Hacettepe Üniversitesi Kurumlar Arası Yatay Geçiş
ALATOO ACADEMIC STUDIES ISSN: 1694-5263 omnim Volume 2 - Number 1 - Year 2007 CONTENTS ARTICLES ALATOO ACADEMIC STUDIES ORTA ASYA CUMHURİYETLERİNDE OTORİTERLİK VE TARİHSEL KÖKENLERİ Halim Nezihoğlu 14 International Scientific Journal THE CURRENT STATE, PROBLEMS AND PERSPECTIVES OF DEVELOPMENT OF MODERN PROJECT MANAGEMENT EDUCATION IN UZBEKISTAN Rozmat Ashurbekov & F.T.Anbari 21 a publication of International Ataturk Alatoo University www.iaau.edu.kg Address: Microregion Thunguch, Gorky Street, 72048 Bishkek KYRGYZSTAN Tel: +996 312 631425 +996 312 631426 Fax: +996 312631428 E-mail: [email protected] Журнал Кыргыз Республикасынын Юстиция министирлигинде катталган, каттоо куболугу № 969. RAISING COMPETITIVE CAPACITY OF DOMESTIC GOODS AND SERVICES IS THE PRIMARY TASK OF KYRGYZ ECONOMY Djarkinay Musaeva 29 JOB STRESS IN BUSINESS ORGANISATIONS:CAUSES, CONSEQUENCES AND COPING STRATEGIES Sumanjeet Singh BÖLGESEL KALKINMADA GİRİŞİMCİLİĞİN GELİŞTİRİLMESİ: TÜRKİYE’DE GAP VE GAP-GİDEM ÖRNEKLERİ Sadettin Paksoy ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА СОЗДАНИЯ ПРАКТИЧЕСКИХ ПОСОБИЙ СЛОВАРНОГО ТИПА Александр Цой 32 ПРИЕМ КОМПРЕССИИ В НАУЧНОЙ РЕЧИ: ТЕКСТОВЫЕ СОКРАЩЕНИЯ Сложеникина Ю.В. 90 ЯЗЫК “СЛОВА О ЛОМОНОСОВЕ” В СТИЛИСТИЧЕСКОЙ СИСТЕМЕ А.Н.РАДИЩЕВА А.В.Растягаев 96 EVALUATION OF KYRGYZSTAN FROM THE FDI PERSPECTIVE Lutfu Sagbansua 100 AZERBAYCAN’DA TARIM Eyüp Zengin & Cemal Öztaş 109 УЮМ ЖАНА АНЫН МОТИВАЦИЯСЫ Талант Асан уулу 118 ORTA ASYA TOPLUMLARININ GEÇMİŞ MİRASLARI VE GÜNÜMÜZDEKİ ETKİLERİ İskender Ormon uulu 130 TESTING THE WEAK FORM OF THE MARKET EFFICIENCY HYPOTHESIS WITH PARAMETRIC AND NON-PARAMETRIC TESTS: THE EVIDENCE FROM ISTANBUL STOCK EXCHANGE 40 Tulin Atakan & R. İlker Gökbulut 136 SAME MEANING AND DIFFERENT IMAGES BETWEEN ENGLISH AND TURKISH IDIOMS Oktay Cetin 149 51 KÜRESELLEŞEN DÜNYADA VE GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE SİYASETİN TİCARETE YARDIMCI OLMASI Özcan Erdoğan 58 ЦЕЛИ, ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНЫХ ОРГАНИЗАЦИЙ ЕВРАЗИЙСКОГО ПРОСТРАНСТВА Борисова Екатерина 70 EĞİTİM KREDİLERİ ve UYGULAMALARI Mustafa Şeref Akın 74 FOSTERING MARKET PENETRATION OF RENEWABLE ENERGY SOURCES IN KYRGYZ REPUBLIC N.Abdyrasulova & Nazgul Esenbol 85 «ДИВАНИ ЛУГАТ -ИТ- ТҮРК» ЧЫГАРМАСЫНДАГЫ ТУУРАНДЫ СӨЗДӨРДҮН СТРУКТУРАЛЫК ӨЗГӨЧӨЛҮГҮ Эргүн Кожа 154 CONFERENCE REPORTS BİR ULUSLARARASI KONFERANSTAN İZLENİMLER… İbrahim Hasgür 160 INVISIBLE THREATS: SECURITY OF FINANCIAL SYSTEMS IN CAUCASUS AND CENTRAL ASIA Talant Asan uulu 161 BOOK REVIEWS АЗЫРКЫ КЫРГЫЗ ТИЛИ: ФОНЕТИКА Асылбай Ибраев 163 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 ALATOO ACADEMIC STUDIES ISSN: 1694-5263 Volume 2 - Number 1 - Year 2007 (International Scientific Journal) a publication of International Ataturk Alatoo University Bishkek, KYRGYZSTAN February 2007 3 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 4 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 AIM AND SCOPE OF THE JOURNAL Alatoo Academic Studies is a peer-reviewed refereed journal published semiannually by International Ataturk Alatoo University (Bishkek, capital of Kyrgyz Republic), one of leading international universities of both Kyrgyzstan and Central Asia with its multi-language focus in education. The journal’s mission is to enlarge Eurasian scholarsip in different fields. The journal intends to deal with subjects ranging from economics, business, politics, humanities, sociology, religion, linguistics and other fields. The regional focus, Eurasian one, has a special place in the journal’s mission. So, those articles concerning Eurasian scholarship will be specially welcomed by the journal. The journal’s focus is the problems and new phenomena caused by social, economic, political, cultural changes in newly independent states of the ex- Soviet Union. Since transition brought many different things to the related countries, the journal especially seeks original papers dealing with all aspects of these changes. Though the major focus of the journal is on Eurasia, papers dealing with other subjects can also be acccepted. Especially, inter disciplinary studies having views from different perspectives are valued for the journal. The journal accepts articles, research notes, book reviews, etc. in English, Turkish, Kyrgyz and Russian languages. 5 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 EDITOR Prof. Dr. Erol ORAL, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) CO-EDITOR Prof. Dr. Mariam EDILOVA, Kyrgyz State University (Bishkek, KYRGYZSTAN) JOURNAL COORDINATORS Ergun KOCA, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) Ibrahim KELES, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) JOURNAL MAILING ADDRESS: International Ataturk Alatoo University Microregion Tunguch Gorky Street, 720048, Bishkek, KYRGYZSTAN JOURNAL WEB ADDRESS: www.iaau.edu.kg/aas JOURNAL CONTACT E-MAILS: Ergun KOCA & Ibrahim KELES, (journal coordinator) at [email protected], [email protected] 6 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 EDITORIAL International Ataturk Alatoo University is a crossroad educational entity for students and academics of different countries and cultures. As a result of this multi-cultural environment, original and wealth worth outputs were got. “Alatoo Academic Studies” is an exemplary one which has the aim of publishing scholarly articles which will deal with economics, business, international relations, humanities, sociology, linguistics, etc. This interdisciplinary focus of the journal is expected to serve to a broader reader base. The journal includes papers dealing with different disciplines which enabled multi-level focus. Some of the articles in the journal are in the following areas as linguistics, management, economics, education, politics…Like the previous issue of the journal, there are articles in Kyrgyz, English, Russian and Turkish languages. Also the contributors of the journal have a multi-national structure as from Kyrgyzstan, Turkey, Uzbekistan, India, United states and Russia. By this way, our journal became not only a multidiscipline platform but a multi-national platform as well. We hope to have such divirsified focus in the following issues. Prof. Dr. Erol ORAL, Editor EDİTÖRDEN Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, farklı ülkelerden ve kültürlerden gelen öğrenci ve öğretim elemanlarının buluştuğu bir eğitim kurumudur. Bu çok kültürlü ortam, bilimsel çalışmaların sonucu olarak, orjinal ve zengin yayınların çıkmasına imkan hazırlamaktadır. Alatoo Akademik Araştırmalar dergisi de, ekonomi, işletme, uluslararası ilişkiler, sosyoloji, dil bilimi vb. değişik alanlarla ilgili akademik çalışmaları bir araya getirerek geniş bir okuyucu kesimine hitap etmeyi amaçlayan örnek bir çalışmadır. Derginin bu sayısı da, bu anlayışa uygun olarak değişik alanlardan çalışmaları bir araya getirmiştir. Derginin bu sayısındaki bazı çalışmalar dil, işletme, ekonomi, eğitim, politika gibi konuları incelemektedir.dergimiz önceki sayısında olduğu gibi Kırgızca, İngilizce, Rusça ve Türkçe çalışmalara evsahipliği yapmaktadır. Aynı zamanda dergimize katkıda bulunanalar da Kırgızistan, Türkiye, Özbekistan, Hindistan, Amerika Birleşik Devletleri, Rusya gibi farklı ülkelerdendir. Bu şekilde dergimiz sadece disiplinler arası değil aynı zamanda uluslararası bir platform olmuştur. İnşallah, çalışmalarımızın değişik disipliner yönlülüğünü gelecek sayımızda da sürdürmeyi amaçlamaktayız. Prof. Dr. Erol ORAL, Editör 7 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 8 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 JOURNAL SCIENCE BOARD Prof. Dr. Erol ORAL International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Muhsin HALIS, (Management) Sakarya University (Turkey) Prof. Dr. Ibrahim HASGUR, (Statistics & Law) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Orozbek KOCOGULOV (Physics) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Mariam EDILOVA, (Philosophy) Kyrgyz State University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Mustafa OKMEN (Local Governments & Urbanization) Celal Bayar University (Turkey) Prof. Dr. Valentin BABAK (Information Technology in Economics) Kyrgyz Technical University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Vildan SERIN (Central Asian Economies) Fatih University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Mehmet ORHAN (Econometry) Fatih University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Vedat KIRAY, (Electronics, Robotics & Fuzzy Logic) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Beyshebay Usubaliev (Kyrgyz Language) East University named Mahmoud Kashgary Barskany (Kyrgyzstan) Assis. Prof. Dr. Mesut YILMAZ, (Ecomomics) Suleyman Demirel University (Kazakhstan) Prof. Dr. Omer CAHA (Civil Society & Human Rights) Fatih University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Mustafa AKIN, (Development Economies) Maltepe University (Turkey) Prof. Dr. Abdullah DINCKOL, (Law) Istanbul Chamber of Commerce University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Ahmet AKIN (Finance) Fatih University (Turkey) Prof. Dr. Turgay BERKSOY, (Public Finance) Marmara University (Turkey) Assis. Prof. Dr. László VASA, (Management) Szent István University (Hungary) Prof. Dr. Nurdan ASLAN, (Economics) Marmara University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Ghiyath NAKSHBENDI (International Business) Sangamore Group (USA) Prof. Dr. Sadık ACAR, Dokuz Eylul University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Lutfu SAGBANSUA, (Operations Management) University of Mississippi (USA) Prof. Dr. Ismail OZSOY, (Economic History) Fatih University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Nizamettin BAYYURT (Quantitative Techniques) Fatih University (Turkey) Prof. Dr. Asylbek IBRAEV (Phonetics) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assis. Prof. Dr. Nurettin CAN (Economics) Suleyman Demirel University (Kazakhstan) Assoc. Prof. Dr. Fuat ERDAL, (International Economics & Development Economics) Adnan Menderes University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Ali COSKUN (Accounting) Fatih University (Turkey) Assoc. Prof. Dr. Georgiy MRAOSHNICHENKO (Artificial Intelligence, Cryptology) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assis. Prof. Dr. Ihsan YILMAZ, (Socio-legal studies, Law and Politics, Religion and Secularism) University of London (United Kingdom) Assoc. Prof. Dr. Hasan SELCUK, (Law) Marmara University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Cihan BULUT, (Economic Policy) Qafqaz University (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Zinaida KARAYEVA (Literature) Kyrgyzstan International University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Alexander TSOY (Russian Language) Litarature Institute of A.M. Gorki (Russia) 9 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 CALL FOR PAPERS AND SUBMISSION GUIDELINES CALL FOR PAPERS Alatoo Academic Studies is a double-blind refereed journal which seeks togather original and unpublished academic papers. The journal accepts original papers dealing with scholarship in economics, business, international relations, humanities, sociology, religion, linguistics, literature, engineering, etc. Those papers focusing on newly independent states will be especially welcomed. The journal accepts articles, research notess, book reviews. The manuscripts can include theoretical, conceptual, empirical and case study meaningful contributions which will advance our understanding in the related areas. The journal is semiannually published. The deadlines for submissions are March 1 and September 1. All submissions will be subjected to “double blind” peer review. SUBMISSION GUIDELINES Papers should be submitted via e-mail (in word format) to Ibrahim KELES (journal coordinator) at [email protected] \ [email protected]. BEFORE YOUR SUBMISSION, PLEASE READ CAREFULLY (PROOF-READING) YOUR PAPER TO MAKE SURE IT HAS NO SPELLING AND GRAMMAR MISTAKES, AND FOLLOW THE INSTRUCTIONS STATED BELOW TO FORMAT YOUR PAPER. PAPERS WITH MISTAKES AND WRITTEN NOT CONFORMING TO THE FORMAT GUIDELINES BELOW WILL BE RETURNED TO THE CORRESPONDING AUTHOR(S) Paper format: The submission will include - The title of the paper, - Name of author(s) and affiliation(s), - Contact information of the corresponding author - An abstract of maximum 250 words (all papers should also include an abstract written in English if the paper is not written in English) - Key words (up to 5) - All papers should be double-spaced with 11 font size (Times New Roman) - Margins should be (4 cm) at the left, (2.5cm) at the top, bottom and right - Before and after paragraphs 6 cm. - Limits: Approximately 20 pages. If your paper is longer than these limits, we recommend you to shorten it before the submission. Reference Style Please use in-text reference style, not endnotes style! Examples: …Fisher and Madet (2000) state that… …this result has been obtained in a recent study (David, 1997). At the end of your paper, please give the full citation as indicated below: Journal Articles Fisher, J. and Madet, G. (2000), Implications of Globalisation, Journal of Business Development, 34(2): 102-123 Books Mariam, G. J. (1999), Managing the Change, Basic Books: New York. 11 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 Papers David, H. (1997), Radon Risk Models', in A.R. Knight and B.Harrad (eds.) Indoor Air and Human Health, Proceedings of the Seventh Life Sciences Symposium; 29-31 October 1981; Knoxville, USA. Amsterdam: Elsevier, pp 69-78. Chapters in Edited Books Teece, D.J. (1987), Capturing Value from Technological Innovation: Integration, Strategic Partnering and Licensing Decisions, in R.B. Guile and H. Brooks (eds.) Technology and global industry: Companies and Nations in the World Economy, Washington DC: National Academy Press, pp.19-38. Dissertations Salk, J.E. (1992), Shared Management Joint Ventures: Their Developmental Patterns, Challenges and Possibilities, Unpublished Ph.D Dissertation, Sloan School of Management, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, MA. Online documents Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages, [www document] http://www.jibs.net (accessed 13 January 2003). Online journal articles Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages, Journal of Business, doi:10.1057/palgrave.jibs.8400007 12 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 ARTICLES 13 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 ORTA ASYA CUMHURİYETLERİNDE OTORİTERLİK VE TARİHSEL KÖKENLERİ Halim Nezihoğlu Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Görevlisi Abstract This work will examine historical background and origins of the tendency towards authoritarianism in Central Asia. There is a historical tradition and political culture not only at state level but also at societal level that have created a suitable ground for the flourishment of authoritarianism in Central Asia. Political and socio-cultural elements that help authoritarian regimes endure in Central Asian republics – ecxept for Kyrgyzstan as it witnessed a popular revolution in March 2004 – will be analyzed in the light of history. Accordingly, roots of authoritarian tradition in Central Asia will be looked through first in the period before the Russian conquest, and secondly during the Tsarist Russian domination, and then during the Soviet period, all of which left behind a legacy that shapes current political patterns in the region. Although these newly independent republics have several commonalities in their history, there are also unique aspects of their histories. For instance, while the Uzbeks have experienced a settled social culture and a dynastic political tradition before the Russian conquest, the Kyrgyz were nomadic people and the Soviet period contributed much to their urbanization and state-building process on a national basis. These unique historical experiences led to different formations for the emergence of diversified tones in the level of authoritarianism. Probably, this is why Kyrgyzstan appears to be the most democratic country in Central Asia, and the Kyrgyz nation are the most tolerant toward diversity. GİRİŞ Orta Asya Cumhuriyetleri yönetimlerinin demokratikleşmeyle sorunlu olmaları ve otoriter eğilimler içinde bulunmaları, Kırgızistan istisna tutulacak olursa açıkça gözlemlenen bir olgudur. Sözkonusu ülke yönetimlerinin, otoriterlik düzeyleri farklı olmakla birlikte demokrasi geleneğinden yoksun olmaları aralarındaki ortak noktadır. Bu çalışmada öncelikle, Orta Asya Türk toplumlarının yönetim ve liderlik anlayışını şekillendiren ve otoriterliğin varlığını sürdürmesini kolaylaştıran faktörler, Rus işgali öncesi bölgenin özgün tarihi içinde irdelenecektir. Ardından, Orta Asya Türk topluluklarını derinden etkileyen ve bir çok bakımdan Sovyetler Birliği’nin de mirasçısı olduğu Çarlık Rusyasında siyasal otoriterliğe de değindikten sonra yeni bağımsız Türk devletlerinin siyasal yapılanmalarında özellikle etkili olan ve silinmesi zor izler bırakan Sovyet totaliterliği incelenecektir. Son olarak da, Orta Asya’da yaşayan Türk topluluklarının ortaklık ve benzerlikleri çerçevesinde ve ortak tarihi mirasları içinde incelenecek olan konuya ilişkin özgün tarihsel deneyimlere sahip olan Kırgızistan ve Özbekistan’ın demokratikleşme ve otoriterlik düzeylerinin farklı olmasının sebepleri anlaşılmaya çalışılacaktır. Tarih, devlet ve toplumların sahip olduğu kurumların oluşması, gelişmesi ve şekillenmesinde çok önemli bir yere sahiptir. Doğal ve sosyal bir süreç olarak tarih bazı fiziki ve sosyal realiteler oluşturmuştur ki, bunlar liderlerin yönelişlerini belirler. Üç devre içinde ele alacağımız Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin ve toplumlarının yönetim alışkanlıkları ve otoriterliğe ilişkin tarihleri hiç kuşkusuz bu toplumların siyasal talep ve tepkilerini, siyasi yapılanmayı ve liderlerin yönelişlerini belirleyen siyasal bir formasyon ve zemin oluşturmuştur /1/. Bugün bu ülkelerde siyasal iradeyi belirleyen liderler ve siyasi elit, Sovyet dönemi toplumu ve eğitim sistemi içinde yetişmiş, kişiliklerinin şekillenmesinde benzer tarihsel deneyimleri yaşamış ve politikayı Sovyet siyasal sistemi ve Komünist Parti içinde öğrenmişlerdir. Her ne kadar bu toplumların kimlikleri, Asya Moğol-Türk kabile geleneği, yerleşik Hint, Çin ve İran medeniyet havzaları ve İslam kültürü arasındaki etkileşimlerle harmanlanarak gelişmiş /2/ ve ardından Ruslaştırma ve Sovyetleştirmenin etkisiyle köklü değişikliklere uğrayarak yeni sentezlere ulaşmışsa da özellikle elit kesimin kimliğinde baskın olan kültür Sovyet döneminde oluşan kültürdür. Sovyet dönemi, ağırlıklı olarak elit tabaka üzerinde olmakla birlikte bu toplumların neredeyse her