Aslında yakın tarihimizde bitmeyen bir tartışmadır Atatürk’ün kapitalist mi, sosyalist mi olduğu? Atatürk’ün kurtuluş mücadelesini emperyalizme karşı vermesi, Sovyetlerin savaşta açık desteğini almasından ötürü sosyalist, İzmir İktisat Kongresi’ni toplaması nedeniyle de kapitalist olduğu hep iddia edilmişti.
Mustafa Kemal, İstanbul Hükümeti’ne rağmen Anadolu’da kurtuluş mücadelesini başlatmış ve büyük bir başarı elde etmiş, sonra da Batılı ülkelerle masaya oturmuştu. Ankara Hükümeti, Batılı ülkeler ile Lozan’da barış sürecini yürütürken “Kapitülasyonlar ve Osmanlı borçları” konusunda görüşmeler kilitlenmiş, görüşmelere 6 ay ara verilmişti. Tam bu sırada Atatürk, köylüler, tüccarlar, işçiler ve sanayici temsilcilerinin katıldığı İzmir İktisat Kongresi’ni 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihleri arasında topladı. Atatürk’ün bu kongreyi yapmasının iki amacı vardı; Batı’ya karşı birlik mesajı vermek ve Batı’nın kapitülasyonlar konusunda bastırmalarına, serbest ticarete karşı olduğunu göstermekti.
İzmir Büyükşehir Belediyesi, uzun zamandır üzerinde çalıştığı İkinci Yüzyılda İktisat Kongresi’ni gerçekleştiriyor. İlk kongreden sonra tam bir yüzyıl geçmiş ve yeni yüzyılda şartlar, ekonomiler, dünya ve Türkiye değişmiş durumda. İşte böylesine bir zaman diliminde Türkiye’nin ekonomisini geniş bir akademisyen, düşün insanları ile bir haftaya yakın tartışacaklar. Gayet iyi hazırlanmış bir organizasyona Türkiye’nin yanı sıra dünya çapında da iyi isimler çağrılmış. Oturumların birkaç gününe katıldığım kadarıyla oldukça verimli ve başarıl bir organizasyon olmuş.
Bitmeyen tartışma
Lozan Barış görüşmeleri devam ederken, İzmir İktisat Kongresi’ni toplayan Atatürk’ün serbest piyasadan (kapitalizm) yana olduğu, diğer bir görüş de Atatürk’ün, Sovyetler Birliği’nden etkilendiği, sosyalist biri olduğu tartışması hep vardır. Atatürk kapitalist mi yoksa sosyalist miydi?
Prof. Dr. Zafer Toprak’ın Atatürk dönemine yönelik çok titiz araştırmalarla yazdığı “Atatürk, Kurucu Felsefenin Evrimi” (İş Bankası Yayınları) bence alanının en iyi kitaplarından biridir. Bu alanda Prof. Dr. Şükrü Hanioğlu’nun “Atatürk: An Intellectual Biography” kitabı da sayılabilir.
Prof. Dr. Toprak, Atatürk’ün fikir dünyasının, siyasal yapısının nasıl oluştuğunu; dünyadaki hangi fikir akımlarını gözlemlediğini, hangi felsefe kitaplarını okuduğunu, Fransa’daki hangi siyasal partiyi izlediğini, hangi entelektüel ve düşünürleri yakından incelediğini çok güzel anlatır kitabında.
Atatürk, çağdaşları gibi Fransa’dan, cumhuriyet kavramından, felsefe ve siyasal akımlarından ciddi etkilenmiştir. Zamanın en büyük düşünürlerinin kitaplarını satır satır okuduğu, hatta savaş esnasında çadırında kitap sayfalarına notlar aldığını biliyoruz. Atatürk, Fransız Üçüncü Cumhuriyeti ve Radikal Parti’yi yakından takip etmiş ve etkilenmişti. 1902’de Fransa’da yapılan milletvekili seçimlerinde Radikal Parti büyük başarı elde etmiş ve Üçüncü Cumhuriyet döneminin etkin partisi olmuştu. Üçüncü Cumhuriyet döneminde, radikaller Antiklerikalizmi (Dinî güçlere, kiliseye karşı tavır almak. Kilisenin mülklerine el konulması, topluma dinî baskı yapmasının engellenmesi) savunmuş ve sömürgeci genişlemeye karşı çıkmışlardır.