafoodplus.infok Arazilerde Oluşan Aşınım Şekilleri:

1. Lapya-Dolin-Uvala-Polye

Karstik arazide oluşan en küçük erime şekli lapyadır. Lapyalar birleşerek dolinleri, dolinler birleşerek uvalaları, uvalalar birleşerek en büyük karstik erime çanağı olan polyeleri oluştururlar. Polyeler üzerindeki akarsuların taşıdığı alüvyonları biriktirmesiyle polye ovaları meydana gelir. Ülkemizde; Tefenni, Acıpayam, Kestel, Korkuteli, Elmalı ve Muğla ovaları birer polyedir.

seafoodplus.infoğara ve Obruk

Kalkerli arazilerde çatlaklar boyunca yer altına sızan suların oluşturduğu büyük boşluklara mağara denir. Damlataş, Karain, Ballıca, Narlıkuyu, Düden, İnsuyu, Kızılin mağaraları en ünlüleridir.

Yer altındaki mağaraların ve boşlukların tavan kısımlarının çökmesi sonucu oluşan baca veya kuyu şeklinde, keskin köşeli, derin çukurluklara obruk denir. Derinliği m’yi bulabilen obrukların bazılarının tabanında göl bulunur. Türkiye’de İç Anadolu’nun güneyinde ve Toroslar’da yaygın olarak obruklar görülür. İçel’deki Cennet-Cehennem mağaraları ve Konya’daki Kızören obruğu ülkemizdeki en güzel örneklerdir.

Obrukların oluşum sürecini günümüzde beşeri faaliyetler de etkilemektedir. Yer altı artezyen sularının aşırı ve bilinçsiz kullanımı nedeniyle Konya&#;daki tarım arazilerinde sıkı sık obruk oluşumu dikkat çekicidir.

3.Düden/Ponor (Su batan/Su yutan)

Kalkerli arazide erime ile oluşan daire biçimli kapalı çukurluklara düden denir. Düdenler yer altı sularını birbirine bağlayan kanallardır. Düdenlere halk arasında su çıkan, su batan gibi adlar da verilir.

Düden, obruk, dolin, uvala ve polye gibi yüzeyden kapalı havza ya da çukurlukların tabanında veya kenarında bulunan ve buralara gelen suları yeraltına boşaltan karstik şekillerdir. Konya&#;nın Ereğli ilçesindeki Akgöl Düdeni Türkiye&#;deki güzel örneklerdendir. Batı Toroslar ve İç Anadolu&#;da görülür.

4. Kör (Çıkmaz) Vadi

Karstik yörelerdeki akarsular bir düdende kaybolarak akışını yer altında sürdürür. Bu akarsuların yeryüzünde süreklilik göstermeyen vadilerine kör (çıkmaz) vadi denir.

seafoodplus.info Vadi

Kanyon, Karstik kalkerli arazilerde oluşan çok derin vadilerdir. Türkiye&#;de kanyon vadilere Kapız adı da verilir. Kalkerli kayalar içinde, akarsuyun derine doğru aşındırmasıyla kanyon oluşur.

Kanyon; güçlü ırmakların kireçli olmayan bölgelerde kazdıkları derin vadileri de belirtir. Kanyonların kenarları çok sarp boğazlar biçiminde ortaya çıkar. Kayaların kenarları aşındırmaya karşı gösterdikleri dirence bağlı olarak çeşitli şekiller alır.

Türkiye&#;de Bulunan Baş Döndüren Güzellikteki Kanyonlar:

1. Valla Kanyonu, Kastamonu.
2. Karacehennem Boğazı &#; Ersizlerdere Kanyonu, Kastamonu.
3. Köprülü Kanyon, Antalya.
4. Saklıkent Kanyonu, Muğla.
5. Cehennem Deresi Kanyonu, Artvin.
6. Güver Kanyonu, Antalya.
7. Lamas Kanyonu, Mersin.
8. Göksü Kanyonu, Mersin.
9. İnceğiz Kanyonu, Denizli
10. Çatak Kanyonu, Kastamonu.
11. Göynük Kanyonu, Antalya.
12. İncesu Kanyonu, Çorum.
13. Kapuz Kanyonu, Muğla.
14. Karanlık Kanyon, Erzincan.
15. Şahinderesi Kanyonu, Balıkesir.
16. Ulubey Kanyonu, Uşak.
17. Horma Kanyonu, Kastamonu.
18. Yazılı Kanyon, Isparta.
19. Kirpe Kanyonu, Düzce.
20. Kapıkaya Kanyonu, Adana.
21. Şehriban Kanyonu, Kastamonu.
22. Ihlara, Aksaray.

