Kayseri Uçak Fabrikasının Kapanışı

CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu'nun 'te CHP'nin kurduğunu söylediği uçak fabrikasının faaliyeti, maalesef yılında sona erdi. Şayet ilk uçak fabrikamız olan TOMTAŞ'ta başarı gösterilseydi Türkiye uçak teknolojisinde bugün çok daha önemli bir noktada olabilirdi.

Türkiye'nin savunma sanayii alanında son yıllarda gösterdiği büyük atılım ülkemizde bir kesim tarafından adeta görmezden geliniyor. Oysa savunma sanayii gibi önemli sektörler siyaset üstü konumda olmalı ve her kesim destek vermelidir. Savunma sanayii alanında yaptıklarımız yurt dışında gördüğü ilgi kadar ülkemizde belli kesimlerin ilgisini çekmiyor. Bazı kesimler ise terör örgütleriyle mücadelede kullandığımız S/İHA'ları ve savunmada milli imalatlarımızı eleştiriyorlar. Bazıları da yapılanları küçümsüyor. Keşke tüm kesimler siyaset üstü olan bu çalışmaları görse ve yapılanları takdir etseler. Ülkemizin bağımsızlığında önemli bir yeri olan savunma sanayindeki gelişmelere ilgi duymak milletimize aidiyet duyan herkesin borcu olmalıdır.

Ülkemizin savunma sanayindeki milli imalatları (SİHA, TİHA, MİLGEM vb) ve büyük hamleleriyle ilgili cümle kurmayan CHP Genel Başkanı Kılıçdaroğlu, geçtiğimiz günlerde "'te bu ülkenin ilk uçak fabrikasını Kayseri'de CHP kurdu" dedi. Fabrikanın 'te kurulduğu doğru ancak çeşitli sorunlar nedeniyle 'de fabrikanın faaliyetlerine son verilmiştir. Fabrikanın kısa sürede kapanmasının en önemli nedenlerinden biri yurt dışına bağımlı olunmasıdır. Bugün ülkemizin savunma sanayiindeki millileşme mücadelesi, geçmişte yaşadığımız bu acı tecrübeleri ve ambargoları tekrar yaşamamızı engellemek gayesi de taşıyor.

TOMTAŞ'ın hazin hikâyesi

Kılıçdaroğlu'nun bahsettiği uçak fabrikası 15 Ağustos tarihinde Almanlarla ortak kurulan TOMTAŞ (Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi). 16 Şubat 'te Türk Tayyare Cemiyeti kuruldu. Ülkemizin ihtiyacı için Kayseri'de bir uçak fabrikasının kurulması için hazırlıklar başladı. Versay Antlaşması nedeniyle Almanya'nın savunma sanayisine sınırlama getirilmişti. Alman firmalar başka ülkelerde fabrika açma arayışına girdiler. Alman Junkers Tayyare Fabrikası ile Türk Anonim Şirketi kurulmasına karar verildi. 15 Ağustos tarihinde kurulan TOMTAŞ, 6 Ekim 'da ilk uçak fabrikası olarak açıldı. Fabrikada Alman, 50 Türk işçi çalışıyordu. Fabrikanın genel müdürü ise bir Alman'dı. Fabrikanın yılda uçak üretmesi hedefleniyordu. yılında ilk olarak Junkers A'lerin montajı yapıldı. yılının sonuna kadar ise 30 adet Junkers A ve 3 adet Junkers F üretimi gerçekleştirildi. Alman ortak Junkers taahhütlerini yerine getiremedi. İlaveten patent, uçak testleri ve mali sorunlar yaşanmaya başlandı. Bu arada Türk Hava Kuvvetlerine uçak satan Fransa, Alman firmaya baskı yapıyordu. 28 Haziran 'de ortaklık sona erdirildi ve üretim durduruldu. Junkers firması hisselerini Türk Tayyare Cemiyetine devretti. 27 Ekim 'de TOMTAŞ'ın resmen iflası açıklandı. yılında ise Türk Tayyare Cemiyeti hisselerini Milli Savunma Bakanlığına devretti. Milli Savunma Bakanlığına devredilen fabrika bakım-onarım yapmak üzere yılında Kayseri Uçak Fabrikası ismini aldı. 'lı yıllarda Marshall Yardımı nedeniyle üretimi durduran fabrika, 'de Kayseri Hava İkmal ve Bakım Merkezi adını aldı. Kılıçdaroğlu'nun 'te CHP'nin kurduğunu söylediği uçak fabrikasının maalesef 'de faaliyeti sona erdi. Şayet TOMTAŞ'ta başarı gösterilseydi Türkiye uçak teknolojisinde bugün çok daha önemli bir noktada olabilirdi. Nitekim Vecihi Hürkuş, TOMTAŞ ile ilgili olarak yılında şunları söyleyecekti: "TOMTAŞ sabote edilmeyip normal mesaisine devam imkânı verilmiş olsaydı, Hava Kuvvetlerimiz hiçbir yabancı endüstriye ihtiyaç duymadan birliklerini hava araçlarıyla teçhiz edeceklerdi."