ferdinin dil, kişilik, mentalite, psikolojisi ve yaşam tarzı üzerinde radikal dönüşümler gerçekleştirmiştir. Otoriteyi temsil eden kişiye karşı itaat, herhangi bir devlet dairesinde görevlilerin muhtemel görevinde ihmal ya da haksızlığına karşı itiraz etmeme kültürü, saatlerce sesini çıkarmadan beklemek ve tepkisizlik gibi sözünü ettiğimiz olguya hayatın her alanından örnekler bulmak 14 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 mümkündür. Bu çalışmada üzerinde durulacak husus otoriterliğin varlığını sürdürmesini kolaylaştıran iç toplumsal ve tarihsel dinamiklerdir. ORTA ASYA MİRASI Orta Asya tarihinde göçebelerle yerleşik topluluklar arasında sürekli çatışmalar olmuştur. Göçebeler birlikler kurarak fetihler yapma veya yenilen kabilenin muzaffer kabileye katılması yoluyla güçlerini arttırmışlardır. Bir kabilenin diğerine bağlanması, ister güç ister ikna ile olsun bir liderin kişisel kabiliyet ve karizmasının sonucudur. Bu durum özellikle bir liderin kişisel kültünün devlet yönetiminde dominant yeri işgal ettiği Orta Asya’da geçerlidir. Doğal olarak üstünlük sağlaması ve yönetmesi beklenen karizmatik kabile anlayışı da Orta Asya’da çok erken dönemlerde gelişmiştir ki, böyle bir kabileden çıkan birinin tüm halkı yönetme iradesi ve iddiasının da temelini bu anlayış oluşturur. Tabii ki liderin kişisel yetenekleri diğerlerinin bağlılığını sağlamada en önemli faktördür. Ancak bir lider steplerde nasıl iktidara gelir ve başarısını sağlayan şartlar nelerdir? Genellikle liderler bütün kabileler tarafından yönetme geleneğine sahip olarak tanınan ve geçmişte de genellikle liderlerin çoğunu yada hepsini çıkarmış kabilelerden çıkar. Herkeste de böyle bir beklenti vardır. Güçlü ve karizmatik lider çıkınca da itaat eder ve bağlanırlar. Göçebelere karşılık yerleşik toplum ve devletlerde ise bürokratik gelenek güçlü, devlet ve devleti temsil eden yönetici kutsaldır. İstikrar en göze çarpan özelliktir ve yöneticiler halkın güvenliğini sağladığı ve adil olduğu sürece toplumlar yüzyıllarca değişmeden kalır. Çin ve İran kültürleriyle de etkileşim içinde olan Orta Asya’nın özellikle yerleşik topluluklarında ve Orta Asya’da kurulan devletlerde, yöneten ve yönetilenlerin devamlılık eğiliminde oldukları, devlet ve toplumun yapısında köklü değişime pek hoş bakılmadığı da bir realitedir. Sözkonusu istikrarın sağlanmasında en önemli güç liderin karizmasıdır. İran yerleşik medeniyetinde kralın kutsal karizmasına ilişkin temalar varken Türk dillerinde benzer bir tema –tabii ki İran’daki dinsel bağlantılarından arınmış olarak- “kut” sözcüğüyle ifade edilmiştir. Lider ve ona bağlılık o kadar önemlidir ki, steplerde kurulan imparatorlukların birçoğunda karizmatik lider ölünce, yerine karizmatik bir oğul ya da kardeş bırakmamışsa imparatorluk dağılmıştır /3/. Cengiz Han ve Timur gibi güçlü ve karizmatik liderler steplerin göçebe kabilelerini toparlamış, yerleşik toplulukları da yönetimleri içine alarak topraklarını genişletmiş ve böylece güç ve egemenliklerini arttırmışlardır. Sözünü ettiğimiz geleneğin de etkisiyle Cengiz gibi bir liderin hanedanlığı bir çok lidere fidelik etmiştir. Örneğin Özbekler ilk olarak Cengiz Han’ın soyundan gelen Ebu-l Hayr Han’ın liderliği etrafında farklı bir kimlikle topluluk oluştururlar. Özbek Hanları Fars-İslam kültüründen etkilenmenin yanısıra Cengiz Han geleneğini de sürdürmüşlerdir. Kırgız ve Kazakların göçebeliğine karşın Özbeklerin yerleşik bir topluluk olmaları onları siyasi olarak aktif kılmış ve yönetici bir kabile olarak onlara ayrıcalıklı bir konum kazandırmıştır. Özellikle Kırgızlar royal bir hanedanlık geleneğinden uzak yaşamışlar, buna karşılık Çin, Kazak veya Hokand Hanlığı arasında bölünmüş ya da dağlarda dağınık göçebe ve hür yaşamlarını sürdürmüşlerdir /4/. Aslında Orta Asya’da iktidar ne çok merkeziyetçi olmuş ne de tümüyle yönetici hanedanların elinde olmuştur. Göçebelerde yaşlı saygın kişiler, yerleşik topluluklarda elit sınıflar önemli bir güç ve etkinliğe sahip olagelmişlerdir. Şehirlerde yönetim din büyükleri, büyük toprak sahipleri ve tüccarlar gibi elit sınıfların elinde olmuş ve bunlar Türk-Moğol yönetici sınıfı ile yerli nüfus arasındaki bağı kurmuşlardır. Ruslar Orta Asya’yı işgal etmeden önce, bölge birbiriyle sıkı irtibat içinde farklı politik alanlara ayrılmıştı. Yoğun nüfuslu şehirlerin bulunduğu önemli bir kısım, Özbek hanedanlarınca yönetilirken, dağlarda ve engin steplerde Kırgızlar ve Kazaklar hüküm sürmüştür. Tabii ki Özbek hanlıkları homojen toplumlu Avrupa ulus devletlerinin aksine çok etnik yapılı toplumları barındırmıştır. Özbek Hanları güçlerini ne bürokratik yapılar ne de gücü tekellerinde tutmayla değil, aksine heterojen toplum sayesinde ve farklı gruplar arasında denge kurma yetileriyle sağlamışlardır /5/. Çin, Hindistan ve İran yerleşik medeniyet havzalarıyla önemli kültürel ilişkiler içinde bulunan, stepTürk-Moğol mirasıyla Fars-İslam geleneğini harmanlayan ve kendi özgün kültürüne renkler katan Orta asya Türk toplulukları, yüzyıllar öncesinden başlayarak Ruslarla da çok köklü bir etkileşim içine girmişlerdir. Atilla Hunları Rusya üzerinden Avrupa’ya geçerek büyük bir imparatorluk kurarken, Ruslar Asya’nın kuzeyinde örgütlenmeden yoksun ve ilkel topluluklar halinde yaşamaktaydı /6/. Batu Han’ın orduları içinde biraraya gelen Türk ve Moğol kabilelerinin 1242’de Altın Orda Devleti’ni kurması ve ardından Rus Prensliklerini hakimiyet altına almasıyla Türkler ve Ruslar arasında düzenli ve yoğun ilişkiler başlamış ve bu süreç içinde Ruslar Türklerden örgütlenmeye ilişkin bir çok kavram ve kuramı özümsemişlerdir /7/. Altın Orda’nın hanlıklara ayrılıp parçalanması ve hanlıklar arası çatışmalarla Türklerin zayıf duruma düşmesiyle Rusların, örgütlü Çarlık Rusyası’na giden vetireye girmeleri eşzamanlıdır. 15 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 ÇARLIK RUSYASI MİRASI Çarlık Rusyası ile gelişen Rus politik geleneği, hem Sovyet sistemi hem de bugünkü Orta Asya Cumhuriyetleri’nin siyasal şekillenmesinde etkilidir. Türkler birbirleriyle çatışmakla meşgulken, Türk saldırılarından kurtulan Moskova Prensliği adım adım genişlemiş ve ilk Romanov Çar’ı Michael’in 1614’te tahta geçmesiyle ve 1917’ye kadar sürecek Romanov hanedanı yönetimi altında Çarlığa dönüşmüştür. Çarlık siyasal sisteminin ve kökleşmiş politik geleneğinin temel özelliklerinin anlaşılması, bugün demokrasiye geçişte problemler yaşayan hem Rusya Federasyonu hem de Orta Asya Cunhuriyetlerinin siyasal yapılarını derinden etkileyen Sovyet sisteminin karakterini açıklamaya yardım edecektir. Demokrasi, Rusların çok az tecrübe sahibi oldukları bir yönetim tarzıdır. Güçlü ve aristokrat Romanov ailesinin başı olan Çarlar, oldukça katı ve otoriter bir sistemle üçyüz sene Rus imparatorluğunu yönetmişlerdir. Çarlık rejimi otokratik, merkeziyetçi ve dönemin teknolojisinin elverdiği ölçüde geniş kapsamlı bir kontrole sahiptir. “Çar hata yapmaz ve yalnızca Tanrı’ya karşı sorumludur” anlayışı Çarlığın çöküşüne kadar değişmeden kalmıştır. Çarlar yönettikleri kitlenin bağlılığını sağlamak için devasa bir bürokrasi ve acımasız gizli polis gibi aygıtlar kullanmışlardır. Güçleri hemen hemen mutlaktır ve kitlelerin onlar üzerinde bir etkisi yoktur. Özellikle 19.yy’ın son çeyreğinde Alexander III ve Nicholas II, çok uluslu imparatorluğun bütünlüğünü korumak için otokratik idarelerini daha da güçlendirmeye çalışmış ve bu bağlamda Rus olmayan azınlıklara yönelik Rusçayı ve Ortodox inancını baskı ile yaygınlaştırma yoluna gitmişlerdir /8/. Bizans’taki kutsal devlet anlayışından etkilenen Çarlık Rusyasında Çar halkın “baba”sıdır. Geniş halk kitleleri arasında Çarların kutsal bir yönetim hakkına sahip olduğu inancı popülerdi. Do Boga vysoko, a do tsaria daleko – “cennet yücedir, Çar ondan da ötededir” deyişi oldukça yaygındı. Mutlakiyetçi-bürokratik Çarlık Rusyasında Çar aynı zamanda ezici bir bürokarsi aparatının da başıdır. Ülkenin bakanlıkları vardır fakat hükümet yoktur. Merkezi otoritenin tüm departmanları ve bakanlıkları - dış işleri, iç işleri, finans, adalet ve savaş- yüce iradenin enstrümanlarıdır. Bakanlar direkt olarak yüce irade tarafından atanır /9/. Otokratın baskın rolü, oldukça merkeziyetçi ancak etkinlikten uzak ve belirsiz hakimiyeti imparatorluğun en uzak köşelerine kadar uzanan bir bürokrasi yoluyla kurumsallaşmıştır. Kilise, elit kesim, toprak sahiplerinin büyük çoğunluğu, özellikle de ordu ve polis Çarın otoritesini pekiştirmek için sıkı bir güç birliği oluşturmuşlardır. Bu sistemde halkın görevi sadece otokratın emirlerine itaattir ve insanlar yönetime aktif katılımdan oldukça uzaktır. Çarlık Rusyasının en önemli özelliklerinden biri devlet ve toplumun ayrılmasıdır. Kamu görevlerinde en yüksek ve önemli mevkiler aristokrat ve toprak sahibi soyluların tekelindedir /10/. Çarlar ile soylu-aristokratlar arasında bir mukavele sözkonusudur. Çar, soylulara resmi dairelerde kıdem ve ayrıcalıklar, toprak ve 1861’e kadar serfler vermekte, ve böylece onlar da silahlı kuvvetler ve sivil hükümet kaedmelerinde görev yapmaktaydılar. Buna karşılık Çarın hatalarını görebilecek ve eleştirebilecek tek sınıf olan soylular da ağızlarını kapıyor ve hatta Çara övgüler yağdırıyorlardı /11/. Elbette Çarlığa karşı 19.yy’ın ikinci çeyreğine sürekli yükselen bir muhalefet de sözkonusuydu. Köylülerin ve serflerin kötü yaşam koşullarına sanayileşmeyle işçilerin kötü durumları da eklenince hoşnutsuzluk artmış ve Batı’dan gelen fikirlerle değişmeye başlayan muhalif entelektüeller Çarlığa karşı başkaldırıyı temsil etmişlerdir /12/. Ne var ki, Çarlığı yıkan Bolşevizm de Rus geçmişiyle organik bir bağa sahipti ve Çarlık Rusyasının otoriter geleneğini devam ettirmişti. Ancak Bolşevik otoriterliğinde Rus tarihi mirası ve Rus milli karakterinin etkilerinin yanısıra hiç kuşkusuz ideolojiden kaynaklanan yapısal etkenler de vardır. SOVYET MİRASI Devrimden sonra tüm muhaliflerini elimine eden Bolşevikler, Sovyet siyasetinde Komünist Part’nin üstün konumunu garanti altına alarak diğer politik partileri ortadan kaldırdılar. Parti dışında eleştiriler sansür yoluyla bastırılırken, Parti içindeki eleştiri ve hoşnutsuzluklar eleştirel tartışmaların kesilmesi ve tüm üyeler üzerinde askeri bir disiplin kurulmasıyla sağlandı. Lenin ile başlayan otokratizasyon devam etti ve Stalin ile tam olarak totaliter bir nitelik kazandı. Böylece Sovyet sistemi de tek ve mutlak bir liderin hakimiyeti altına girdi. Politik gücün önemli araçlarını ve özellikle Komünist partisi ile gizli polisi kişisel olarak kontrol eden Stalin derin bir korku ve saygı abidesi haline gelerek Marxist bir Çara dönüştü. Stalin’in politikalarına yönelik varolan ya da şüphe edilen tüm eleştiri ve muhalefet 1930’ların büyük terör ve tasfiye hareketiyle yok edildi. Bu hareket eşi görülmemiş bir sorgulama süreci ile gelişti. Milyonlarca tutuklama olayı gerçekleşti. Stalin’in dava arkadaşları olan Troçki ve Bukharin gibi en yüksek politik figürlerden, yüksek rütbeli subaylara, oradan alt düzey KP üyelerine ve sıradan halka kadar milyonlarca şüpheli hedef haline gelerek bu korkunç kabusu yaşadı /13/. Merkeziyetçi bürokrasi geleneğini daha da kökleştirerek devasa hale getiren Sovyet politik 16 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 sisteminin en önemli özellikleri, rejimin devamlılığını sağlamak ve muhalefeti ezmek için terör, baskı, toplumdaki düşünsel farklılıkları elimine etme ve tektipleştirme için indoktrinasyon, ajitasyon ve propogandadır. Hoşnutsuzluk birikmeye başlayınca günah keçileri yaratılıp onları bastırma adına oluşturulan baskı ortamında rejim yeniden güçlendirilmeye çalışılmıştır. Takip, espiyonaj, adam fişleme ve korku önemli politik silahlardandır. Gizli polis rejimin hem gözü hem de kulağıdır. Lenin, Bolşeviklerin kendi Okhrama ‘larını (Çarlık gizli polisi) geliştirmeleri gerektiğini Devrimden hemen sonra ifade etmişti /14/. Ayıca, Çarlık Rusyasında Çarlar ile soylular arasındaki sözlü mukavele Sovyetlerde de farklı form ve adlarla devam etti. Hiyerarşik bir şekilde organize ve bürokratize olan devlet ve parti kadrolarında görevli sınıflar, bu kez makam ve statülerini çarlara değil Parti 1. Sekreterlerine borçluydular. Atamalarda iş ehliyeti, çalışma azmi, yaratıcı zeka, vs. değil birincil olarak rejime (ve uygulamada hiyerarşiye) sadakat işe yarıyordu. Çarlık Rusyasındaki soylular ve toprak sahiplerinin yerini ayrıcalıklı komünist nomenklatura alıyordu /15/. Stalin’den sonra katı rejimde yumuşamalar olsa da sistemin genel özellikleri Gorbaçov dönemine kadar değişmeden devam etmiştir. 1950’lerin ortalarında Kruşev, kendi destekçilerini Parti’nin üst kademelerindeki kilit mevkilere atayarak gücünü pekiştirmiştir. Kruşev’in de-stalinizasyon politikaları ve Stalin’in kişisel kültüne yönelik eleştirilerine rağmen, kendi etrafında yeni bir kişisel kült oluşmuştur. 1957’de bir grup muhalifin kendi aleyhinde faaliyet gösterdiğini öğrenen Kruşev, muhalifleri Parti’den ihraç etmiş ve iktidardaki tekelini sağlamıştır. Brejnev ise Kruşev’i eleştirerek Sovyet toplumundaki Stalin dönemi disiplinini yeniden sağlamaya çalışmıştır. KGB ajanları ve gizli polisle topluma yayılan korku, sistemi eleştirenlere yönelik uygulanan gözaltı, şiddet ve sürgünler, Stalin dönemindeki kadar yoğun olmasa da devam etmiştir. Brejnev dönemi ile Gorbaçov dönemi arasında gelen Andropov ve Çernenko dönemlerinde önemli değişikler yaşanmamıştır. Ancak 1983’te Andropov, Sovyet vatandaşlarının yabancılarla ilişkilerini sınırlayan eski kanunları ihya ederek rejimden hoşnutsuz olanların Batılı ziyaretçi ve özellikle de gazetecilerle görüşmelerini engellemeye çalışmıştır /16/. VE BUGÜNKÜ ORTA ASYA Gorbaçov döneminin ardından gelen, Sovyetler Birliği’nin dağılma süreci ve bağımsızlığa geçişte Orta Asya Cumhuriyetleri’nde iktidarlar el değiştirmeksizin, sadece ad ve ünvan değiştirerek varlıklarını sürdürdüler. Politbüro’dan ayrılan cumhuriyet liderleri idareyi ellerine alarak departizasyon ilan ettiler. Varolan iktidarla ilişkisi olmayan ve halkın içinden çıkan potansiyel liderleri elimine ederek seçimleri Sovyet tarzıyla yürüttüler. Örneğin İslam Kerimov, Sovyet otoritesinden devraldığı idari yapıları ve KGB mekanizmalarını yeni cumhuriyet anayasasına uyarlayarak Özbek egemenliğini güçlendirmeye çalıştı. Diğer Orta Asya’lı liderler de benzer bir yol izledi. Birlik gurbunun bir üyesi olan Miralim Adilov’a göre, “Ağustos Darbesi başarısız olunca, iktidar varlığını sürdürmenin en iyi yolunu bapımsızlığı ilan etmekte buldu. Parti adını değiştirecek ama aslında birşey değişmeyecek.” Nitekim Kerimov, Özbekistan’ın demokrasiye hazır olmadığını açık bir şekilde ifade etmiştir /17/. Bu ülkelerde eski Komünist Parti nomenklaturası iktidardaki ağırlıklarını korumuşlardır. Parlementoların neredeyse tamamı eski KP kadroları tarafından doldurulmuştur. Kazakistan’da 1989’da KP 1. Sekreteri olan Nazarbayev Mart 1990 ve Aralık 1991’de cumhurbaşkanı seçilmiştir. Otoriter eğilimler gösteren Nazarbayev, siyaseti tümüyle kontrolüne almayı en önemli önceliği saymıştır. Nisan 1995’te cumhurbaşkanlığı 2001 yılına kadar uzatılan Nazarbayev, yeni bir anayasayla parlementonun onayı olmaksızın tüm bakanları atama ve herhangi bir olağanüstü durumda parlementoyu feshetme yetkisi kazanmıştır /18/. Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurad Niyazov da politik sürece tümüyle hakim olarak iktidarına karşı çıkabilecek hiçbir kurum, grup ya da bireye izin vermemiştir /19/. Leningrad Politeknik Enstitüsü’nden mezun olduktan sonra KP’deki yükselişine başlayan Niyazov 1985’te Gorbaçov tarafından Türkmenistan KP lideri olarak atanmıştır. Ekim 1990 ve Haziran 1992’de rakipsiz bir şekilde cumhurbaşkanı seçilen Niyazov’un cumhurbaşkanlığı Ocak 1994’te 2002 yılına kadar uzatılmıştır. Sovyet tarzı seçim geleneğini sürdüren Türkmenistan’da da 1990 cumhurbaşkanlığı seçiminde oyların %98’ini alan Niyazov, 1992 seçiminde %99.95 oy almış ve cumhurbaşkanlığının uzatılması da %99.99 oyla gerçekleşmiştir. Bu gelenek parlemento seçimlerinde de devam etmiştir. Türkmenistan parlementosunun neredeyse tamamı Demokratik Parti, yani eski KP üyelerinden oluşmaktadır /20/. Özbekistan’da da bağımsızlık sonrası siyaset Cumhurbaşkanı İslam Kerimov ‘un politik kişiliğinden ayırt edilemez. 1966’dan sonra uzun yıllar Gosplan’da görev yapan Kerimov, 1983’te Finans Bakanı olmuştur. Raşidov Olayı’nın açığa çıkmasıyla Gorbaçov’un “temiz eller” arayışı Kerimov’un iktidara yürümesini sağlamıştır. 1986’da Bakanlar Konseyi’ne gelen Kerimov 1989’da Özbekistan KP 1. Sekreteri olarak atanmıştır. Mart 1990 ve Aralık 1991’de de cumhurbaşkanı 17 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 olarak seçilmiştir /21/. Şubat 1990 parlemento seçimlerinde izin verilen tek parti Özbekistan Komünist Partisi olmuştur. İktidarını sarsabilecek tüm tehditlere ve otoriter sistemi aşındırabilecek tüm muhalefete karşı oldukça dikkatli olan Kerimov, muhalefete izin vermemiş ve Birlik, Erk, İslami Rönesans partisi gibi tüm muhalif partileri bastırmıştır. Eski Özbekistan KP’si, yapısında ve kadrolarında önemli bir değişiklik olmaksızın Özbekistan Demokratik Halk Partisi adını almıştır. Nomenklatura sistemi ve sansür varlığını devam ettirmiştir. Kerimov ve yönetici elit iktidarlarını meşrulaştırma adına kamuoyunu etkilemek için Sovyet döneminde kazandıkları tüm deneyimleri kullanmışlardır. Özbekistan parlementosu, konumlarını Kerimov’a borçlu olan yerel devlet bürokratları ve Özbekistan Demokratik Halk Partisi üyeleriyle dolmuştur /22/. Orta Asya’nın en demokratik ülkesi olan Kırgızistan’ın bağımsızlık sonrası ilk Cumhurbaşkanı Askar Akayev KP Bilim Komitesi başkanlığı yapmış olsa da diğerleri gibi Komünist Partisi’nde politik bir deneyimden yoksundur. Ancak bağımsızlık sonrası ilk yıllarda idarede eski KP nomenklaturası önemini korumuştur. Ancak Akayev de anti-demokratik uygulamalara imza atmış ve örneğin 1994’te iki muhalif gazeteyi ve parlementoyu süresinin dolmasından yedi ay önce kapatmıştır /23/. 2004 Mart Devriminden önce de halk arasında hoşnutsuzluğu arttıran ve devrimi hazırlayan süreç muhalefete yönelik anti-demokratik uygulamalar olmuştur. Ancak Özbekistan’daki baskı ortamına karşılık Kırgızistan’da görece de olsa hissedilen özgür havayı sadece sözünü ettiğimiz liderlerin kişilikleriyle açıklamak yetersiz olacaktır. Orta Asya’daki Türk topluluklarının ortak geçmişleri içinde belirlemeye çalıştığımız ve bu ülkelerdeki rejimlerin ortak noktası olan otoriterliğin tarihsel kökenlerini vermekle birlikte, sözkonusu yönetimlerin özgünlükleri ve aralarındaki farklılıkları belirleyen farklı tarihsel deneyimleri olduğu tezinden hareketle iki uç örnek –Kırgızistan ve Özbekistan- karşılaştırılacaktır. KIRGIZİSTAN Kırgızlar tarihte geleneksel politik ve sosyal ilişkileri aile ve kabile düzeyinde kalan ve dağınık yaşayan göçebe bir halktı. Manas Destanı’nı Kırgızlar için çok özel kılan, tüm Kırgızların tek bir lider etrafında biraraya geldikleri bir dönemi anlatmasındandır. 