B. Karstik Arazilerde Oluşan Birikim Şekilleri:

seafoodplus.infoıt-Dikit-Sütun

Dikit, damlataş olarak bilinen mağaralarda, mağara tabanından yukarıya doğru büyüyen şekillere verilen addır. Sarkıt olarak adlandırılan şeklin karşılığıdır. Bazen yukarıdan sarkan sarkıtlarla, aşağıdan yukarıya doğru büyüyen dikitler birleşerek mağara sütunlarını oluştururlar. Bu şekiller, yüzyıllar boyunca hatta milyonlarca yılda, mağaralardaki magnezyum-kalsiyum karışımı suların, &#;damlaya, damlaya&#; akması ile oluşmaktadır. Sarkıt ve dikitlerin bolca olduğu Damlataş mağaraları, Türkiye’de güney Toros dağlarında oldukça yaygın görülmektedir.

seafoodplus.infotenler

Traverten; kalsiyumbikarbonat Ca(HCO3) içeren soğuk ve sıcak su kaynakları tarafından çökeltilen karbonatlı oluşumlardır. Türkiye’de en meşhur olan traverten yatakları Denizli-Pamukkale&#;de bulunmaktadır. Karstik birikim şekli olarak kabul edilen Pamukkale travertenleri UNESCO Dünya Miras Listesi&#;nde yer almaktadır.

Thermokarst , çok düzensiz bataklık oyuk yüzeyleri ve buz açısından zengin donma-çözülme ile oluşan küçük tepeciklerle çukurları karakterize bir arazi tipidir . Arazi yüzey tipi Arktik bölgelerde (Grönland, Sibirya) ve daha küçük ölçekte Himalayalar ve Alpler gibi dağlık bölgelerde görülür.

Deniz sularının kanyonu işgal etmesi sonucunda Kalanklı Kıyılar oluşur. Antalya-Mersin kıyı şeridi boyunca görülebilir.

FacebookTwitterPinterestWhatsAppTelegramE-Posta ile paylaşYazdır

1. Lapya

Karstik kayaçların dış yüzeyindeki çeşitli şekillerdeki küçük çukurlara lapya denir.

Lapyaların içinde genellikle ayrışma ürünü olarak terra rossa (kırmızı Akdeniz) toprakları görülür.

2. Dolin

Karstik çözünmenin ilerlemesi ile yüzey yavaş yavaş çöker. Bu şekilde oluşan küçük çukurluklara dolin denir.

3. Uvala

Zaman içinde dolinlerin büyüyerek birleşmesiyle oluşan daha büyük şekillerdir.

4. Polye

Tektonik olarak aktif alanlar çözünmenin de etkisiyle genişler ve büyük karstik ovalar meydana getirir. Bu ovalara polye denir.

Polyeler genellikle sularını bir düden (subatan) aracılığı ile boşaltırlar. Bu suyun başka bir yerden çıkmasına ise karstik kaynak (suçıkan) denir.

5. Mağara

Yer altına sızan suların eriyebilen kayaçları aşındırmasıyla ortaya çıkan yer şekline mağara denir.

6. Obruk

Mağaralar zamanla çok büyürse üzerindeki ağırlığı taşıyamayıp çökebilir. Bu durumda mağara tavanı çöker ve büyük bir çöküntü alanı ortaya çıkar. Buraya obruk denir.

7. Kör Vadi

Bir akarsuyun bir düden aracılığı ile yer altına inerek sonlandığı vadi tipidir.

8. Doğal Köprü (Yer Köprü)

Mağaraların üzerindeki ağırlığı taşıyamayıp çökmesi sonucunda sağlam kalmayı başarmış sert kayaçların oluşturduğu doğal bir köprüdür.

9. Düden (Subatan)

Karstik çukurların tabanında bulunan ve buradaki yağış sularını yutan deliklere düden denir.