Kendini havacılığa adadı

Geçmişte Atatürk uçak imalatına çok önem vermesine rağmen o dönemde uçak yapılmasına kimi çevreler sürekli engel çıkardı. Bu durumu en güzel anlatan örnek Vecihi Hürkuş'un başına gelenler Atatürk'ün vefatından sonra ise durum daha da zorlaştı. Nuri Demirağ gibi milli uçak yapan müteşebbisler bilerek batırıldı. Vecihi Bey'in, tarihinde tasarladığı ve imal ettiği "Vecihi K-VI" ilk Türk tayyaresi olarak tarihe geçmiştir. İmal ettiği uçak için uçuş müsaadesi istemiş ancak oluşturulan teknik heyette tecrübeli ve teknik personel bulunmadığından izin gecikmiştir. Heyet başkanının "Vecihi, biz sana bu lisansı veremeyiz, uçağına güveniyorsan atla, uç bizi de kurtar" demesi bu önemli meseleye menfi yaklaşımlarını gösteriyor. Vecihi Bey, 28 Ocak tarihinde Seydiköy Hava Meydanı'nda (Gaziemir'de) saat 'de ilk test uçuşunu başarıyla gerçekleştirir. Yaptığı uçak için uçabilirlik sertifikası almak için dönemin İktisat Bakanlığı'na müracaat eder. Bakanlık "Tayyarenin teknik vasıflarını tespit edecek vasıta bulunmadığından gereken vesika verilmemiştir" cevabını verir. Vecihi Hürkuş, Atatürk'ün talimatıyla yılında Türk Tayyare Cemiyeti'nin kurulmasında görev alır. yılında TOMTAŞ'ta başladığı test pilotluğu vazifesini fabrikanın kapandığı yılına kadar devam ettirir. yılında Türk Tayyare Cemiyeti'ndeki eski vazifesi olan teknik şubede çalışmaya başlar. Burada hazırladığı uçak projelerini yapma imkânı bulamaz. Hatta bu uçakları yapmaması için uyarılır

Vecihi Hürkuş, yılında ülkemizin ilk sivil tayyare mektebini kurar. Öğrencilerden para alamaması ve imal ettiği uçakları satamaması nedeniyle mali zorluklar yaşar. Cumhuriyet Halk Fırkası Umum Katibi'ne mektup yazarak "eğitim amaçlı uçaklarda kullanılan benzinden yabancı ülkelerde olduğu gibi vergi alınmamasını" talep eder. Zor şartlar altında açtığı tayyare mektebini yaşatmak için borç alır. Büyük bir inanç ve azimle havacılıkta önemli işler yapar ancak dönemin yöneticilerinden beklediği desteği bulamaz.