19. y.y.’ın sonlarında, kuzeyde Rus İmparatorluğu, güneyde ise Hokand Hanlığı arasında bölünen Kırgızların uluslaşması ve devletleşmesi için Sovyet tecrübesi önemli katkılarda bulunmuştur. Sovyet döneminden önce Kırgızlar, bölgedeki diğer Türk topluluklarından bağımsız ve her ne kadar ortak bir dil, destan ve geleneklere sahip olsalar da ulusal bütünlükten mahrum idiler. Kendilerini kabile ve aile bağları ya da Müslümanlıkla tanımlıyorlardı. Tarihlerinde royal hanedanlık deneyimine sahip olmamaları ulusal kimlik etrafında sıkı ve örgütlü birliktelik geleneğinin gelişmesini engellemişti. Tabii ki Kırgızistan’ın coğrafyası da burada önemli bir faktördür. Yüksek dağlar Kırgız toplumunda coğrafi alt bölgeler oluşturmuş ve bu da bazı kültürel farklılıkları beraberinde getirmiştir. Kısaca, güçlü bir aristokrasinin ve merkezi örgütlenme geleneğinin olmadığı Kırgız kültürü otoriterlikten çok demokrasiye geçişi kolaylaştıran unsurlar içermektedir. Yerleşik toplumların kompleks ve hiyerarşik sosyal yapılarına göre demokrasi önünde daha az engellerin bulunduğu Kırgız toplum yapısı demokratik gelişmenin temeli olan yasal ve siyasal eşitlik fikirlerini kabul etmeye daha yatkındır. Örneğin geleneksel toplumlarla kıyaslanınca, Kırgız toplumunda kadınlar kamusal ilişkilerde daha katılımcıdır. Ayrıca Kırgızlar, başka kültürlere karşı son derece toleranslı ve açıktırlar ki, bu da demokrasiye geçişte önemli bir etmendir /24/. Kısaca, Kırgızların siyasal kültürünü oluşturan tarihsel arkaplan ve milli kültür, günümüzün demokratikleşen dünyasında Kırgız toplumunu demokrasiye daha yatkın ve avantajlı bir konuma getirmiştir. ÖZBEKİSTAN Kırgızların göçebeliğine karşın Özbekler, tarihlerinde yerleşikliğin hakim olduğu ve royal hanedanlık geleneğine sahip bir ulustur. Şu an Orta Asya’nın en kalabalık devleti olan Özbekistan, %70’i aşkın Özbek nüfusuyla, Tajikistan’ın %23’ünü, Türkmenistan ve Kırgızistan’ın yaklaşık %13’ünü Özbeklerin oluşturmasından ötürü ve yüzyıllar boyu tüm Orta Asya’yı etkileyen oldukça önemli bir bölgeyi kapsamasından dolayı bölgedeki nüfuzuyla, Orta Asya’nın siyasal sinir merkezinde ve ekonomik açıdan tam göbeğinde bulunmaktadır /25/. Orta Çağ’da Müslümanlar için en önemli öğrenim merkezlerini içine alan, önemli kültürel hareketliliklerin yaşandığı bir bölgede yaşayan Özbek toplumu, milliyetçilik ve güçlü İslami hereketlerle temellenen iktidar karşıtı alternatif siyasal oluşumları içinde barındırmasıyla oldukça dinamik ve dolayısıyla varolan yönetim için kontrolü zor(!) bir toplumdur. Emir Timur’dan bu yana bölgeyi yöneten 18 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 önemli liderler çıkarmanın verdiği gururla kendilerini üstün ve bölgenin potansiyel lideri olarak gören Özbekler için kökleşmiş geleneklere bağlılığın da etkisiyle güçlü lider ve güçlü devlet anlayışı daha bir önem kazanmaktadır. Bolşevik Devrimi’ne kadar, muhafazakar dini kurumlarca da desteklenen otokratik liderler tarafından yönetilen Buhara ve Hiva gibi Hanlıkların yer aldığı bölgenin mirasçısı olan Özbekistan, toplumsal ve kültürel dinamizmi ve ekonomik potansiyeliyle Sovyet döneminde Moskova’nın özel ilgisine ve sıkı denetimine muhatap olmuştur. Güçlü devlet geleneğine sahip olan ve demokratik gelenekten yoksun olan Özbek toplumunun, önemli muhalif hareketleri içinde barındırsa da büyük bir çoğunluk oluşturarak rejime karşı toplumsal harekete geçmesi oldukça zordur /26/. Kırgız toplumuyla kıyaslanınca daha dinamik ve politize olsa da uzun yıllar süren baskı, değişimin yukarıdan aşağıya dayatılma yoluyla gerçekleşmesi ve çaplı kitlesel hereketlerin görülmemesinden dolayı sözünü ettiğimiz gelenek ya da çaresizlikten kaynaklanan otoriteye karşı itaat toplumda pekişmiştir /27/. SONUÇ Tarihsel kökenleriyle birlikte vermeye çalıştığımız sözkonusu gelenek, bölge ülkelerinde otoriter rejimleri beslemekte ve demokratik geleneğin güçlü olduğu bir toplumda asla uygulanamayacak olan politik bir davranış, bu toplumlarda uygulama zemini bulabilmektedir. Tüm Orta Asya’da köklü olan bu gelenek bölge ülkelerinin az ya da çok otoriter yönetimlere sahip olmalarını açıklayan öenmli bir unsurken, Kırgız ve Özbek toplumlarında bu geleneğin farklı yoğunluklara sahip olması sökonusu ülke yönetimlerinin farklı düzeyde otoriterlik içinde olmalarını açıklayan önemli bir faktördür. Bize göre tarihten gelen bu toplumsal özellikler otoriterliğin tek ve direkt sebebi olmasa da, örneğin bir Batı toplumuyla kıyaslanınca otoriter liderlerin daha rahat çıkmasına ve otoriter rejimlerin daha uygun zemin bularak varlığını sürdürmesine olanak tanıyan önemli özelliklerdir. Kaynakça 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. Karen Dawisha and Bruce Parrott, Russia and the New States of Eurasia: The Politics of Upheaval, (Cambridge: Cambridge University Press, 1994), ss.23-25. Ahmet Davutoğlu, “Orta Asya’daki Dönüşüm, Asya-İçi Dengeler ve Türkiye”, Yeni Türkiye, yıl.3, sayı.15, (Mayıs/Haziran 1997), s.913. Richard N. Frye, The Heritage of Central Asia, (Princeton: Markus Wiener, 1996), ss.41,42,43,170; ayrıca bkz. Erol Güngör, Tarihte Türkler, (İstanbul: Ötüken, 1999), s.54. Beatrice F. Manz, Central Asia in Historical Perspective, (Boulder: Westview Press, 1994), ss.7-9. A.g.e., ss.11,12. Edward Allworth, 130 Years of Russian Dominance: A Historical Overview, (London: Duke University Press, 1994), s.7. Mehmet Saray, “Russian Opinions and Policies on the Turks in the Tsarist and Soviet Periods”, Eurasian Studies, vol.1, no.3, (Fall 1994), s.17. Minton F. Goldman, (ed.), Global Studies: Russia, The Eurasian Republics, and Central/Eastren Europe, (Connecticut: Dushkin/Mc Graw Hill, 1996), s.11. Richard Charques, The Twilight of Imperial Russia, (Oxford: Oxford University Press, 1965), ss.14,15. Merle Fainsod, How Russia is Ruled, (Massachusetts: Harward University Press, 1965), ss.4,5. Dawisha and Parrott, a.g.e., s.5. Goldman, a.g.e., ss.11,12; Charques, a.g.e., ss.20-23. Goldman, a.g.e., ss.15,16. Fainsod, a.g.e., ss.421-425. Alec Nove, Stalinism and After: The Road to Gorbachev, (Winchester: Unwin Hyman Inc., 1989), ss.49-51. Goldman, a.g.e., ss.17,18,28. Jonathan Grant, “Decolonization by Default: Independence in Soviet Central Asia”, Central Asian Survey, vol.13, no.1, (1994), ss.54-57. Ian Bremmer and Cory Welt, “The Trouble with Democracy in Kazakhstan”, Central Asian Survey, vol.15, no.2, (1996), ss.188-193. Bkz. Esedullah Oğuz, Türkmenistan: Stalin’den Niyazov’a, (İstanbul: Cep Kitapları, 1996). Michael Ochs, “Turkmenistan: The Quest for Stability and Control”, Karen Dawisha and Bruce Parrott, (eds.), Conflict, Cleavage and Change in Central Asia and the Caucasus, (Cambridge: Cambridge University Press, 1997), içinde, ss.315-329. Shahram Akbarzadeth, “Nation-building in Uzbekistan”, Central Asian Survey, vol.15, no.1, (1996), s.26. 19 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 22. Bkz. William Fierman, “Political Development in Uzbekistan: Democratization?”, Dawisha and Parrott (eds.) içinde, ss.360-392. 23. Bkz. Eugene Huskey, “Kyrgyzstan: The Fate of Political Liberalization”, Dawisha and Parrott, (eds.), içinde, ss.242-268. 24. A.g.e., ss.242-245. 25. Ahmed Raşid, (çev.) Osman Ç. Deniztekin, Orta Asya’nın Dirilişi: İslam mı, Milliyetçilik mi?, (İstanbul: Cep Kitapları, 1995), s.98. 26. Nihal İncioğlu, “Yeni Türk Cumhuriyetleri’nde Toplumsal Bölünmeler, Siyasi Güçler ve Yeni Siyasi Yapılanma”, Büşra Ersanlı Behar, (ed.), Bağımsızlığın İlk Yılları, (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994), s. 141. 27. Büşra Ersanlı, “Highlighting Traditional Manners: Edep/Adab lessons and political culture in Central Asia”, Paper presented at the International Seminar on Culture, Society and Politics, organised by the India International Center-Asia Project, 20-23 November, 1998, New Delhi., ss.7,8,12,13. 20 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 THE CURRENT STATE, PROBLEMS AND PERSPECTIVES OF DEVELOPMENT OF MODERN PROJECT MANAGEMENT EDUCATION IN UZBEKISTAN Rozmat Ashurbekov, Tashkent State Institute of Culture, [email protected]; [email protected] F.T.Anbari The George Washington University 1. ABSTRACT The current state, problems and perspectives for advancement of project management (PM) education are considered by analyzing published literature and materials on the progress of project management education in developed, developing, and transition economies. As a specific case, issues of development of PM research, education, and practice in Uzbekistan are discussed, and the need for strengthening the PM profession is highlighted. Strategic importance and the role of theories and practices of PM in the development of a project-oriented society, its well being, and acceleration of its integration into the world economy are indicated. Recommendations for rapid development in PM education are suggested. 2. INTRODUCTION During the last five decades PM was established as an independent field of science, education, and professional activities. PM became recognized throughout the world as the methodology of project-oriented activities in state, commercial and not-for-profit sectors of the economy. PM became a cultural bridge between countries and continents [1, 2], and the unique world of PM was formed. It has its extensive specialized literature and diverse periodicals, national societies and international associations with regional and national symposia, international, global and world congresses, numerous experts and consulting companies, an extensive market for software products and services, and the development of education and training systems [1]. According to estimates by Project Management Institute (PMI®), nearly 4,5 million individuals were involved in the PM field in the USA in 2002 in addition to more than 12 million individuals worldwide. PMI® membership increased from 74,000 to 90,000 within one year [3], and has exceeded 220,000 in 2006. At the present time, it is difficult to name even one significant project or program, which is carried out outside of the framework, approaches, and methodology of PM. The experience of societies with high levels of project orientation shows that application of PM approaches and methods allows the achievement of project results with required quality, saves money, time, and resources, reduces risk, and raises reliability. PM works most effectively in conditions of market economy [4]. Research shows that there is an obvious positive interrelationship between the level of development of well being of the population of a country and the level of project orientation of its society [5]. PM as profession is well known in such countries as USA, Canada, UK, Germany, France, Austria, Japan, South Korea, China, Singapore, Australia, New Zealand, South African Republic, India, Russia, and other countries. In these countries, there are well established certification and accreditation standards. Many Universities and International organizations offer well organized Certificate, Bachelors, Masters, and PhD degree programs in PM [5-8]. PM is in different levels of development in developing countries and in countries in transition [8-10]. Cardinal changes occurred with the independence of Uzbekistan. Transition to the market economy has required introduction of new, objective-oriented forms of management, which, in turn, have led to new approaches of development of PM in Uzbekistan [4]. Since the independence of the country in 1991, concepts, approaches and tools of PM have been used in different levels of complexity in many sectors of the economy, in the state sector as well as the private and not-for-profit sectors. Examples of the more traditional users of PM are engineering design and construction companies, communications, oil and gas industry, energy sector, research institutes and centers, and R&D programs. PM is gradually finding its place in the fields of education, vocational training, and research at the universities, colleges, and research 21 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 institutes, and as a practical profession in different sectors of the economy of the country, as in many other countries [8-10]. There are two major trends in the development of Uzbekistan: More and more companies and organizations in Uzbekistan are getting involved in international economic activities, and more and more foreign investors are taking part in programs and projects in Uzbekistan. Both of these trends require creation of a common language of business communication and culture. Modern PM with its recognized certification and accreditation might be a cultural bridge and means for global business communications. Art, science, and business of PM are integrated. Problems and developments, failures and successes of all of them should be considered in developing PM field as a whole. The history, current state, and perspectives of development of the PM field in Uzbekistan are discussed in the literature [9, 10]. This paper is devoted to developments of PM with focus on Education in Uzbekistan. 3. PROBLEMS OF PRACTICES OF PROJECT MANAGEMENT Analysis of experience of deployment of projects, as well as skills and knowledge in PM show, that there are critical problems in the concept, initiation, designing, implementation, and termination of projects. In Uzbekistan, organizations tend to underestimate the value of the conceptual phase of the project: To be exact, these organizations devote relatively less time to this phase than in the West. Duration of deployment of projects and their separate phases in Uzbekistan is longer than in developed countries [4, р. 38]. In Uzbekistan, there is limited information about the current state, problems, and perspectives of development in the PM field. Managers and administrators do not have enough knowledge, skills and experience in managing international projects and programs. There is no research devoted to the study of project orientation of society and influence of this indicator on the development of the economy and the solution of practical problems. Review of PM professional associations (not-for-profit, non-governmental organizations (NGOs)) in former states of the Soviet Union shows five national associations registered by the International Project Management Association (IPMA): Russian Project Management Association (SOVNET) [15], Ukrainian Project Management Association (UPMA), Latvian National Project Management Association (LNPMA), Azerbaijan Project Management Association (AZPMA), and Kazakhstan Project Management Association (KPMA). There is no such NGO in Uzbekistan. Seminars were organized [16] with participation by representatives from Japan, and SOVNET. However, establishment of a PM national association, cooperation with other PM associations, dissemination of knowledge, skills and experience and integration to the world of PM are not yet achieved. 4. PROJECT MANAGEMENT IN RESEARCH AND EDUCATION The "Methodical recommendations on complex estimation of effectiveness of activities directed to accelerate scientific-technological progress" developed in 1988 was compatible with the methods recommended by the United Nations Industrial Development Organization (UNIDO) [9]. The "Methodical recommendations on estimation of effectiveness of investment projects and their selection to finance. Official edition," with description of software packages and computer software used to estimate investment projects, was developed and published based on these recommendations. Many banks in Uzbekistan obtained these packages and adapted them to conditions of investment policy of the country. The World Bank and its Institute for Economic Development organized courses on project analysis for lecturers of economic disciplines and for employees of the Energy sector of the Republic at the Tashkent State Technical University in November 1994. Thirty-five instructors were trained to teach the course "Project analysis and management" at Higher Education Institutions (HEI) and enterprises for practical use 22 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 and application of knowledge and skills to industry. Syllabi for courses on Project Analysis and Management for НEI of Uzbekistan were designed based on this material. The Republic Investment Company (RIK) "Uzinvestproject" organized in 1996-1997 a creative group of scientists, HEI instructors and specialists, which prepared for a publication series of educational methodological books consisting of five volumes. The first volume entitled "Project Analysis and Management" was published in 2000 under the editorship of N. A. Artiqov [4]. This book concentrated on economic analysis of investment projects and requirements for their implementation. Issues of design and management of projects are considered insufficient to teach the course "Project Analysis and Management". To learn thematic issues of this course, and to design, estimate, and implement investment projects, additional methodical materials were recommended for detailed study and use [11-14]. Thorough structural rebuilding of the economy in Uzbekistan is inseparably connected with the implementation of active investment policy [17]. Special attention is devoted to attracting foreign investment to investment projects in priority sectors of the economy of Uzbekistan. To support the active investment policy with personnel in Uzbekistan a great deal of attention is paid to training highly qualified specialists in the field of project finance. Two programs were established: Master of Science Degree Program on Project Financing at the Tashkent Finance Institute (TFI), and Master of Science Degree Program (14-months long) on Analysis, Expertise, and Financing of Investment Projects at the Banking and Finance Academy of Uzbekistan (BFAU). The first group of graduates completed the first program in 1998. Graduates of these programs work on attracting of foreign capital for implementation of investment projects in priority sectors of the economy in the country. A series of textbooks and other necessary materials were published to provide literature to the educational process. The first dissertations for PhD and DSc scientific degrees in the field of project financing were defended. In recent years, a few works were published on the role, necessity to develop PM environment, some aspects, problems, and perspectives of development of PM in Uzbekistan [9, 10, 16, 18, 19-23]. These publications are being used to support lectures and provide practical examples for the course on project analysis and management for BSc and MSc degree programs in industrial management at the Tashkent State Technical University, and also in courses for students specializing in the field of project finance at TFI and BFAU. Recently published works [24, 25] might be considered as a good textbook and study guide written by educator from Uzbekistan for teaching and learning materials of the short course on management of investment projects. The knowledge, described in these publications are giving opportunities to students to get acquainted with foundations of PM and are useful for students in the field of management, and who are specializing on management, and finance. The literature discussed above does not cover many issues of modern project management. It was not possible to include the current state of developments of research and education in this rapidly growing sphere because of physical and financial limitations. In addition to that, the volume of topics devoted to project analysis and management is not enough to cover even the major aspects of modern PM. 5. PROBLEMS OF IMPLEMENTATION OF PERSONNEL TRAINING PROJECTS As a result of analysis of several international projects implemented in the field of education, failures and negative aspects were found in identification of the potential of trainees and designing appropriate content of training paying attention to the organization of training activities for effective use of these potentials; ineffective design of class schedules; prioritization of topics of trainings not being done and duration of high priority topics not optimized in the schedule of trainings; inappropriate set-up of time for questions-and-answers, and discussion sections; and failures in designing financial issues of the project. Many projects are terminated as successfully completed projects, although efficiency and quality of implementation of these projects is not high. Usually, only positive aspects of outcomes of projects are mentioned and limited information is provided on the negative aspects. Sometimes project managers say that there were mistakes in many stages of the project, but there is no motivation or intention to study these mistakes and to find ways to overcome them. There are no published works devoted to studying and critical analysis of implemented projects, and estimating the efficiency of outcomes of these projects. This means, that there are no recommendations and methodologies on how to improve implementation of future projects based on the analysis of past projects. 