Dilek Kipleri Tablosu
kaynağı değiştir]
Dilek-şart kipi -se eki ile oluşturulur. Ayrıca Dilek-koşul kipi, şart kipi veya koşul kipi olarak da bilinir.
Dilek-şart kipinin başlıca iki çeşit kullanımı vardır. İlk kullanımda eylemin gerçekleşmesinin bir koşula bağlı olduğunu belirtir. Bu tür kullanımda ek, genellikle yan cümleciğin yükleminde bulunur.
- Biraz daha çalışsan çok başarılı olacaksın.
- Birine sorsak adresi daha kolay bulabiliriz.
Dilek-şart kipi aynı zamanda dilek veya rica belirtmek için kullanılır:
- Yarın sen de bizimle gelsen.
- Keşke bu akşam sinemaya gitsek.
- Aşağıdaki şiirin tüm mısraları dilek belirtir:
- Bütün dünya buna inansa
- Bir inansa
- Hayat bayram olsa
- İnsanlar el ele tutuşsa
- Birlik olsa
- Uzansak sonsuza - Şenay
Dilek-şart eki almış fiil arka arkaya iki kez kullanılırsa "büyük ihtimâlle" veya "sadece" anlamı verir:
- Bu soruyu olsa olsa Mustafa çözer.
Ek-fiilin şartı[değiştir kaynağı değiştir]
Dilek-şart kipi bileşik zamanlı fiil yapmakta da kullanılır:
Dilek-şart kipinin şartı (fiil+se+se) yoktur.[2]
Ek-fiilin şartı da bileşik zamanlı fiil yapmakta kullanılır:
- Geç yatarsak uykumuzu alamayız. (geniş zamanın şartı)
- Kırmızı ışıkta geçersen kazaya neden olabilirsin. (geniş zamanın şartı)
- Ağabeyin uyandıysa çöpü dışarıya çıkarsın. (bilinen geçmiş zamanın şartı)
- Üzümler olgunlaşmışsa toplayalım. (öğrenilen geçmiş zamanın şartı)
- Burak da gelecekse biraz daha bekleyebiliriz. (gelecek zamanın şartı)
- Bu kadar çabuk yoruluyorsan bir doktora görünmelisin. (şimdiki zamanın şartı)
Genellikle hitaplarda kullanılan "gel+se+n+e", "bak+sa+nız+a" gibi kelimelerde emir ve istek arası bir ifade bulunur.[3]
"İse" bağlacı[değiştir kaynağı değiştir]
-e ve -a eki ile oluşturulur. Konuşmacı/yazar tarafından kipin kullanıldığı eylemin gerçekleşmesinin arzulandığını belirtir.
- Şoför bey, müsait bir yerde ineyim.
- Sen başarılı olasın diye didiniyorum.
- Biz de sizinle gelelim.
Bazen istekten ziyade niyet veya plan bildirir:
- Şu vazoyu masanın üzerine koyayım.
İstek kipinde fiile -şahıs ekiyle birlikte- şu ekler eklenir:
| 1. tekil (ben) | 2. tekil (sen) | 3. tekil (o) | 1. çoğul (biz) | 2. çoğul (siz) | 3. çoğul (onlar) |
|---|---|---|---|---|---|
| -e+(y)+im | -e+(s)+in | -e | -e+lim | -e+(s)+in+iz | -e veya -e+ler |
| geleyim | gelesin | gele | gelelim | gelesiniz | geleler |
Türkçenin eski devirlerinde ve modern Türkçede halk ağzında 1. tekil şahsın -e+m, 2. tekil şahsın -e+n ve 1. çoğul şahsın -e+k eki aldığı da görülür.
- Varam ol dosta kul olam hem açıluban gül olam -Yunus Emre