Fabrika bilerek batırıldı

yılında Sivas'ın Divriği kasabasında doğan Nuri Demirağ, henüz üç yaşında iken babasını kaybetmiştir. Memleketinde Rüşdiye tahsilini yaparak oraya muallim tayin edilir. Daha sonra Ziraat Bankası'nda çalışır. Bankada çalışırken yılında kazandığı sınavla Maliye Bakanlığı'nda işe başlar. İstanbul'a atanarak Beyoğlu varidat memuru olur. Burada Taksim Kışlası ve Talimhane'nin Fransızlara verilmesini engeller. Bu görevlerini yaparken gece derslerine katılarak yükseköğrenimini de tamamlar. 32 yaşında iken Maliye'nin Tatavla Şubesi'ni denetlediği sırada işgalcilerin hakaretine uğradığı için memurluktan istifa eder. Müteşebbis bir ruha sahip olan Nuri Bey, o dönemde yabancıların tekelinde olan sigara kağıdı yapımına başlar. Ürettiği ilk Türk sigara kağıdına "Türk Zaferi" adını verir. Bu teşebbüsüyle hem milli üretim yapmış hem de önemli kazanç elde etmiştir. Sonrasında ise yine yabancıların elinde olan demiryolu işine girer. kilometre demiryolu yaptığı için "Demirağ" soyadını alır. Nuri Demirağ "Zafer süngünün ucunda değildir. Zafer kartalı süngünün ucundan kalktı, havalandı, tayyare kanadının üstüne kondu" diyerek o dönemde göklere hâkim olmanın ne kadar önemli olduğunu her fırsatta anlatır. Anlatmakla kalmaz ülkenin göklere hâkim olması için uçak fabrikası kurar. 'da ilk tek motorlu uçağı "Nu.D", 'de ise Türkiye'nin ilk yolcu uçağı "Nu.D"i üretir.

'de Türk Hava Kurumu'nun açtığı 12 adet eğitim uçağı ile 65 adet planör alım ihalesini alan Demirağ ve ekibi gece gündüz çalışır. Atatürk'ün 'de vefatıyla ülkede siyasi çekişmeler başlar. 'da uçaklar tüm teknik şartları yerine getirmesine ve THK Pilotunun olumlu rapor vermesine rağmen ürettiği uçaklar teslim alınmaz. Demirağ, dönemin milli şefi İnönü'ye defalarca mektup yazmasına ve dava açmasına rağmen sonuç alamaz. Havacılık sektörümüzün geleceğini etkileyecek önemli bir proje siyasi çekişmelere ve ihtiraslara kurban edilir.

Unutturmak istediler

Vecihi Hürkuş ve Nuri Demirağ, Türkiye'de unutturulmaya çalışılan önemli uçak imalatı yapan müteşebbislerdir. yılında Nuri Demirağ'ın ismi Sivas havaalanına verilerek büyük vefa gösterilmiştir. Bundan sonra Nuri Demirağ daha fazla araştırılmaya başlanmıştır. TUSAŞ tarafından tasarlanan ve geliştirilen, "Hürkuş" eğitim uçağımızın adı ise Vecihi Hürkuş'tan esinlenerek verilmiştir. Geçmişte unutturulmak istenen bu kahramanların tanınması ve bilinmesi için daha çok şey yapmak gerekir.

Vecihi Hürkuş'un ilk uçuşunu başarıyla gerçekleştirdiği yer olan Gaziemir'de bunu hatırlatan bir işaret var mı? Gaziemir Hava Teknik Okullar Komutanlığı'nda Vecihi Hürkuş'un adı yaşatılıyor mu? Hava harp okulu ve yüksekokulların müfredatlarında Vecihi Hürkuş okutuluyor mu? Uçak mühendisliği bölümlerinde Vecihi Hürkuş ve Nuri Demirağ'a müfredatta yer veriliyor mu? Bu soruların cevaplarını tam olarak bulamadım. Soruların cevabı "evet" ise sorun yok. Ancak "hayır" cevabı veriliyorsa bu konuda hemen adım atılmalıdır. Türkiye'de müfredatta Wright kardeşler, Douglas, Boeing, Bleroit, Lookeed kardeşler gibi kişiler ve uçak imalat tarihi anlatılırken Nuri Demirağ ve Vecihi Hürkuş anlatılmıyorsa bu büyük sorundur. Genç nesiller geçmişte uçak imalatı alanında yaptıklarımızı, bunların neden ve kimler tarafından sabote edildiğini mutlaka öğrenmelidir.