23 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 There is limited published literature on PM by Uzbekistani authors, and no organized search for resources to conduct research, designing, writing, and publishing books which are really necessary to develop PM. In addition to that the majority of published literature in Uzbekistan is in the Russian language, while the number of people who do not know Russian is increasing. The literature used in training seminars is in English and Russian. There is no literature in the Uzbek language. The way of providing education with literature established during the Soviet years is the major culture of development of literature resources for education in Uzbekistan today: Educators in universities in Russia translate and adopt well known books and other successful works of authors from the USA, EU, and other industrially developed countries. Usually it might take from 5 to 10 years for that. Then professors and researchers from Uzbekistan use these works in their activities. Adapting these materials in institutions in Uzbekistan might take from 2 to 5 years in the best case. The overall gap is from 7 to 15 years. The major reasons for this gap are the absence of applicable requirements and valuable stimulation to enable the use of knowledge of foreign languages by the teaching staff and international experiences of alumni of exchange programs in the universities in Uzbekistan, while foreign languages such as English is the major language of project oriented societies and of people with a project oriented mindset; one of the lowest compensation of works of teaching staff in comparison to ones in many countries, the absence of funds and the institutions that should work on analysis, translation, and applying the best books published abroad in Uzbekistan. The education system is inflexible, there are no private universities, and competition among HEI is low in Uzbekistan. It takes many years to overcome complexities created by the bureaucracy on the way to establish new educational programs. 6. NEED FOR DEVELOPMENT OF THE PM FIELD IN PERSONNEL TRAINING In all sectors of the economy there is a great need for professional managers of projects and programs, who are educated and trained to the competence level of developed countries. Lack of the educational and research programs for training professional managers and researchers, certification systems, accreditation, and continuing education is negatively affecting the development of cooperation with organizations, companies, and government agencies of countries in the EU, Asia, North America, and other regions of the world, and as a result hindering development of the economy and well being of Uzbekistan. Analysis of majors of alumni of international exchange programs, including programs of ACCELS, show that non of them were educated and/or trained in the field of PM, and consequently do not have the knowledge, skills, and experience with the modern state of the PM environment. Experience and knowledge obtained by the limited number of professionals under the World Bank program during 1994-1997, and training seminars of the center of TACIS for entrepreneurship skills development, as well as by the NGO support programs of Counterpart-Uzbekistan, focused on training managers of the state, commercial, and NGO sectors. The number is not enough to cover all sectors of the economy and development of project orientation of society and organizations of the country. In addition to that, there is no monitoring of professionalism and continuing professional development of graduates of these programs, and consequently, it is not known whether they work in the sphere of PM development nowadays or not. Designed and implemented curricula of educational programs of such specialties as management, financial management, marketing management, and PM tools and methods widely used in several courses can not cover the required knowledge and skills, which professional project managers should possess and know. Case studies are very seldom used. There are no advanced methodologies to form leadership capabilities and skills for students, and no group projects and assignments to cultivate abilities for working in teams. The quality of independent completion of tasks, course assignments and projects by students, and their relationship with industry are much lower than in the developed countries. Except for a couple of programs which include Management of Investment Projects [24, 25], there is no information about software products in teaching and learning PM, which imply that the majority of graduates of BSc and MSc degree Programs graduate HEI without gaining knowledge and skills on using such software products. 24 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 Senior managers and managers of the majority of HEI, and NGO do not have advanced knowledge and skills on the project-by-project approach to develop their organizations. That may be a reason for the increasing number of young specialists with project-oriented minds and international experience in administrative structures and among senior managers who will support developments of economic reforms. 7. PERSPECTIVES ON DEVELOPMENT OF PM EDUCATION IN UZBEKISTAN Globalization and development of cooperation in the market economy are introducing new requirements to the PM environment. PM associations in many countries are developing activities to strengthen interrelationships and understanding in the filed of PM for the creation of unified PM standards and terminology, in the practices and implementation of PM methods, research and education including the development of courses and programs, methodologies for teaching, certification, and accreditation of competency of specialists in PM [8, 26]. According to the opinion of the majority of project managers [8], the process of creation of the guide to the PM body of knowledge [27], which is unified for all countries, is necessary to give opportunities to representatives of these countries to develop independently the parts of the body of knowledge which are related to cultures of these nations. Cultural differences can either be a source of creativity or difficulties and miscommunication. Project management can succeed in a crosscultural environment through flexible leadership, cultural sensitivity, effective communications, mutual respect, and reconciliation. Without them, it is destined to fail [28]. Until the mid 1990s, education in the PM field was oriented basically to engineering, construction, and economics. To provide wider use of methods and instruments of PM in all perspective spheres, it is necessary to train a wide range of specialists covering all levels of management: Potential clients and initiators of PM applications; project managers of all levels; specialists in PM, members of project-teams, persons responsible for different components and functions of PM, specialists in different applications, potential users of PM, who should know the foundations of the PM body of knowledge, those working on the development of PM, and PM consultants. To achieve the level of developed countries and be able to implement large scale projects and programs in Uzbekistan, the country needs at least about two million specialists who have knowledge and practical skills in modern PM. For that purpose, special systems and centers should be established to train, educate, and support qualification and certification on PM of professionals in PM in shortest period of time. The existing educational and training institutions, forms, and methods of education should be used to achieve this goal. Educational systems should cover all layers of education and training. Training of specialists in PM will contribute to the development of PM, and should be provided in three fields: 1) in high schools, academic lyceums, and colleges by establishing and implementing the courses on the foundations of PM, 2) In Higher Education Institutions by developing BSc, MSc, PhD and DSc degree programs by using the existing forms of education, and 3) At a professional level as certification programs and specialized seminars to train professionals, who would like to improve their knowledge in the PM sphere. There is great need for professionally trained project managers for all sectors of the economy, which can be met by using experiences of the universities, professional associations, and international companies of North America, EU, UK, Australia, Japan, and other countries. There are lists of educational certificate and degree programs for different areas of PM at universities in the US, EU, and other countries on PMI®`s web-site: http://www.pmi.org. Some internationally recognized graduate degrees in PM are the Master of Science in Project Management (MSPM), Master of Science in Project-Based Management (MSPBM), Master of Science in Project and Program Management (MSP&PM), Master of Science in Information Systems Project Management (MSISPM), Master of Science in Computer Science with concentration on Software Project Management (MSCSSPM), Master of Science in Project Planning and Management (MSPPM), Master of Science in Development and Project Planning (MSDPP), Master of Business Administration in Project Management (MBAPM), Master of Public Administration in Project Management (MPAPM), and Master of Project Management (MPM). While some of these Programs focused on specific sectors of the economy, others are generic. Study of this information will help to develop appropriate PM programs in Uzbekistan. Based on analysis of the content, structure of curricula, and teaching and learning methodologies and technologies used using the experiences of the MSPM of The George Washington University (USA), MBAPM of Henley Management College (UK), MSPBM of the 25 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 University of Lancaster (UK), MPM of Western Carolina University (USA) and University of Limerick (Ireland), MSPPM and MSDPP of Bradford University (UK) might be a good strategy to develop PM education in Uzbekistan. Experiences of the following programs might also be very useful in establishing PM programs with a focus on specific sectors of the economy: MSPM Program of the University of Aberdeen (UK) - oil and gas, MBAPM Program of Cranfield University (UK) and MSPM of Moscow Aviation Institute - aviation, MSISPM of the Konstanz University of Applied Sciences (Germany) - information technologies, MSPPM and MSDPP of Bradford University - Social and International Development, MPM of Northwestern University and MSPM of the University of Maryland - Civil Engineering, etc. Meaningful, international cooperation between HEI should support improvements in PM knowledge and performance, and lead to enhancing the quality of life for societies in Uzbekistan and throughout the globe [29, 30]. Tashkent State Technical University is a leading University among engineering HEI in Uzbekistan. Thirteen technical HEI were established on the base of this institution. This University can lead educational programs on PM in engineering and together with Tashkent State University of Economics in engineering management, and the National University can lead PM Programs in the field of social sciences. To enhance PM education, it is important to improve specific HEI including quality and research, increase their contribution to the local community, and strengthen international academic cooperation including distance education [30]. To strengthen the knowledge of the youth of Uzbekistan, it is necessary to establish and implement courses on the foundations of PM in colleges, high schools, and academic lyceums in Uzbekistan by analyzing experience in this field of other countries. The beginning stage of implementation of the proposed recommendations should be supported by the budget of the country, as it is done for realization of the National Program for Personnel Training. Realization of the suggested proposals will result in rapid development of the PM sphere in Uzbekistan. 8. CONCLUSION During the years of independence, all the intentions and activities of the population and government of Uzbekistan have been oriented toward the development of the economy and increasing the well being of society. There is a clear interrelationship between state-of-the-art of the development of the economy and the level of project orientation of the nation. It is necessary to implement experience of foreign countries in the development of PM while paying attention to the culture of the people of Uzbekistan. We hope that this paper would be used in the development of project-orientation of the Uzbek society and project-thinking of the nation, and as a result, prosperity of the country. ACKNOWLEDGEMENT Rozmat K. Ashurbekov thanks professor of the Tashkent State Technical University Sokolova L. A. for her suggestions to review new publications by BFAU. The research on which this paper is based was supported in part by the Junior Faculty Development Program, which is funded by the Bureau of Educational and Cultural Affairs (BECA) of the United States Department of State, under authority of the Fulbright-Hays Act of 1961 as amended, and administered by the American Council for International Education: ACTR/ACCELS and by the Computer Center of the Internet Access and Training Program administered by International Research and Exchanges 26 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 Board (IREX). The opinions expressed herein are the authors’ own and do not necessarily express the views of BECA, the American Council, or IREX. REFERENCES 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Voropaev, V. I. (1997). Project Management in Russia: Basic notions, History, Achievements, Perspectives. Project Management Institute. Reschke, H. and Schelle, H. (Eds.) (1990). Dimension of Project Management. Fundamentals, Techniques, Organization, Applications. Springer-Verlag. Hyatt, J. C. (2002). Project Management is an Emerging Field. Excerpt from http://www.careerjournal.com in June 12, 2002, pp.1-4. N. A. Artiqov (Editor-in-Chief) (2000). Project Analysis and Management. Part I. (RIK) “Uzinvestproject” TSACI, TSTU, TSIRE. Tashkent. [Под общей редакцией Н. А. Артыкова. Анализ и управление проектами, часть 1, РИК Узинвестпроект, ТАСИ, ТГТУ, ТашИИТ, КАЦ, Ташкент 2000, 295 стр.] Gareis R. and Huemann M. (2001). “Assessing and Benchmarking Project-oriented Societies,” Project Management – International Project Management Journal, Project Management Association Finland, Norwegian Project Management Forum, Vol.7, No.1, pp. 14 – 25. Turner, J. R. and Huemann, M. (2000). “Formal education in project management: current and future trends”, in Procedings of PMI’00 Project Management Institute 31st Annual Symposium, Houston Texas, ed. Hensley, B.R. Project Management Institute, Sylva, NC, September. Turner, J. R. and Huemann, M. (2000). “Current and future trends in the education of project managers,” Project Management: International Project Management Journal, Finland, 6(1), pp. 20-26. Pennypacker, J. S. (1997). (Editor-in-Chief). Experience, Cooperation and the Future: The global status of the Project management profession. A report from the Global Project Management Forum. Boston, MA, USA. October 9-10, 1996. Project Management Institute. Kadirov A. A., Sokolova, L. A., Ashurbekov, R. K. (2005). “History of Development of Project Management in Uzbekistan,” Proceedings of the conference Monitoring of Flying Apparatus," Tashkent State Aviation Institute, Tashkent, May 27-28, 2005, Part 2, pp. 97-105 [in Russian]. [Соколова Л.А., Кадиров А.А., Ашурбеков Р.Х. История Развития Управления Проектами в Узбекистане. Труды конференции "Мониторинг летательных аппаратов", Ташкент, Ташкентский Государственный Авиационный Институт, Часть 2, Май 27-28, 2005, стр. 91 - 97]. Kadirov, A. A, Sokolova, L. A., Ashurbekov, R. K. (2005). “Current State, and Perspectives of Development of Project Management in Uzbekistan,” Proceedings of the conference Monitoring of Flying Apparatus", Tashkent State Aviation Institute, Tashkent, May 27-28, 2005, Part 2, pp. 91-105 [in Russian]. [Соколова Л.А., Кадиров А.А., Ашурбеков Р.Х. Современное состояние и перспективы развития Управления Проектами в Узбекистане. Труды конференции "Мониторинг летательных аппаратов", Ташкент, Ташкентский Государственный Авиационный Институт, Часть 2, Май 27-28, 2005, стр. 91 - 97]. Structure and forms of preparation of reports on for basing of possibilities of realization of investment projects, offered by structural units of Republican Engineering Company Uzinvestproject to finance in the framework of commercial loans of the National bank of Uzbekistan on Foreign Economic Activities (1996), Tashkent. [Структура и форма подготовки отчетов по обоснованию возможностей реализации инвестиционных проектов, предлагаемых структурными подразделениями Республиканской инжиниринговой компании Узинвестпроект, к финансированию в рамках коммерчес-ких кредитов Национального банка ВЭД Республики Узбекистан, Ташкент, 1996 г.] Program of Small and Medium Size Enterprises for Uzbekistan. “Financing of development of small and medium sized enterprises,” prepared by the National bank and EBRD (1995), Tashkent. [Программа МСП для Узбекистана. "Финансирование развития мелких и средних предприятий", подготовленный Национальным банком и ЕБРР, Ташкент, 1995г.] Application to receiving loans of the Export-oriented loan line Program of the EBRD, designed by the Centre for financing projects of the National Bank of Uzbekistan of Foreign Economic Activities (1995)(6), Tashkent. [Заявка на получение кредита по программе экспортноориентированной кредитной линии ЕБРР, разработанной Центром проектного финансирования Национального банка ВЭД Республики Узбекистан, Ташкент, 1995(6)]. Information, necessary to finance private sector, brochure of the EBRD (1995), Tashkent. [Cведения, необходимые для финансирования частного сектора, брошюра ЕБРР, Ташкент, 1995.] 27 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 15. Website of the Russian Association of Project managers – SOVNET: http://www.sovnet.ru 16. Abdiraimov, I., Asadov, D. (2003). Project Management – necessary measure in conditions of the market economy. Economic Bulletin of Uzbekistan. No. 1-2, pp. 13-14. [Абдираимов И, Асадов Д. Управление проектами - необходимая мера в условиях рыночной экономики. Экономический вестник Узбекистана. No 1-2, 2003, с. 13-14]. 17. State Investment Program 2000-2002, Ministry of Microeconomics and Statistics, PIP database. [Программа Государственных Инвестиций 2000-2002, Министерство Макроэкономики и статистики, База данных PIP]. 18. Cooperation of the EC and Republic of Uzbekistan on the example of TEMPUS TACIS projects (2002). Proceedings of the international conference European Integration and Uzbekistan. Tashkent. University, pp. 136-143. [Сотрудничество Европейского Союза и Республики Узбекистан на примере проектов Темпус-Тасис. Материалы международной конференции "Европейская Интеграция и Узбекистан". Ташкент. Университет. 2002, стр. 136-143]. 19. Abdiraimov, I., Asadov, D. (2003). “Study of management processes of investment projects and programs,” Economic Bulletin of Uzbekistan. No. 3, pp. 43-45. [Абдираимов И, Асадов Д. Исследование процессов управления инновационными проектами и программами. Экономический вестник Узбекистана. No 3, 2003, с. 43-45]. 20. Asadov, D., Parpiev, О.( 2003). “Risk management of investment projects,” Economic Bulletin of Uzbekistan. No. 10, pp. 14-16. [Д. Асадов, О. Парпиев. Управление рисками в инновационных проектах. Экономический вестник Узбекистана. No 10, 2003, с. 14-16]. 21. Sokolova, L. A. and Uspenskaya, S. N. (eds.) (1999). Project Analysis and Management. Tashkent, TSTU, 66 pages. [Конспект лекций по предмету "Анализ и управление проектом" для бакалавров направления В341100 Менеджмент по отраслям/ Составители: Соколова Л. А., и Успенская С.Н., Ташкент, ТГТУ, 1999, 66 cтр]. 22. Kryukov, A. S. (1999). Project Management. Tashkent. Mehnat, 88 pages. [Крюков А.С. Управление проектами. Учебное пособие для менеджера. Ташкент. Мехнат. 1999, -88 стр]. 23. Uspenskaya, S. N. and, Toropova, O. V. (1998). Methodical guidelines to complete course projects for the course Project Analysis and Management, Tashkent, 44 pages. [Методи- ческие указания к выполнению курсовой работы по предмету "Анализ и управление проектами" /Составители: Успенская С.Н., Торопова О.В. Ташкент, 1998.-44 стр]. 24. Hamidulin M. B. (2006). Educational technology for the course "Management of investment projects". Tashkent, Uzbekistan: BFAU, Moliya. [Хамидулин М. Б. Образовательная технология по дисциплине "Управление инвестиционными проектами." БФАУ. Молия. 2006]. 25. Hamidulin M. B. (2006). Methodical complex to study the course "Management of investment projects". Tashkent, Uzbekistan: BFAU, Moliya. [Хамидулин М. Б. Учебно-методический комплекс по дисциплине"Управление инвестиционными проектами." БФАУ. Молия. 2006]. 26. Project Management Institute (1999). The Future of Project Management. Newtown Square, PA, USA: Project Management Institute. 27. Project Management Institute (2004). A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK® Guide), (3rd Ed.). Newtown Square, PA, USA: Project Management Institute. 28. Anbari, F. T., Khilkhanova, E., Romanova, M., and Umpleby, S. (2004). “Managing Cultural Differences in International Projects,” Journal of International Business and Economics, Vol. II, No. 1, pp. 267 – 274. 29. Umpleby, S. and Anbari, F. T. (2004). “Enhancing Project Management Education Through the Global University System,” Proceedings of IPMA 18th World Congress on Project Management [CD], Budapest, Hungary, International Project Management Association (IPMA). 30. Umpleby, S. and Anbari, F. T. (2004). “Strengthening the Global University System and Enhancing Projects Management Education,” Review of Business Research, Vol. IV, No. 1, pp. 237 – 243. 28 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 RAISING COMPETITIVE CAPACITY OF DOMESTIC GOODS AND SERVICES IS THE PRIMARY TASK OF KYRGYZ ECONOMY Doctor of Economic Sciences, Prof. D.A. MUSAEVA Kyrgyz State National University Abstract The article raises a question about the definition of primary task towards reveille and development of Kyrgyz economy. For the purpose of augmenting people’s income we need to produce goods and services that would be in demand (would find its buyer) and provide producers high revenues. Therefore, the competitiveness of domestic production is the major requirement of Kyrgyz economy development for the future. This article discovers the obstacles for competitiveness within transition economy and available ways of their solution. The question of what can be admitted as a national idea of our country is on topic today. What is the main obstacle of strengthening the sovereignty and the development of Kyrgyzstan? The answer is in developmental lagging and stagnation of the economy. Low standards of living, unemployment and poverty are the reasons of destabilization of sovereignty of Kyrgyzstan. Having the average rates of wage barely equal to the living wage, in these conditions the discussion of the ways of raising the economy of Kyrgyzstan and the primary task determination are urgent. Therefore we are to determine, analyze and choose the foreground ways of development. What is the key direction that would lead our economy to reveille and further development? The market economy, that we have been trying to develop, does have the answers. For the purpose of augmenting the revenues of people we need to produce goods and services that would find its buyer and guarantee producers to obtain high receipts. The major condition of output realization is competitiveness. Consequently, we are to learn to produce goods and services that would find a market in our country and abroad. Since Kyrgyzstan does not possess any abundant supplies we need to learn to produce goods and services of high quality that are in demand. For small countries with small home market like Kyrgyzstan this condition, thereby, has particular value and we don’t have choice except open economy and involving the economy into international division of production, international market. Besides, the experience of developing countries that have succeeded in the last decades shows that the most successful strategies of development were characterized by turning to foreign markets rather then to internal market. It is obvious that internal market in LDC is, first, undeveloped and limited. Second, orientation towards foreign markets made the countries pay attention to competitiveness of their production (unlike orientation towards the internal buyer). When producer aimed at internal market, he expects that home consumer has less choice and the competitiveness inside the country is not as tough as in foreign markets and thereby he worries about the competitiveness of his product less. Hence, the competitiveness – is the instrument that provides economic growth and high standards of living. The search of the ways that would help us to distribute the goods that we produce now is hopeless. It is possible that home consumers would support theoretically domestic industry, however, the purchasing capacity is low and they would not let themselves to consume goods and services of bad quality at high prices. Consequently, the most significant problem of our economy today is that our producer in general hasn’t learnt to produce goods and services of a high quality and at reasonable prices. Thus, what are the main difficulties that prevent home producers to produce competitive goods and services after 15 years of reforms? To our mind, there are three major problems that vary within different periods of transition economy. The solution of the problems would further the economic development of Kyrgyzstan. The first problem is: home entrepreneur does not accustom to satisfy the needs of consumers. Soviet way of thinking that often peculiar to entrepreneurs may be put as an obstacle of the problem. 29 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 Equalizing income distribution let us to get what is prescribed but not what we have earned. This principle causes another one: if the revenues do not depend on our contribution, we do not have to apply much efforts. That is the answer of the fact that in planned economy demand exceeds supply. The principles of “deceiving the consumer”, “selling low-quality goods and services” and etc., were popular in transition economy, especially in the beginning. However, the process of understanding of the necessity to take account of consumers needs is gradually prevailing. Other words, home producers in general want to produce goods and services of high quality. But, are they able, or do they know how to produce competitive goods? Today the reason of the fact that home producers are forced to deceive consumers is not in their unwillingness to produce competitive goods and willingness to deceive consumers. Producers do want to offer some high-quality goods, however, they do not know and they haven’t learnt how to do that. They do not possess any information about what kind of goods and services are competitive, the ways of how to produce it, where to master new technology, where to buy it, how to sell production. The lack of skills in new technologies, correct marketing and management are the Achilles’ heel of our home producers. This is the second problem and it’s going to be the most important. Home producer needs an assistance and support in order to adjust production of competitive goods and services. He is not able to solve the problem alone and that is the major problem. The third reason of our stagnation is in lack of support to business development from the part of society and government. Government authorities of different ranges do not support business that experiences difficulties, but they also obstruct it by demanding bribes and extortions. Today we do not blame petty bribe-taking, as we understand that this phenomenon has grounds – low salary of government authorities (tax administration, custom authority, legal office, etc.). It is really hard to fight with bribe-taking. They say that bribe-taking could be extirpated only with human race. Nevertheless we should fight with this phenomenon. We can not let bribery be national peculiarity. This could lead to economy and society degradation. Entrepreneurs that do not know how to produce competitive goods are not confident in their future revenues, they are not able to bribe. Bribe-taking existence became a drag on the way of our economy development. Thus, support and assistance to Kyrgyz entrepreneurs in organization the competitive production is an urgent task. What are the ways of solving that task? To my mind, political volition in practice (not orally) is one of the main requirements of task performance. Government and society should wish to make some concrete steps toward assistance to entrepreneurship. The producers do need information about the goods and services that are competitive in world market, what technologies should be applied in such production, where to get them and etc. In fact, there are less organizations, firms or offices that provide such information. Each entrepreneur at its own risk tries to run a business while, as a rule, they don’t know international standards and requirements to the production. Our entrepreneurs need government support in providing the opportunity to get such information and in promotion home manufacture abroad. One of the ways of the goal achievement could be firms, centers, venture enterprises and etc. They could provide hard data and information on innovation technique, competitive goods’ and services’ production, where to buy and at what prices. For this purpose, organizers, market analysts, processing engineers, computer technologists with foreign language skills and abilities to analyze resources of world market should be gathered together to suggest our entrepreneurs new technologies, market of modern equipment, skills and abilities. Entrepreneurs themselves would hardly fulfill that task. This requires significant means and high-paid specialists. Without government support this idea is hard to implement. As the first step to put the idea into practice may be organization of a center, venture enterprise or other (the title doesn’t matter), that would help some certain enterprise, firm or corporation to seek partners via information network. Such partners should provide new technologies, essential equipment, instruct how to use it. For that purpose, the center should engage not only computer technologists, economists 30 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 possessing foreign language skills and new way of thinking, but also specialists – technologists that know our production and are able to assist in new technology determination in an effort to implantation. There are three requirements to put the idea into practice: 1 – willingness, 2 – a group of enthusiasts and means, 3 – governmental and society’ support. The most difficult task is not searching of collaborators or means (first, we don’t need much of them; second, in the very beginning it is possible to work for small salary till the first result). The most difficult task is the protection of this initiative, at least in the beginning, from bribe-taking and oppression from the part of different services and agencies. Here, they could inhibit any remarkable initiative basically. Having organized such center and achieved certain results, it is possible to work on other enterprises, firms, corporations. What are the negative sides of such initiative? In our country, they found new organizations that are formally exist but do not work, do not achieve the goal. That is why the most important moment in this initiative is – willingness (desire) to provide competitiveness of domestic production and begin real steps in this direction. Actually, do we want it? REFERENCES 1. 2. 3. 4. 5. 6. Crum Roy L, Goldberg Itzhak. Restructuring and managing the enterprise in transition. The International Bank for Reconstruction and Development. Washington. 1998. Timmons Jeffry A. New venture creation: entrepreneurship in the 1990s. IRWIN. Boston. 1990. Kornai Janos. The Socialist System (The Political Economy of Communist), Oxford: Clarenton Press. 1992. А.А. Томпсон, мл., А. Дж. Стрикленд III. Стратегический менеджмент: концепции и ситуации: Учебник для вузов. Пер. с 9-го англ. Изд. – М.: Инфра-М, 2000. – ХХ, 412с. Карачаровский В. (ВШЭ). Методология комплексной оценки конкурентоспособности предприятий. Российский экономический журнал №9-10. 2005г. Лазарева О.