Türk uçak imalatı tarihinde iki anlayışı görüyoruz Büyük emek verenler, destek olanlar ve ülkenin bağımsızlığı için her şeyini feda edenler ile milli uçak yapılmasını sabote edenler ve engel çıkaranlar. Bunun izlerine bugün bile rastlamak mümkün. Uçak imalatına ilişkin geçmişte yapılan girişimlerimiz yıllarca sanki özellikle unutturulmaya çalışılmış ve üzeri örtülmüştür. Tıpkı petrol olduğu halde petrol olmadığı gerekçesiyle üzeri betonla kapatılan petrol kuyuları gibi Uçak imalat tarihimizi bilir ve buradan dersler çıkarırsak havacılık alanındaki hedeflerimize emin adımlarla yürüyebiliriz.

@TarkanZengin

Mustafa Kemal Atatürk havacılığa büyük önem verirdi. Cumhuriyet’ten hemen sonra havacılık gelişmelerini incelemek ve araşt

Mustafa Kemal Atatürk havacılığa büyük önem verirdi. Cumhuriyet’ten hemen sonra havacılık gelişmelerini incelemek ve araştırmak için Avrupa ülkelerine heyet gönderdi. Altı uzmandan oluşan bu heyetin üyelerinden biri ilk pilotlarımızdan Vecihi Hürkuş idi. Vecihi Hürkuş geziden döndükten hemen sonra projelerini gözden geçirmiş ve ilk Türk uçağını inşa etmeyi başarmıştı. İlk uçağın adını VECİHİ K-6 koymuştur. Bu uçakların devamı da gelmişti.

’da başladı
Nuri Demirağ ilk uçak mühendisimiz Selahattin Alanı ortak ederek uçak inşa etmeye başladı. 17 Eylül Beşiktaş’ta bir ARGE atölyesi açarak işe başladı. Nuri Demirağ NU.D 36 (), NU.D 38 () yıllarında Türk malı uçaklar yapar. Bu uçaklar Amerikan yapımı uçaklarla boy ölçüşebilecek niteliktedir. THK, Beşiktaş’taki fabrikaya ilk olarak 65 adet planör, sonrasında 10 adet başlangıç eğitim uçağı sipariş etti. Planörler, yıllarında tamamlanarak teslim edildi Nuri Demirağ’ın Beşiktaş’taki fabrikada yapılan ve hiç bir bozukluk göstermeden başarılı uçuşlarına devam eden uçakları, Türkiye’de olduğu kadar yurtdışında da büyük yankılar uyandırmıştı. Hele çift motorlu, barışta yolcu uçağı, savaşta istenildiği zaman eksiksiz bir bombardıman uçağı görevini yerine getiriyordu Türklerin kendi uçaklarını kendilerinin yapması belli başlı uçak fabrikalarını endişelendiriyordu. İngiliz ve Almanlara göre Amerika’nın endişeleri daha büyüktü.
Ancak Atatürk öldükten sonra bu alana ilgi azalmış devlet desteğini çekmiş Amerika’ya -Türkiye’ye uçak satması için- ön ayak olan kişi Ahmet Emin Yalman Acenteliğidir. ’da THK, sipariş ettiği 65 adet uçak zamanında teslimat yapılmaması gerekçeleriyle sözleşmeyi feshetti.