В. Изменение границ российских предприятий. – Москва: EERC, 2004. – 44с. 31 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 JOB STRESS IN BUSINESS ORGANISATIONS:CAUSES, CONSEQUENCES AND COPING STRATEGIES Sumanjeet Singh, Research Scholar, Department of Commerce, M.D. University, Rohtak-124001 (India) [email protected] ABSTRACT “Minimize Stress and Maximize Success: Positive Health and Well-Being” In the 21st-century business environment, stress has become a way of life-an accepted occupational hazard. As a result of external (resulting from deadlines, staffing issues, heavy workloads and so on) or internal pressures (resulting from unconstructive thinking, unrealistic expectations, inability to delegate and so on), employees develop various symptoms of stress that can harm their job performance. Stress also leads to physical, psychological, and behavioral problems; because the internal body system changes to try to cope with the stress. There are number of job conditions that frequently cause stress for employees. But, the most of the job stress researcher believes that unfavorable job conditions can affect employee’s health and their well being. All over the world, organizations have continued to grapple with the questions concerning with the seriousness of the stress at the workplace and involved in managing the stress of their employees. Many strategies have been developed to manage the stress in the organization. Some are strategies for individual, other are geared towards organization. In this paper an attempt is made not only to discuss the concept and causes of job stress in organization; but also seeks to examine the consequences of the job stress on the health, psychology, behavior and performances of the employees. At the end, the paper presents some individual and organizational strategies to help in coping with the problem of job stress effectively. Key words: Job Stress, Health, Organization, Working Conditions and Employees. ACKNOWLEDGEMENT While bearing full responsibility for any remaining mistakes, I wish to thank Prof. Nov Rattan Sharma, Dr. James, A. Harris, and Sameer Mahlawat for their helpful comments and suggestions. I would also like to give particular thanks to my supervisor Prof. L. N. Dahiya for reading the earlier versions of this paper and making a number of helpful comments and constructive criticisms. In fact, his academic spirit is an inspiration to me. “Minimize Stress and Maximize Success: Positive Health and Well-Being” The concept of stress was first introduced in the life sciences in 1936 by Hans Selye (Brannon & Jess, 2000). But today, everyone seems to be talking about stress. You can hear it about, not only in daily conversation but also through television, radio, the newspapers, and ever-increasing number of conferences, stress centers, and university courses devoted to this topic. “Stress” in general term applied to the pressure people feel in life (Davish & Newstrom, 1998). Analyzing the stress in today’s workplace Sara (1996) described the situation of stress as-“Employees are working longer hours, taking on the work once done by laid-off colleagues, meeting tighter deadlines and cutting back on expenses combine this with the double-income family demands of monthly mortgage, childcare issues and aging parents, and the result for many is anxiety, sleeplessness, irritability, and physical and mental deterioration”. As a result of these pressures, employees develop various symptoms of stress that can harm their job performance. Stress may also leads to physical disorders, because the internal body system changes to 32 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 try to cope with stress. Most job stress researchers believe that unfavorable job conditions can affect employee’s health and well being (Copper & Wright, 1994). Meaning of Job Stress To understand the meaning of job stress, it is better to understand the meaning of ‘stress’, first. Stress is a consequence of or a general response to an action or situation that places special physical or psychological demands, or both, on a person (Jex, 1998). As such, stress involves and interaction of the person and the environment. Teber’s Cyclopedia Medical Dictionary defines stress as “the result produced when a structure, system or organism is acted upon by forces that disrupt equilibrium or produce strain.” Thus job stress can be defined as the harmful physical and emotional responses that occur when the requirements of the job do not match with capabilities, resources or needs of the worker. Causes of Job Stress: Conditions that tend to cause stress are called stressors. Even a single stressor may cause major stress but usually stressors combine to pressurize an employee in variety of ways until stress develops. These cause come from both outside and inside the organization, from the groups that employees are influenced by, and from employees themselves. There are however number of job conditions that frequently cause stress for employees. Among them, typical stressful conditions facing people at job (Kay, 1974; Kearns, 1973; Safer, 1970) are the following: • • • • • • • • • • • • • • Too much or too little work Time pressure and deadlines to meet Having to make too many decisions Endeavouring to cope with changes that affect the job. Concern about the costs in monetary and career in terms of making mistakes. Excessive and inconvenient working hours. Highly repetitive work The necessity to work fast Erosion of salary differentials. The prospect of redundancy or being forced into premature retirement. Disparity between real authority and authority vested in the job. The feeling of being trapped in a job without much chance of getting a similar or better job elsewhere. A perceived mismatch between performance on the job and the financial benefits secured. Reservation about the value of the job in contributing to the output or welfare of the organization. A study by The National Institute of Mental Health Research reports that the major sources of stress for working people are evenly divided between the job and the environment. Consequences of Job Stress: Stress may affect any employee, whether the employee is a manager or a worker, young or old. Although much is said about managerial stress, but studies done by Zaleznik, Kets de Vries, and Howard (1977) reported that manager showed a lower incidence of stress reaction than did staff and operational personnel. The staff group reported the highest incidence of cardiovascular illness and gastrointestinal distress. The operations group had the highest incidence of emotional distress, medication use, and allergic respiratory problems. The psychologist concluded that the manager reported fewer stress symptoms because they were more familiar with organizational processes and thus had more control over themselves. They were better equipped to tolerate the period of uncertainty and role ambiguity that followed the company’s reorganization. Power and control over their work situation enhanced their self-esteem and independence, rendering them less vulnerable to the effect of stress. In contrast, employees in staff and 33 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 operation positions, with little or no control over organizational processes, had lower self-esteem and autonomy and less tolerance of role ambiguity. Managers were also found to feel less threatened by the performance appraisal process. Staff and operations personnel have high accountability for results, outcomes that can be quantified for their evaluations. For many staff and operations people, lack of authority is clearly stressful situation (Schultz & Sydney 1998). Physical Problem due to Job Stress Most of the attention and basic research over the years has been devoted to impact that stress has on physical health. According to the study of Herbert and Cohen (1994), there are several possible pathways through which stress could produce physical problem. Sometimes, following a stressful period, people get colds, flu (Berry, 1997), back pain (Svebak et al., 1997), headache (Carson & Butcher 1998), neck pain, excessive drinking, chest pain, stomach problem, arthritis, constant tiredness, dry mouth, asthma and ulcer (Carson & Butcher 1998). Direct influence could occur through the effect of stress on nervous and endocrine systems as well as on the immune system (Barannon & Jess (2000). A high level of stress is accompanied by high blood pressure and high level of cholesterol (Coleman et al., 1980) and many even results in heart disease (Cummings & Cooper 1974). Further, the study of Bammer and Newberry (1982) revealed that, there may be a link between cancer and stress. Psychological problems due to Job Stress: Psychological consequences of job stress relate to an individual’s mental health and well-being. When people experience too much stress at work, they may become depressed or may find themselves sleeping too much or not enough. Stress may also leads to family problems and sexual difficulties (Dunnette & Hough, 1987). Other psychological symptoms of job stress are the following: - Anxiety Feeling unable to cope Obsessional Problems Feeling of neglect Anger Feeling of Ugliness - Depression - Lack of interest in life - Loss of sense of humour - Feeling of failure - Irritability Behavioural problems due to job stress: Behavioural consequences of stress are responses that may harm the person under stress or others. Direct behaviours that may accompany high levels of stress include under eating or over eating, increase smoking and drinking, and drug abuse. Other behavioural consequences may include accident, violence, proneness, and appetite disorders. Organizational Problems due to Job Stress: Clearly, any of the individual consequences just discussed can also affect the organization. Still other consequences of job stress, however, have more direct consequences for the organization. Some of the major organizational symptoms are as under: - 34 High absenteeism (John, 1986) Industrial relation and difficulties Prolonged strikes Feeling of being failure Poor quality control - High labour turnover Poor quality control Apathy Accident Taking long lunch break. Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 Job Stress and Job Performance: Historically, it was assumed that low stress led to high job performance and high job stress led to low job performance. But later research indicated that it was an incorrect assumption. Stressed worker/employee/managers may give high job performance or low job performance or only average job performance. So stress and job performance relationship is quite complex, being influenced by many intervening variables. Some correlations have been found between job stress and job performance; but these often are small and not statistically significant. Further more, there is a question whether job stress leads to poor job performance or poor job performance leads to job stress. Depending upon the amount of stress, it can be either harmful or helpful (Sylvia et al. (1989). High Performance tails of owing to the anxiety, fatigue etc. Job Performance Positive effect = Peak Performance Learning leads to performance 1 2 3 Low 4 High Break Down & Job Stress Under utilization Figure 1: Job Stress and Performance Relationship Model based on Yorkes-Dodson Law Source: Melhuish, 1 978 Figure 1 shows the relationship between stress and job performance. When there is no stress, job challenges are absent and performance tends to be low. As stress increases, performance tends to increase because stress helps a person call up resources to meet the job requirements. As stress reaches a plateau that corresponds approximately with a person’s top day-to-day performance capacity and at this point additional stress does not produce more improvement. And finally, if stress becomes too great, performance begin to decline. In the very high stress, worker can strike or fall ill. Thus, we can generalize that job performance tends to be best under moderate amount of stress. Too much stress cause people to become temporarily ineffective and too little stress cause people to become lethargic and inattentive. The optimum amount of stress is referred to as eustress18–a positive force in our lives that is equivalent of finding excitement and challenges in the life. 35 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 Coping Strategies: Stress does not have to be viewed as a bad thing, for there is only one kind of person without conflicts – a dead one. However, too much stress is harmful and measures should be taken to tackle it with the hope of eventually reducing it19. Many strategies have been developed to help manage stress in the work place. Some are strategies for individual, other are geared towards organization. Coping Job Stress with Individual Strategy: A leading criticizing psychotherapist Rani Raote (1995) observed that it is better to pray for a stronger back than a lighter cross and questioned, is it really the size of the cross, which is the only consideration? Exacerbating the problem is the lack of strength needed it to carry it. Thus, rather than wasting time fretting and Grumbling about problems, we should buildup energy to do task. Life can be made much less stressful by simply trying to increase our internal resources for coping both qualitatively and quantitatively (Agarwal, 2001). Some individual based stress management technique. 1. Exercise: People who do exercise regularly are less likely to have heart attacks, less tension and stress and are more confident, and show the greater optimism. People who don’t do exercise regularly, on the other hand feel more stress, are more likely to be depressed, and so forth (Folkins, 1976). 2. Relaxation: - If you feel comfortable, you can take anything. Relaxation can be achieved in a variety of ways, like listening to music, going for walk, vocation, biofeedback or mediation. There is some research evidence that much mediation can have a desirable physical (Robert et al., 1972), mental (Terri, 1972), impact on the people. 3. Doing something different at different speed: - Pestonjee (1992) has referred to this as “Changing gear”. If a person has had a heavy workload, he should take a day or two off and do something entirely different from his work. 4. Time management: - The idea is that many daily pressures can be eased or eliminated if a person does a better job of managing time. It also promotes delegating less important activities to others. 5. Networking: - People need and will benefit from social support (Vivie, 1996). Applied as a strategy to reduce job stress. Supportive friends and family can also help us in dealing with normal stress on an ongoing basis. • • • • • • Some other techniques: Role management Ayurvedic way Acupuncture Cognitive therapy Behavioural self control Organizational Coping Strategies: Organizations are realizing that they should be involved in managing their employee’s stress. Organizational coping strategies are designed and developed by management to eliminate or control organizational level stressors in order to prevent or reduce job stress for individual employees. Strategies that management might consider include: 1. Stress Management Training: - Stress management training refers to training programmes designed to provide employees with better coping skills, for example, through meditation, biofeedback, muscle relaxation and stress inoculation. Workers report fewer symptoms after stress management training than control/comparison groups and often report power somatic complaints. In 36 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 a typical SMT, the employees are informed about the basics of stress. They are warned about the ill effects of stress, its physiological basis awes the relationship between stress and work. 2. Stress Intervention Practice: - Stress intervention refers to those organizational interventions, which are aimed at lowering the level of stressors experienced by the employees intervention and aimed at: • • • • Changing Organizational Structure Changing Job Design Changing Leadership Practice Employees Assistance Programme 3. Job enrichment etc., and many others aspects of work setting occur everyday. Jackson (1983) was one of the first to report a stress reduction intervention in organizational literature. She assigned employees of a hospital out patients facility either to a participation or no intervention control group. 4. Employees Assistance Programme: - EAP is the ways of providing counseling services, etc to overcome the stress being faced by employees. It was probably first time used at the Hawthorne. Works of Western Electric Company in Chicago (Netwon, Hardy and Fineman, 1995). Today, the most common form of EAPs is counseling of mental health among employees with special emphasis on alcoholism and drug addiction. In addition to this some other organizational strategy can be used to cope with job stress suggested by Ekin and Rosch (1990). Elkin and Rosch summarize a useful range of possible organizational directed strategies to reduce job stress: • • • • • • • • • • Redesign the task Redesign the work environment Establish flexible work schedules Encourage participative management Include the employee in career development programme Analysis work roles and establish goals Provide social support and feedback Build cohesive teams Establish fair employment policies Share the rewards 1. Wellness Programs: Wellness programs are activities that organizations sponsored to promote good health habits or to identify and correct health problems (Gebhart & Crump, 1990). There are three main types of wellness programs (Jeffrey, 1986). The first are programs aimed at raising awareness and providing information. A second type of wellness program involves employees in ongoing efforts to modify their lifestyles. And third type of wellness program has as its goal the creation of an environment that will help employees to maintain the health life style developed in the other program. 2. Eliminating work over load and under load: - Appropriate employees selection and training programmes, equitable promotion decisions, fair distribution of work and proper matching of job requirements with employee abilities can help to eliminate work overload and under load as stressors. Concluding Remarks In the 21st century business environment, stress has become a way of life- an occupational hazard. Work can be a dangerous place, not only for the blue-collar workers who must use hazardous equipment 37 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 and substances, but for the white-collar workers as well. But, stress is not always harmful especially in case of organization. If the stress is positive, the result may be more energetic, enthusiasm and motivation. As Kets de Vries (1979) has noted, each individual needs a moderate amount of stress to be alert and capable of functioning effectively. But excess of everything is bad; job stress cannot be the exception. High job stress can create physical, psychological, behavioural and organizational problems. Individual and organizational stress coping strategies can greatly help to cope with the problem of job stress. Organizations should be aware of and accept that the problem of job stress exists; try to identified the problem; attempt to solve the problem; and also find the ways of coping with job stress. In case the attempt is failed. For individual (prevention is better than cure) regularity of meals and their nutritional balance are of major importance in keeping fit and in raising resistance to job stress. Adequate and moderate consumption of food, drink and drugs are also worked pursing. References 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 38 Agarwal Ritu (2001). Stress and law at work. London: Response Books, pp.199-249. An example of recent study would be Vivien K.G. Lim (1996). Job insecurity and its out come: Moderating effects of work – based and non-work based social support. Human Relation, Vol. 49 No.2, pp.171-194. Barannon, Linda and Feist Jess (2000). Health Psychology, New Jersey: Nelson/Thomas learning, p. 153. Beginning in the 1930s and continuing until his death 1982, Hans Selye (1956, 1976, 1982) researched and popularized the concept of stress. Brannon, Linda and Fiest Jess, (2000). Health Psychology: An Introduction to Behaviour and Health. New York: Nelsion/Thomson learning, 4th Edition, pp.116. Berry, M., Lilly (1997). Psychology at Work. Singapore: Tata Mc Graw Hill. C. Folkins (1976). Effects of Physical Training on Mood. Journal of Clinical Psychology April, pp. 385-390. Carson and Butcher (1998). Abnormal Psychology and Moden Life. Longman, 10th Edition. Colmen, J.C., Butcher, J.N. & Carson, R.C. (1980). Abnormal Psychology and Modern Life. Glenview IL: Scott, Foresman. Davis, Keith and Newstrom W. John (1998). Organizational behaviour: Human Behaviour at work . New Delhi: Tata McGraw Hill, pp.430. Gebhart, D.L. and Crump, C.E (1990). Employees Fitness and Wellness Programs in the work place. American Psychologists, pp.45, 262-272. Jeffrey, N. A. (1986). Wellness plans try to target the not so well. Wall Street Journal, January, pp.131-132. Jex, S. M. (1998). Stress and Job Performance. California: Thousand Oaks,, pp.1-8 John, M. Ivancevich (1986), Life Events and Hassles as Predictors of Health Symptoms: Job Performance and Absenteeism. Journal of Occupational Behaviour, January, pp.39-51. K. Bammer and B.H. Newberry (1982). Stress and Cancer. Toronto: Hogrefe. Kay, E. (1974). Middle Management in J.O.’ Toole (Eds.), Work and the quality of life, Cambridge, M.A.: MIT Press. Kearns, J.L. (1973). Stress in Industry, London: Priory Press. Khan, R.L., and Byosiers, P. (1982). Stress in Organization, in M.D. Dunnette and L.M. Hough (Eds.), Hand Book of industrial and Organisation psychology. Consulting Psychologist Press, pp.571-650. Melhuish, A. (1978). Executive Health. London: Business Books. Quick and Quick (1987). Stress and Prevention Management, in M.D. Dunnette and L.M. Hough (Eds.), Hand Book of industrial and Organisation psychology, Consulting Psychologist Press, pp.571-650. Raote, R. (1995). Copy with stress. Times of India, Bombay, 25th April. Robert K., Wallace and Hurbert Benson (1972). The Psychology of Mediation. Scientific American, February, pp.84-90. Roberts, M. and Harris, T.J. (1999). Wellness at work. Psychology today, May 1999, pp.54-58. Safer, V. (1970). Man in Mid Career. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Sara Zaff Geber (1996) Pulling the Plug on Stress. H. R. Focus, April, pp.12. Schultz, Duaneadschutz, Ellen; Sydney (1998). Psychology and Work Today. Boston: Prentice Hall, pp.39091. Svebak, Saven; Bru, Edvin and Mykletun, Reidar (1997), Back Pain and Work Stress. Tailor and Francis Publishers, pp.57-67. Terri, Schultz (1972). What science is discovering about potential benefits of mediation. Today’s Health, April 1972. pp. 34-37. Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 28. The Stress Performance relationship was clearly supported in a study of 300 managers by Sylvia, A. Joure et al. (1989). The Pressure Cooker of work. Personnel Administrator, March, pp.92-95. 29. Thomas G. Cummings and C. L. Cooper (1974) A Cybernetic Framework for Studying Occupational Stress. Human Relations, May, pp 395-418. 30. Wood Men; Slocum and Hellriegal (2001). Organizational Behaviour. Thomas learning, 9th Edn. , pp.210. 39 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 BÖLGESEL KALKINMADA GİRİŞİMCİLİĞİN GELİŞTİRİLMESİ: TÜRKİYE’DE GAP VE GAP-GİDEM ÖRNEKLERİ Yrd. Doç. Dr. Sadettin PAKSOY Harran Üniversitesi İİBF 63 300- Şanlıurfa/TÜRKİYE Tel: 90 414 344 00 29, Fax: 90 414 344 00 34 [email protected] ÖZET Bu çalışmada, bölgesel kalkınmada girişimciliğin yeri ve önemi ele alınmış, GAP ve GAP-GİDEM hakkında bilgi verilmiştir. GAP, Türkiye’nin gerçekleştirmekte olduğu en büyük bölgesel kalkınma ve entegre bir projedir. Proje aşama aşama tamamlanmaktadır. Proje kapsamında Şanlıurfa-Harran Ovaları sulu tarıma açılmış ve tarımsal gelirde önemli artışlar sağlanmıştır. Bu gelirin ekonomide iyi değerlendirilebilmesi amacıyla GAP-GİDEM kurulmuştur. Bu kuruluş bölgeye yatırım yapacak girişimcilere destek vermektedir. Bu uygulama Türkiye için bir model özelliği taşımaktadır. Improve of Enterpreneurship in Regional Development: The Model of GAP and GAP-GIDEM in TURKEY ABSTRACT In this study, the place and importance of enterpreneurship is taken into consideration and information about Southeastern Anatatolia Project (GAP) and GAP Enterpreneur Support and Guidance Centers (GAP-GİDEM)’s are given. GAP, which is the biggest integrated and regional development project of Turkey. The Project is coming to end step by step. Within the scope of the GAP, Şanlıurfa-Harran plains open for irrigations and agriculturel income importantly incresed. In order to use this inreased income at economy in a meaningful way, GAP-GİDEM established. This institution gives support to enterpreneurs, who want to make investment in the region. This application has one important property that is a model for achievingin regional development concepts in Turkey. 1. GİRİŞ Bölgesel kalkınma, sanayileşmenin belli bölgelerde toplanması sonucu oluşan dengesizliği ortadan kaldırmak amacıyla, geri kalmış bölgelerin sanayileşmesini ve ülke içinde eşit gelir dağılımının sağlanmasını ifade eder. Bir ülke bütün bölgeleri ile sosyo-ekonomik olarak bütünleştiği nispette kalkınmış sayılabilir (1). Türkiye’nin de bölgeleri arasında sosyo-ekonomik dengesizlik vardır. Bu dengesizlikleri ortadan kaldırabilmek için, bir yandan bölgesel kalkınmaya önem verilmeli ve kalkınmayı sağlayacak projeler geliştirilerek uygulamaya konulmalı, diğer yandan ise bu bölgelerde girişimcilerin yatırım yapmaları sağlanmalıdır. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP); Türkiye’nin bu konuda uygulamakta olduğu önemli ve örnek bir projedir. GAP; Türkiye nüfusunun ve alanının yaklaşık %10’unu oluşturan ve Türkiye’nin diğer Bölgelerine göre daha az gelişmiş olan, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde uygulanmaktadır. Önceleri su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesini amaçlayan bir mühendislik projesi olarak başlayan, daha sonra çok sektörlü, entegre ve bölgesel bir yatırım programı olarak ele alınan GAP, günümüzde de insan odaklı sürdürülebilir bir bölgesel kalkınma projesi olarak yürütülmektedir. GAP kapsamında; 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ile 1.7 milyon hektar arazinin sulaması ve 7476 megavatın üzerinde bir kurulu kapasite ile yılda 27 milyar kilovat saatlik elektrik enerjisi üretilecektir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile ülkenin daha fazla gelişmiş bölgeleri arasındaki sosyo-ekonomik gelişmişlik farkını gidermek ve sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak amacıyla başlatılan GAP’ın toplam maliyeti 32 milyar ABD doları olup, kamu yatırımlarının nakdi gerçekleşme oranı %50 civarındadır. Bu güne kadar 17 milyar dolar civarında harcama yapılmıştır. 40 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 Rakamsal büyüklükler ve etkileri açısından Dünyanın en önemli Bölgesel Kalkınma Projeleri arasında ilk sıralardadır (2). Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin, imalat sanayi yapısı, işyeri, istihdam ve yaratılan katma değer açısından ülkenin diğer bölgeleri ile karşılaştırıldığında, geliştirmeye ve desteklenmeye ihtiyacı olduğu ortaya çıkmaktadır. 1995 yılında Şanlıurfa Harran Ovası’nda küçük bir alanda başlayan sulamalar sonucu elde edilen tarımsal gelir üç kat artmış ve özellikle tarıma dayalı sanayilerde hızlı bir gelişme gözlenmiştir. GAP’ın getirdiği bu verimlilik son yıllarda yatırımcıları Bölge’ye çekmiş ve ortak girişimleri hızlandırmıştır. Bu gelişmeler sonucu, tarımsal hasılanın artması nedeniyle oluşan sermaye birikiminin verimli yatırım alanlarına yönlendirilmesi gereği ortaya çıkmıştır. GAP Girişimci Eğitim ve Destekleme Merkezi (GAPGİDEM), GAP Bölgesinde sürdürülebilir insani kalkınma yaklaşımının ve entegre bölgesel kalkınmanın vazgeçilmez bir unsuru olarak benimsenmesi, Projesi'nin başlatılmasındaki temel husustur. Bu çalışma, GAP İdaresi, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, Avrupa Komisyonu ve diğer ilgili kuruluşlarla birlikte yürütülen bir projedir. GAP-GİDEM büroları, bölgedeki her türlü, özelliklede küçük ve orta ölçekli işletmelerin, turizm işletmeleri, tarımsal işletmeler ve el sanatlarına yönelik girişimciliğin geliştirilmesi ile kadınların ve gençlerin ekonomiye kazandırılması alanlarına yönelik olarak tasarlanmıştır. Girişimcilik fikrini geliştiren, düşünce aşamasından, gerçekleştirilmesine kadar geçen süreçte bir yatırımcının ihtiyaç duyacağı tüm hizmetleri verebilecek donanıma sahip olarak; bölgedeki mevcut ve potansiyel girişimcilere danışmanlık, eğitim, bilgilendirme ve yönlendirme konularında hizmetler verilmektedir. Bu çalışmada, Türkiye’de bölgesel kalkınmada girişimciliğin geliştirilmesinde; GAP ve GAP-GİDEM’lerin rolleri ve önemleri ortaya konulmuştur. 2. TÜRKİYE’DE UYGULANAN BÖLGESEL KALKINMA POLİTİKALARI 2.1. Bölge Kavramı Son yıllarda yaşanan küreselleşme ve bölgesel bütünleşmeler, ekonomik, sosyal ve politik değişimler geleneksel Bölge kavramını da tartışılır kılmıştır. Geleneksel anlayışta Bölge, yan yana gelmiş yerel birimlerin bölgesel bütünlüğü ile oluşan, ulus devlet dışına kapalı, ulus devletin denetiminde, sınırları çizilmiş bir birimdir. Küresel anlayışta ise Bölge, ilişki ağı ile belirlenen, mekansal süreklilik koşulu olmayan, uluslar arası ilişkilere doğrudan açılan, sınırları değişken bir birimdir. İlişkiler ağının niteliği ve ilişkilerin yoğunluğu bölgenin gelişmişliğini belirtmektedir. Planlama amaçlı bölge; kentten daha geniş, ülkeden daha küçük, yönetsel sınırları ulus yönetsel birim sınırları ile çakışan, ancak etkileşim açısından o sınırları aşabilen, yerinden yönetilen, demokratik katılımcı bir yönetime ve bütçeye sahip bir yönetim birimi olarak tanımlanabilir (3). Bölge Sınıflandırmaları İçerdikleri alt bölge ve ekonomik potansiyellere göre farklılıklar gösteren bölgeleri, genel hatlarıyla aşağıdaki gibi sınıflandırmak mümkündür (3): Azgelişmiş Bölgeler: Zorlukları olan, tarımsal ve ekonomik açıdan az gelişmiş izole olmuş bölgelerdir. Genel nitelikleri itibariyle bu bölgelerde gelir seviyesi, gelir artış hızı ve eğitim seviyesi düşük, tasarruflar yetersiz, yatırımlar için sermaye kıt, istihdam imkanları sınırlı, nüfus artış hızı yüksek, altyapı imkanları gelişmemiştir. Gerilemekte Olan Bölgeler: Bu tip sorunlu bölgeler arasında yer alan, zorlukları olan büyük kent çevreleri ve fazla kalabalık bölgelerin sorunları dünya ekonomi konjonktüründe büyük önem kazanmıştır. Sorunlu Endüstriyel Bölgeler: En önemli sorunları artan işsizlik, işletme/üretim teknolojilerindeki eskimişlik, fiziksel ve çevresel nitelik kaybıdır. Yenileme çabaları genellikle yetersizdir. 41 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 Büyümenin Baskısı Altında Olan Bölgeler: Bu bölgelerde ekonomik yoğunlaşma ve gelişme ile birlikte barınma/konut, altyapı eksikliği, ulaşım, çevre kirliliği gibi temel sorunlarla karşılaşılmaktadır. Acil Müdahale Bölgeleri: Afete maruz kalmış bölgeler, toplumsal olarak sorunlu bölgeler, büyük ve kapsamlı projelerin etkisi altındaki bölgelerdir. Risk Bölgeleri: Doğal risk (deprem, erozyon, taşkın vb.) ve yapay risk (nükleer santral, zararlı kimyasal üretim vb.) alanlarıdır. Hassas Bölgeler: Ekolojik yönden duyarlı alanlar ve havzalar, doğal ve kültürel değerler açısından zengin bölgelerdir. Özel Statülü Bölgeler: Serbest şehir, sınır-ticaret bölgeleri vb., yasa ile özel uluslar arası statü kazanmış bölgelerdir. Kalkınmada Öncelikli Bölgeler: Yeni bir tanım olarak Türkiye’de gündeme gelmiştir. Bölgesel gelişmişlik farklarının ortaya çıkması ile birlikte, bu farklılıkların giderilmesi için bölgelerin ve/veya illerin ihtiyaçları ön plana çıkarak hükümetlerin gündemine girmiştir. GAP Bölgesindeki illerin tamamı kalkınmada öncelikli iller arasındadır. 2.3. Türkiye’de Uygulanan Bölgesel Kalkınma Programları Kalkınma süreci içerisinde her ülkede olduğu gibi Türkiye’de de, ekonomik gelişmenin ülkenin tüm bölgelerinde aynı anda başlayamaması ve belirli ayrıcalıklı noktalarda ortaya çıkan gelişmenin bu merkezlerde yoğunlaşması, bölgeler arası gelişmişlik farklılıklarını ortaya çıkaran en temel sebeptir. Ülkemizde değişik ölçeklerde bölgesel kalkınma programlama çalışması yapılmıştır. Ana hatları ile bunlar (4): Antalya Bölgesi Projesi: 1959 yılında, İmar ve İskan Bakanlığı Bölge Planlama Dairesi tarafından ilgili ortaklarla yürütülmüştür. Projenin amacı; Antalya, Isparta ve Burdur İllerini içine alan bölgede ekonomik ve toplumsal yönden dengeli bir gelişmeye temel olacak “yatırım öncesi” araştırmalar yapmaktır. Doğu Marmara Bölgesi Projesi: İstanbul’un büyümesinin kaçınılmaz olduğu ve özendirilmesi gerektiği noktasından yola çıkılarak, İstanbul, Kocaeli, Sakarya, Bursa, Balıkesir, Tekirdağ, Edirne, Kırklareli ve Çanakkale’yi kapsayan bölgede dört ile öncelik verilmiştir. Planın hazırlıkları İmar ve İskan Bakanlığı tarafından yürütülmüştür. Zonguldak Bölgesi Projesi: Ereğli’de kurulacak olan ikinci demir-çelik endüstrisinin yaratacağı sorunları bölge açısından incelemek amacıyla hazırlanan proje, İmar ve İskan Bakanlığı tarafından yürütülmüştür. Çukurova Bölgesi Projesi: Plan bölgesi ülkemizin en verimli tarımsal alanlarından biri olan Çukurova’yı kapsar. Projenin başlıca amacı sektörler arası geniş kapsamlı bir yaklaşımla, bölge gelirinin artmasını sağlayacak yatırım alanlarının belirlenmesi ve bölge içinde dengeli bir gelir dağılımının gerçekleştirilmesidir. Zonguldak-Bartın ve Karabük Bölgesel Gelişme Projesi (ZBK) : 9 565 km²’lik bir alanda 1,11 milyon nüfusu (1990 sayımına göre) kapsayan ve Zonguldak, Bartın ve Karabük illerinden oluşmaktadır. Amacı; kapanacak olan KARDEMİR’in (Demir, Çelik ve Kömür İşletmeleri) ekonomik ve Sosyal yapı üzerindeki olumsuz etkisini giderebilmek, bölgenin sosyo-ekonomik değişimine olumlu yönde katkı sağlamaktır. Doğu Karadeniz Bölgesel Gelişme Planı (DOKAP) : Artvin, Bayburt, Giresun, Gümüşhane, Ordu, Rize ve Trabzon illerinden oluşan, plan alanı 39 361 km² ve toplam nüfusu 3,2 milyon olan bir çalışmadır. Amacı; kısa ve uzun dönemde Bölgenin gelişmesini sağlayacak entegre bir kalkınma planın hazırlanması, 42 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 öncelikli sektörlerin ve olası yatırım projelerinin belirlenmesi, planlama ve yatırım kabiliyetlerinin arttırılmasıdır (5). Doğu Anadolu Projesi (DAP) Ana Planı : Ağrı, Ardahan, Bayburt, Bingöl, Bitlis, Elazığ, Erzurum, Erzincan, Gümüşhane, Hakkari, Iğdır, Kars, Malatya, Muş, Tunceli ve Van illerinden oluşan proje alanı 158 972 km² olup, 6 147 603 kişilik bir nüfusa sahiptir. Diğer bölgeler ile arasındaki gelişmişlik farkının ortadan kaldırılması ve dengeli gelişme (mekansal, çevresel, sosyo-ekonomik, sosyal vb.) için bölgenin kendi potansiyellerini harekete geçirecek ortamın yaratılması hedeflenmektedir. Yeşil Irmak Havza Gelişimi Planı: Yeşil ırmak ve kollarının yer aldığı havzada akım rejiminin düzensizliğinden kaynaklanan taşkınlar, erozyon, su, çevre kirliliği sorunları önemli boyutlara ulaşmıştır. Bu proje ile havzada ekolojik dengeyi bozmayacak en uygun ve ekonomik arazi kullanım planlamasının yapılması, doğal kaynakların güncel takibinin ve yönetilmesinin sağlanması amaçlanmaktadır. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP): Proje kapsamında öncelikle bölgenin çok zengin su kaynaklarından olan Fırat ve Dicle nehirleri sularının, sulama ve enerji üretimi amaçlarıyla değerlendirilmesi, düzensiz akışı olan bu iki nehrin sularının dizginlenmesi öngörülmüştür. 1960 yılından sonra hazırlanan raporlar doğrultusunda 1986 yılında iki su kaynağı ile ilgili projeler birleştirilerek “Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP)” olarak isimlendirilmiş ve bu entegre projenin “Güneydoğu Anadolu Projesi Kalkınma İdaresi Teşkilatı” eliyle yürütülmesine başlanmıştır.Türkiye’nin Güneydoğusunda yer alan ve 9 ili kapsayan bu bölge hakkında ilerleyen bölümlerde detaylı bilgiler verilecektir. 3. BÖLGESEL KALKINMADA GİRİŞİMCİLİĞİN ÖNEMİ Güncel yaklaşımlar çerçevesinde kalkınma, ülke genelinde siyasal, kültürel ve toplumsal kurumlardaki değişimi kapsayan çok boyutlu bir kavramdır ve özünde insan faktörünü barındırmaktadır. Kalkınma sürecinde, insan faktörünü dikkate almayan veya sorunların merkezine insanı koymayan ülkelerin, hedefledikleri kalkınmayı gerçekleştirme şanslarının olmadığı açıkça vurgulanmaktadır (6). Girişimciliğin tanımında yenilik vardır. Bu yenilik mevcut kaynakların yeni bir bileşimini ifade ettiği gibi, eskiden beri yapılan bir işi daha kaliteli, daha hızlı veya daha ucuza yapmak da yeniliktir. Bölgesel kalkınmanın uygulandığı yerler, genellikle göreceli olarak diğer bölgelerden pek çok konuda ve özellikle de sosyo-ekonomik olarak geri kalmıştır. Diğer bölgelere göre mevcut ve daha avantajlı olan sektörlerinin geliştirilmesi son derece önemlidir. Bu sektörlerin sadece kamu eliyle geliştirilmesini beklemek, hem gerçekçi hem de sürdürülebilir olmayacaktır. Çünkü kamunun kaynakları kısıtlıdır ve tüm kaynaklarını bu bölgelere ayıramaz. Dolayısı ile, bölgedeki mevcut yerel potansiyellerin harekete geçirilmesinde, kamu yönlendirici ve geliştirici bir rol üstlenmeli ve sürdürülebilir bir gelişme içinde yerel dinamikleri harekete geçirmelidir. Bu; yöntem olarak hem ekonomik, hem de kalıcıdır. Çünkü temelinde bölge insanı ve bölge kaynağı vardır. Bu boyutuyla, Bölgesel Kalkınmada girişimciliğin geliştirilmesi, dolayısı ile bölgenin sahip olduğu potansiyellerin kalkınma sürecine entegre edilmesi son derece önemlidir (7). 4. TÜRKİYE’DE GİRİŞİMCİLİĞİN GELİŞTİRİLMESİ: GAP VE GAP-GİDEM ÖRNEKLERİ 4.1. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak illerini kapsayan Proje alanı 75 358 km² olup (Harita 1), 6 608 619’lik nüfusu ile Türkiye yüzölçümünün ve nüfusunun yaklaşık %10’unu oluşturmaktadır. Öncelikle su kaynaklarının geliştirilmesini amaçlayan bir mühendislik projesi olarak başlamasına rağmen, daha sonra çok sektörlü, entegre, bölgesel bir yatırım programı olarak ele alınmış olan GAP, günümüzde ise insan odaklı sürdürülebilir bir kalkınma projesi olarak yürütülmektedir. Bu anlamda, Türkiye’nin şimdiye kadar yaptığı en kapsamlı ve en büyük projesidir. İçinde; barajlar, hidroelektrik santralleri, sulama sistemleri, tarımsal altyapı hizmetleri, endüstriyel gelişim, sanayileşme, sağlık, eğitim, turizm ve diğer sektörel projeleri kapsamaktadır. 43 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 GAP kapsamında; 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ile 1.7 milyon hektarlık bir alanda ekonomik olarak sulu tarım yapılması ve 7476 megavatın üzerinde bir kurulu kapasite ile yılda 27 milyar kilovat saatlik elektrik enerjisi üretilmesi hedeflenmektedir (2). Bu projeler paketi kapsamında; kişi başına düşen gelirin %209 artması, tüm sektörlerde ortalama %445’lik bir büyüme ve 3,8 milyon kişiye de istihdam olanakları sağlanmış olacaktır. GAP’ın toplam maliyeti 32 milyar $ olup, kamu yatırımlarının nakdi gerçekleşme oranı % 50 civarındadır. Rakamsal büyüklükler ve etkileri açısından dünyanın en önemli kalkınma projeleri arasında ilk sıralardadır (2). Harita 1. Türkiye ve GAP Bölgesi’nin Konumu (GAP İlleri) Son yıllarda, dünya ekonomisinde yaşanan yapısal değişime paralel olarak ülkelerin kalkınma hedefleri, amaçları ve söylemleri de farklılaşmış; planlama alanında yeni yaklaşımlar öne çıkmış, yeni kavramlar benimsenmiştir. Uluslar arası kalkınma konularının gündemine, sürdürülebilirlik kavramı girmiştir. Bu kavramdan yola çıkarak, yöre halkının yaşam kalitesini sosyal, kültürel, ekonomik ve çevresel açılardan yükseltmeyi hedefleyen proje etkinliklerinin, yalnızca kamu kuruluşları tarafından değil, mümkün olduğunca özel sektör ve yerel kapasitenin (yerel yönetimler, sivil toplum kuruluşları ve yöre halkı) katılımıyla planlaması ve uygulanması benimsenmiştir. Bu yaklaşım, yerel sorunlara, gereksinimlere, tutumlara ve önceliklere duyarlı, yeni bir planlama anlayışını gerektirmektedir. Sürdürülebilir insani kalkınma yaklaşımı çerçevesinde kamu kaynak ve potansiyelinin rasyonel kullanımı, halk katılımının güçlendirilmesi, özel sektörün kalkınma faaliyetlerine katılımı ve insani gelişme hedeflerine ulaşılması Planın önemli özelliklerini oluşturmaktadır. Bununla birlikte, her ülke, özel koşullarından hareketle, kendi sürdürülebilir kalkınma ölçütlerini belirlemek durumundadır. Türkiye’nin bu alandaki ihtiyaçlarını belirlemek amacıyla Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile GAP İdaresi’nin ortaklığında ilgili kurum ve kuruluşlarında katılımıyla bir seminer gerçekleştirilmiş ve “sürdürülebilirlik” bağlamında aşağıdaki hedefler benimsenmiştir. 