Sam Amca ve uzantıları
Ne gariptir ki THK’nın almadığı bu uçaklar uçuş yapar, senelerce uçar ve bir tek kaza dahi olmaz. yılları arasında ABD Türkiye’ye 95 milyon dolarlık savaş malzemesi vermiş ABD’den gelen malzemelere bir bedel ödenmemesine rağmen bu malzemelerin bakımı için her yıl bütçeden milyon TL aktarılır ABD Yalman’a uçak sanayi konusunda temsilcilik verir.
Ne hikmetse yakınlarının acentesi olduğunu bile bile Fransızlar da Yalman’a acentelik verir. Bu acenteliğin uçaklarını alıp da Nuri Demirağ’ın uçaklarını almayan ’un Hava Kuvvetleri Komutanı şu vahim sözleri söyler:  “Amerikan yardımından bedava uçak almak dururken uçak fabrikanıza sipariş verirsem yarın bu millet beni asar.” ’li ve ’lu yıllarda büyük fedakârlıklarla elde edilen savunma sanayi imkan ve kabiliyetleri kaybedilmeye başlanmış ve yurtiçi siparişleri azalmış ve tüm bunlardan dolayı askeri fabrikalar ve sivil teşebbüsler 15 Mart ’de- ki kanunla kapatılmıştır. Nuri Demirağ , uçak sanayinde destek görse veya önü kesilmeseydi, Türkiye ekonomisi, globalleşme sürecinin neresinde olurdu acaba?

Savaştan çıkmış bir devlet, küllerinden yeniden doğan bir millet.  Genç Türkiye Cumhuriyeti Birinci Dünya Savaşından aldığı derslerle kuruluşunun ilk yıllarında üretim ve sanayi atağı yaptı.  Yurdun dört bir yanı demir ağlarla örülürken bir çok fabrika açıldı. Bu tesislerden en önemlilerinden birisi Kayseri Uçak Fabrikasıydı.

Genç Türkiye Cumhuriyeti uçak üretimine yöneldi

Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı uçakların etkin ve hayati silahlar olduklarını ispatladı. Genç Türkiye Cumhuriyeti savaş sonrasında hızla uçak üretimine yöneldi. 

Türkiye Cumhuriyeti Kurucu Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, "Ticari hava nakliyesi işlerinin emniyetli nizamlı devamı ve genişlemesini ise çok önemli tutmaktayım" diyerek uçak fabrikasının açılışına verdiği önemi dile getirmişti. 

TOMTAŞ kuruldu, Alman Junkers şirketi ile anlaşma sağlandı

Atatürk'ün talimatıyla yılında ilk adımlar atıldı. Almanya ile Birinci Dünya Savaşı öncesinde kurulan işbirliği yeni bir boyutuyla yeniden gündeme taşındı. Türkiye'nin Berlin Büyükelçisi Kemaleddin Sami Bey aracılığıyla Alman Junkers firması ile bağlantı kuruldu.

Fabrika 'da Kayseri'ye kuruldu

İmzalar atıldı, sözleşme yapıldı. Sıra fabrikanın kurulacağı yeri belirlemeye gelmişti. Türk hükümetinin tercihi Kayseri oldu. Bunun başlıca sebebi, milli mücadeleden alınan derslerdi. Amaç, fabrikanın güvenliğini mümkün olduğunca üst düzeyde tutmaktı.

Emekli Yüksek Mühendis Albay Raşit Por:
“Almanların silahsızlanmayla ilgili kısıtlarına arayışlarıyla ilgili en uygun yer Türkiye görülmüş. Türk Hava Kurumunun devlet adına katkısıyla TOMTAŞ adında bir şirket kurulup yılında tesis buraya kurulmuş.”

Fabrika Teknik Müdürünün kızı Mizyal Eranıl Toltay, babası Mehmet Şerafettin'in Atatürk'ün direktifleriyle Türk Teyyare Cemiyetinin açtığı bir müsabakaya katıldığını söyledi: 
"Babam müsabakaya kazanmış ve 5 kişi Fransa’ya yollanmışlar. Daha sonra Kayseri’ye gelerek askeri tesislerde teknik müdür olarak görev yapmış."

Malzemeler kağnılarla taşındı

Junkers fabrikayı iki aşamada tamamlamayı taahhüt etti. Hangarlar ve tesisler kuruldu, bir uçak prototipi dosyası hazırlandı. İnşa çalışmalarının ilk aşaması söz verilen tarihte bitirildi.

Fabrika o zamanın şartlarında, imkânsızlıklar içinde yapıldı. O tarihte Kayseri’de ne elektrik ne de demiryolu bulunuyordu. Fabrika için gereken malzemeler Almanya’dan deniz yolu ile İskenderun’a, oradan trenle Ulukışla’ya, oradan da deve ve kağnılar ile Kayseri’ye ulaştırılıyordu.

Her şey hazırdı. 5 Alman mühendis, Alman işçi ve Türk işçi ile Türkiye'nin ilk uçak üretimi başladı.

Junkers, hisselerini Türk Hava Kurumu'na devretti

Bir yıl boyunca çalışmalar sorunsuz devam etti ancak Alman firmasının karşı karşıya olduğu sıkıntılar projeye sekte vurmaya başladı.  

Junkers, bin lira karşılığında tüm haklarından vazgeçerek hisselerini Türk Hava Kurumuna devretti. 

Emekli Yüksek Mühendis Albay Por, Almanya ile olan anlaşmanın feshedilme sürecini şöyle özetledi: 

"Sanıyorum çalışanların ücret farklılıkları birinci etken. Orada çalışan Almanlarla Türklere ödenen ücret arasında epey fark var. Bu da huzursuzluğa neden olmuş. Sonra da Almanlarla olan anlaşma 28 yılında feshedilmiş. Milli Savunma Bakanlığına devredilen tesis Hava Müsteşarlığı bünyesinde görevine devam etmiş.

Almanlarla başlayan işbirliği 30'dan sonra Amerikalı Curtiss Hawk ile devam etmiş. Hawk ve Fledgling uçaklarını yapmaya başlamışlar. Sonra Almanlarla Gotha, Polonyalılarla PZL ve 40'larda İngilizlerle Magister lisans alınarak yapılmış."

'den fazla uçak üretildi

Fabrika yüzlerce Türk gencinin havacılık alanında yetişmesine de katkı yaptı. 

Kayseri Uçak Fabrikası'nda İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar çeşitli tip ve markalarda 'den fazla uçak üretildi. 

Emekli Albay Por, Curtiss Hawk ve Fledgling model 2 tip uçağın İran şahına hediye edildiğini söyledi. 

ABD yardımı uçak üretiminin sonunu getirdi

Marshall yardımları ve Türkiye'nin NATO üyeliği, Kayseri Uçak Fabrikasının da sonunu getirdi. Müttefiklerine göre artık Türkiye'nin uçak üretmesine gerek yoktu.

Emekli Albay Por: 
"Uçak imalatından uçak onarımına yönelmişler. Envantere özellikle NATO’ya girişimizden sonra verilen Amerikan uçakları bizim burada üretim yapmamıza gerek olmadığı beyanıyla gelmiş. Amerikalıların ilk gelişlerinde uçak üretiminde kullandığımız kanat dikme gibi demirbaşların imha tutanakları da mevcut. Onları imha ettikten sonra da Amerikan havacılığının bize getirdiği uçakların bakımıyla hizmetini sürdürmüş."

Kayseri'deki tesisler hava ikmal ve bakım tesislerine dönüştürüldü. 

Türkiye, savaş sonrasında ortaya çıkan iki kutuplu dünyada ABD’nin yanında yer aldı. Marshall yardımının askeri malzeme ve araç-gereç konusunda sağladığı rahatlık içerisinde uçak üretimiyle ilgilenmekten vazgeçmek durumunda kaldı.

İHA'larla canlanan süreç 5. nesil savaş uçakları ile sürecek

Türkiye’nin uçak üretimine ilişkin tecrübeleri de bir çırpıda heba edildi. Türkiye’nin rahata alıştırılıp üretimden uzaklaşması, Kayseri uçak fabrikasının yaşatılamaması, Türk havacılık tarihine büyük bir kayıp olarak geçti.

Türkiye yüz yıl sonra insansız hava araçları ile başlattığı atağı 5. nesil savaş uçakları ile sürdürerek, Kayseri'de doğan havacılık mirasına sahip çıkmayı hedefliyor. 

Haber: Cuma Yavuz
Kamera: Mikail Sevinç