44 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 a-Bölgedeki ekonomik koşulları mümkün olan en ileri düzeyde geliştirecek şekilde yatırımların arttırılması, b-Sağlık ve eğitim hizmetlerinin ülke düzeyine ulaşacak biçimde geliştirilmesi, c-Yeni istihdam olanaklarının yaratılması, d-Kentlerde yaşam kalitesi ile kentsel ve toplumsal altyapının, daha sağlıklı kentsel çevreler yaratılmasına olanak tanıyacak biçimde iyileştirilmesi, e-Kırsal altyapının sulamada optimal gelişmeye olanak tanıyacak biçimde tamamlanması, f-Bölge içi ve bölgeler arası ulaşılabilirliğin arttırılması, g-Mevcut ve yeni kurulacak sanayilerin gereksinimlerinin karşılanması, h-Suyun, toprağın, havanın ve bunlarla ilgili eko-sistemlerin öncelikli olarak korunması, i-Karar alma ve proje uygulamasında halk katılımının geliştirilmesi. GAP’ta sürdürülebilir kalkınmanın temel bileşenleri ise, sosyal, çevresel, tarımsal fiziksel ve mekansal sürdürülebilirlik ile ekonomik geçerlilik olarak ifade edilmiştir. Çevresel ve kültürel sürdürülebilirlik doğal kaynakların sürdürülebilirliğine, çevre ve kültür mirasının korunmasına bağlıdır. Ekonomik geçerlilik verimli ve etkin projelerin uygulanması, istihdam olanakları, ekonomik gelişme ve özel sektör katılımı ile çok yakından ilgilidir. Sosyal sürdürülebilirlik ise katılımcılık, eşitlik, adillik ve insan kaynaklarının gelişimi ilkelerinin benimsenmesi ile sağlanabilmektedir. Diğer yandan, sürdürülebilir kalkınma kamu sektörü ile birlikte özel sektör ve halkın katılımından oluşan bir tabana dayalıdır. Bu çerçevede, kamu yatırımları sürdürülebilir kalkınmada gerekli alt yapıyı oluşturmak; özel sektör ağırlıklı olarak sanayii yatırımlarını gerçekleştirmek; halk ise planlamadan uygulamaya kadar her alanda gelişmenin içinde olmak durumundadır. 1995 yılında 30 000 hektarlık bir alanda sulamanın başladığı Şanlıurfa-Harran ovasında 2004 yılı sonu itibariyle sulanan alan 130 bin hektar civarındadır. Aynı bölgede sulama öncesi kişi başına yaratılan tarımsal katma değer 596 $ iken, sulamayla birlikte bu rakam üç kat artmış ve özellikle tarıma dayalı sanayilerde hızlı bir gelişme gözlenmiştir. Gayri safi tarımsal üretim değeri sulama öncesinde 1 050 $/hektar iken sulamayla beraber bu rakam 2000 yılında 2 347 $/hektara ulaşmıştır. 1987-2001 yılları arasında Türkiye’de yıllık ortalama tarımsal büyüme hızı %0,8 iken Güneydoğu Anadolu Bölgesinde %4,3 olmuştur. Türkiye’de sanayinin yıllık ortalama büyüme hızı % 3,5 iken Güneydoğu Anadolu Bölgesinde % 2,2 olmuştur. Sulamanın başladığı alanlarda, örneğin Şanlıurfa’da bu oran % 14,6 olmuştur. Yine aynı dönemde Türkiye’de hizmetlerde yıllık ortalama büyüme hızı % 3 iken, yine Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bu oran % 3 (Şanlıurfa’da % 3,3) olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’de yıllık ortalama büyüme hızı % 2,8 iken, yine Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bu oran % 3,2 (Şanlıurfa’da % 6,9) olarak gerçekleşmiştir. 1991-2003 yılları arasında GAP illerine ayrılan yatırım ödeneği ülke genelinde kamu yatırımlarına ayrılan ödeneğin % 7,3 olup, ülke genelinde yatırım ödeneğinin yıllık ortalama artış hızı % 0,64 iken, GAP Bölgesi için % 2,22 olmuştur ( 8). 1990’lı yılların başında hazırlanmış olan Master Plan, değişen ve gelişen dünya ve ülke koşullarına göre yeniden revize edilmiş ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi Kalkınma Planı hazırlanmıştır. GAP’taki tüm fiziki yatırımların 2010 yılına kadar tamamlanması hedeflenmektedir. 4.2. GAP Girişimci Destekleme ve Yönlendirme Merkezleri (GAP-GİDEM) Yukarıda örnekleriyle açıklanan gelişmelerle birlikte Bölgede sermaye birikimi oluşmaya başlamıştır. Kalkınma planları ve yıllık programlarda öngörülen hedeflere ulaşmak doğrultusunda ve Avrupa Birliği 45 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 normları ve uluslar arası anlaşmalara uygun olarak tasarrufları yatırımlara yönlendirmek gerekmektedir. Yatırımlarda devlet yardımlarının arttırılması ve GAP’ın getirdiği verimlilik son yıllarda yatırımcıları Bölgeye çekmiş ve ortak girişimleri hızlandırmıştır. Bölge insanı, sulamaların getirdiği tarımsal ürün artışlarıyla kapital sahibi olmaya başlamış ve çiftçilikten girişimciliğe, sanayiciliğe doğru bir gelişim içine girmişleridir. 1995-2000 yılları arasında GAP’ta sanayi tesisleri sayısı yaklaşık olarak iki katına çıkmıştır. Bölge sanayinin, Türkiye sanayi katma değeri içindeki payı % 2’den % 4’e yükselmiştir. Ancak bu artış belirli sanayii ürünleri ve üretimlerinde kalmış, çeşitlilik ve ihracatta beklenen artışı sağlayamamıştır. Bu çerçevede katma değeri yüksek, ileri ve uygun teknolojileri kullanarak bölgelerarası dengesizlikleri gidermek, istihdam yaratmak ve uluslar arası rekabet gücünü sağlamak için yatırımcıların ve yatırımların desteklenmesi gerekmektedir. Bunun en temel nedenleri arasında, bölge insanının yeterli eğitim, yenilik, yönlendirme ve danışmanlık hizmetlerine sahip olamaması da sayılmıştır. Bu eksikliğin giderilmesi için arayışlara girilmiş, pek çok arama toplantılarından sonra, bölgede girişimciliğin desteklenmesi ve yönlendirilmesini sağlayacak, kamu bürokrasisinden uzak (ama kamu ile işbirliği içinde) yerel otoriteler ve potansiyel girişimcilerle birlikte çalışabilecek esnek, hızlı, yönlendirici ve çözümleyici ofisler kurulmasına karar verilmiştir. 4.2.1. GAP-GİDEM (I. Aşama) GAP Bölgesinde yatırımların artması ve girişimciliğin geliştirilmesi amacıyla yatırım konusunda danışmanlık sağlamak üzere GAP Girişimci Destekleme ve Yönlendirme Merkezleri (GAP-GİDEM) kurulmuştur. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile birlikte yürütülen Sürdürülebilir Kalkınma Programı kapsamında 1997 sonunda başlatılan ve daha sonra ikinci aşamaya geçilen proje, Bölgede açılan beş GİDEM ofisi aracılığıyla uygulanmıştır. Eylül 1997’de Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Mardin ve Şanlıurfa illerinde GAP-GİDEM büroları açılmış ve faaliyetlere başlanmıştır. Bu il merkezlerinde yer alan büroların yanı sıra Ankara’da GAP İdaresi bünyesinde, Proje Koordinasyon ve Yönetim Birimi ve Şanlıurfa Bölge Müdürlüğü bünyesinde Bölge Koordinatörlüğü oluşturulmuştur. I. Aşama GAP-GİDEM’ler de verilen hizmetler aşağıdaki şekilde sıralanabilir (9): * Uygun yatırım alanlarının belirlenmesi ve yatırım promosyonu, * Pazar, finansman ve teknik konuların araştırılması, yatırımcıların yönlendirilmesi, * Ön-fizibilite ve fizibilite etütlerinin yaptırılmasında yol gösterilmesi, * Yerli ve yabancı ortak arama, * Kadın girişimciliğin geliştirilmesi ve mikro işletmelerin desteklenmesi, * Girişimcilerin ihtiyaç duyduğu konularda eğitim programları ve iş gezileri düzenlenmesi, * Şirket kurulması, halka açılma konularında hizmet sunulması. GAP-GİDEM büroları, Proje'nin I. Aşamasında 300’ü uluslararası olmak üzere 2 950 başvuruyu cevaplamıştır. Bu başvurular ağırlıklı olarak uygun yatırım alanı konusunda danışmanlık, teşvik uygulamaları konusunda bilgi edinme, finans kaynağı arayışları ve makine ekipman temini konularında olmuştur. Daha sonraları giderek yatırım potansiyeli yüksek projeler belirginleşmeye başlamış ve 100’e yakın projenin ön fizibilite etüdü hazırlanmıştır. Eğitim hizmetleri talepleri ise, düzenlenen seminerler aracılığıyla, konusunda uzman kişilerin katılımıyla sağlanmıştır. Danışmanlık ve bilgi merkezleri şeklinde örgütlenen GAP-GİDEM’lerin faaliyetleri GAP İdaresi, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) ve KOSGEB Başkanları ile Türkiye Kalkınma Bankası (TKB) Genel Müdüründen oluşan bir yönetim kurulu tarafından yönlendirilmektedir. Bölgedeki uygun yatırım alanları, teşvik uygulamaları, finansman kaynakları, makine ekipman araştırması, Pazar araştırması, ortaklık kurma konularında bilgilendirme hizmetleri sunmuşlardır (Çizelge 1). Yöre dışından Bölgeye yatırımcı çekebilmek için GAP Bölgesinin ticari potansiyelini yurt içinde ve dışında 46 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 çeşitli forumlarda tanıtmak ve yörede gelişmeye açık yatırımları belirleyerek yatırımcılara sunmak ve böylece hem yeni hem de mevcut yatırımların gelişmesine aracılık etmişlerdir. Çizelge 1. GAP-GİDEM Danışmanlık Hizmetleri (Eylül 1997 – Mart 2002) İller Uygun Yatırım Alanları Adıyaman Diyarbakır Gaziantep Mardin Şanlıurfa TOPLAM 163 97 190 142 112 704 Makine/Ekipman 126 175 55 98 95 549 Teşvik Finans Diğer Toplam 122 120 80 75 91 488 106 125 112 68 96 517 126 155 108 132 171 692 643 682 545 515 565 2 950 Kaynak: (2) www.gap.gov.tr, 2005. Bireysel başvuruların yanı sıra, GAP-GİDEM’ler bölgesel gelişmeye büyük katkı sağlaması beklenen bazı projeleri de başlatmışlardır. Bu projelerin, kamu ve sivil toplum örgütlerinin ve yerel yönetimin katılımıyla gerçekleşmiş olması, sürdürülebilirliğin sağlanması açısından çok olumlu gelişmeler olarak değerlendirilmektedir. Bu projelerden bazıları aşağıdadır. Güneydoğu’da Yeni Ufuklar Projesi; GAP İdaresi, UNDP, KOSGEB ve AIESEC (Uluslararası Öğrenci Değişim Organizasyonu) işbirliği ile GAP Bölgesindeki üç Üniversitede girişimcilik yeteneği olan öğrencilere yönelik olarak 1998 de başlatılmıştır. Seçilen girişimci adaylarına çeşitli eğitimler verilmiş ve kendi projelerini yapmaları sağlamıştır. Konuları ile ilgili yurt içi ve yurt dışı staj yapma olanağı da sağlanan öğrencilerden 5’i Güneydoğuda kendi işini kurmuştur. Projenin ikinci aşaması İsviçre Hükümetinin desteği ile 2001’de başlamış olup 6 öğrenci son aşamaya gelmiştir. Kadın Girişimciliği Projesi: Bölgede kadın girişimciliğinin geliştirilmesi amacıyla gerek kamu gerekse sivil toplum kuruluşları ile yakın ilişki içinde çalışılmaktadır. Bu kapsamda girişimcilik eğitim programları düzenlenmiş ve bazı projeler hayata geçirilmiştir. Bu projeler kadınlar tarafından kurulan şirketlerce yürütülmektedir. Bu çerçevede aşağıdaki projeler başarıyla devam etmektedir (9): * Diyarbakır ilinde; Kutu Yapımı, Giyim, Pazarcı Kadınlar * Kızıltepe-Mardin ve Batman illerinde; Restoran Karacadağ Taş Toplama Projesi: Proje ile taşlık arazinin temizlenmesi amaçlanmış olup, kamu araçları kullanılarak dört köyde, Temmuz 2002’ye kadar 3 223 dekar arazi tarım için uygun hale getirilmiştir. Nar Suyu Üretimi: Üreticilerin oluşturduğu bir örgütlenme ile Şanlıurfa’da nar suyu üretimi başlatılmış ve ihracatı gerçekleştirilmiştir. Bazalt Taşı İşleme Projesi: Diyarbakır’da kamu kurumlarının desteği ile köylülerin parke taşı ve sütun taş imal etmeleri sağlanmış 10 000 ton’un üzerinde satış gerçekleşmiştir. Projede 400 civarında köylü çalışarak, Diyarbakır’daki en yüksek istihdamı sağlayan proje olmuştur. Bedensel Engelliler Hediyelik Eşya Projesi: Diyarbakır’da Valilik ile işbirliği içinde yürütülmüştür. Proje geliştirme; UNIDO-COMFOR programı kullanılarak 41 adet projenin ön-fizibilite etüdü hazırlanmıştır. Bu projeler; bulgur, inşaat boyaları, tel-çivi, konfeksiyon, dokuma, tomografi merkezi, plastik ambalaj, yem, mantar üretimi, süt ve mermer üretimi gibi yatırımlarla ilgilidir. İnşaat boyası, konfeksiyon, süt, mantar, ipek kağıt ve mermer tesisleri yatırımları gerçekleşmiştir. 47 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 GAP’taki gelişmeyi yansıtan proje portföyü oluşturulduktan sonra, planlanan GAP Uluslar arası Yatırım Forumu çerçevesinde, projelerin yurt dışı tanıtımları yapılacaktır. Söz konusu forum için gerekli finansmanın temini amacıyla Avrupa Komisyonu ECIP fonuna başvurulmuştur. GAP-GİDEM (II.Aşama) Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) finansmanıyla sürdürülen faaliyetlerin 2002 yılında sona ermesiyle birlikte, Projenin bu tarihten sonra Avrupa Birliği tarafından onaylanan finansmanı ile beş yıl daha sürdürülmesi programlanmıştır. GAP İdaresi, Avrupa Komisyonu ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı ile diğer ilgili kurum ve kuruluşlarla beraber II. Aşama çalışmaları başlamıştır. Gaziantep ofisi II. aşamadan ayrılmış, yine Avrupa Birliği finansmanıyla ayrı bir fonksiyonla Avrupa Birliği iş Geliştirme ofisi (ABİGEM) olarak, diğer ofisler ise yine aynı isimle GAP-GİDEM olarak devam etmektedirler. II. Aşamada mantıksal çerçevede vizyon olarak; GAP Bölgesindeki KOBİ ve girişimcilerin ulusal ve uluslar arası rekabet güçlerinin arttırılması, misyon olarak da; GAP Bölgesindeki KOBİ ve girişimcilerin yönetimsel, operasyonel ve girişimcilik kapasitelerinin geliştirilmesi belirlenmiştir. Bunun içinde kapasite geliştirilmesi, iş geliştirme hizmetlerinin verilmesi, Bölgesel kalkınmaya yönelik projeler geliştirilmesi, projelerin ve paydaşların görünürlüğünün sağlanması, hibe programlarına ulaşılması ve uygulanması hedeflenmiştir. Bu dönemde yatırımların geliştirilmesinin yanı sıra mevcut işletmelerin sorunlarına yönelik çalışmalar da kapsama alınmıştır. GAP-GİDEM Projesi'nin II. Aşamasında Avrupa Komisyonu'nun mali desteği ile Mayıs 2002'de başlatılmıştır. AB-GAP Bölgesel Kalkınma Programı olarak anılan, AB'nin Güneydoğu Anadolu'nun kalkındırılmasına yönelik sağladığı ve kapsamında (10); a- Kırsal Kalkınma Bileşeni, b- Kültürel Miras Bileşeni ve c- KOBİ Bileşeni projelerinin bulunduğu bir paketin KOBİ Bileşeni GAP-GİDEM Projesi'nin kaynağını oluşturmaktadır. GAP-GİDEM Projesi'nin II. Aşamasında GAP İdaresi ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (BMKP) yürütücü kuruluşlardır. GAP İdaresi aynı zamanda yararlanıcı konumunda yer almaktadır. Projenin birinci seviye stratejisi GAP İdaresi tarafından benimsenen Bölge Gelişme Stratejisidir. Bunun yanı sıra AB'nin bölge kalkınma politikaları ile KOBİ destekleme politikalarını esas almaktadır. Projenin operasyonel düzeydeki stratejisi bölgede yapılan "ihtiyaç analizi", "swot analiz", "problem analizi", "paydaş analizi" gibi çalışmaların bulguları ile belirlenmiştir. Bu kapsamda GAP-GİDEM projesinin aşağıda belirtilen çıktıları üretmesi ve bununla ilgili faaliyetleri yerine getirmesi planlanmaktadır. * Hizmetlerin sağlanmasına yönelik kurumsal altyapının oluşturulması, idamesi ve sürdürülebilir bir yapının kurulması (Hizmetlerin etkin ve verimli sağlanmasına yönelik yönetim bilgi sistemi ve kalite güvence sistemi altyapısı ile sürdürülebilir GAP-GİDEM modelinin oluşturulmasının yanı sıra proje ekibinin bilgilerin sürekli güncelleştirilmesi, bu çıktının temel faaliyetlerini oluşturmaktadır). * Potansiyel paydaşlarla işbirliği ve çalışma ilişkilerinin kurulması (Bu kapsamda paydaşlarla kurulacak güçlü ilişkiler bu projede önemli bir yer teşkil etmekte olup, bu yönde yer alan faaliyetlerin yerine getirilmesi öngörülmektedir). * Girişimciler için iş geliştirme hizmetlerinin sunulması (Girişimcilere yönelik danışmanlık, eğitim ve enformasyon hizmetlerinin belli bir sistem ve plan dahilinde sunulması ve ayrıca direk veya indirekt finans hizmetlerine yönelik imkanlara erişimin sağlanması bu başlık altında yerine getirilecektir.) 48 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 * Küçük işletmeler ve özel gruplar için projelerin geliştirilmesi ve uygulanması (Projenin yaşam süresince yerel ekonomiye mikro düzeyde başarı vakaları ile katkı sağlayacak özel projeler bu başlık altında yer almaktadır.) Verilen Hizmetler (9): • Bilgilendirme Hizmetleri: Toplam 453 adet bilgilendirme hizmeti sunulmuştur. • Eğitim Hizmetleri: 8 adet seminer veya eğitim programı düzenlenmiştir. • Danışmanlık Hizmetleri: 123 adet danışmanlık hizmeti verilmiştir. • Diğer Faaliyetler: İşletme Envanteri (257 firma) çalışması sürdürülmektedir. Sektörel ve özel gruplar için 5 adet proje geliştirilmiştir. Yukarıda sayılan faaliyetler çerçevesinde GAP-GİDEM ekibi 10 aylık bir süre içinde toplam 1,258 firmaya ulaşmış bulunmaktadır. Bunlara dayalı olarak da aşağıdaki bazı hizmetler ve faaliyetler verilmiştir; a-Bilgilendirme: Sektörel raporlar, iş birliği tekliflerinin değerlendirilmesi ve dağıtılması, mevzuat vb. b-Eğitim: Ticaret, yatırım, yönetim, kalite, standartlar vb. (Yaklaşık iki yılda 27 adet seminer yapılarak, 1423 katılımcıya ulaşılmıştır.) c-Danışmanlık ve tavsiye: İş planı, ön-fizibilite çalışmaları vb., İşletme tanı çalışması (Yine aynı süre içinde 72 adet) d-Projeler: Bölgesel geniş çaplı projeler, Ekolojik tarım, aromatik bitkiler vb. e-Diğer: Sürdürülebilirlik çalışması, GİDEM yönetim bilgi sistemi 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye’de bölgeler arasındaki dengesizlikler önemli bir sorun oluşturmaya devam etmektedir. Gerek tarihi, gerekse de yerleşim birimi olarak ve potansiyel kaynaklar bakımından varolan farklılıklar ülkenin batı bölgelerinin hızlı bir gelişme trendini yakalamasına diğer bölgelerin ise bu gelişimden olumsuz etkilenmesine yol açmıştır. Nüfus artış hızının yüksek oluşu, bölgeler arası dengesizlikleri arttıran nedenlerden biridir. Ülkemizin geri kalmış bölgelerindeki sosyo-ekonomik koşulların ve geleneksel yapının etkisiyle nüfus artış hızı daha yüksektir. Bu durum kamu hizmetlerinin sunumunun ve istihdam olanaklarının yetersiz kalmasına yol açmaktadır. İçinde bulunduğumuz 21. yüzyılda, dünyada küreselleşme yönünde hızlı adımlar atılırken, Türkiye’nin de bu sürece hızlı ve etkin bir şekilde girmesi gerekmektedir. Ülkemizin küreselleşme ve Avrupa Birliği uyum sürecine girmesi ve bu süreçten başarı ile çıkabilmesi için bölgeler arasında tam bir entegrasyonun sağlanması ve bölgesel farklılıkların ortadan kaldırılması gerekmektedir. Bu bölgelerde yapılması gereken en önemli planlama faaliyeti; tüm sektörleri içine alan, bölgenin sahip olduğu dinamikleri harekete geçirebilen, entegre, sürdürülebilir, bölge insanın ihtiyaç ve beklentilerine cevap verebilen bir Bölgesel Kalkınma Çalışmasını yürütmeyi amaçlamalıdır. Kalkınma her ne kadar iktisadi büyümeyi içerse de varolanın sayısal olarak büyümesi anlamına gelmemekte, olumlu anlamda yeni bir yapının ve/veya eski bir yapının daha üretken, daha verimli olarak kurulmasını öngörmektedir. 49 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 Dolayısıyla Bölgesel Kalkınmada yerel dinamiklerin sürdürülebilir olarak proje içinde yer alması, hem Kamunun yükünü hafifletebilecek, hem de beklenen faydayı daha kısa sürede ve daha az bir maliyetle yakalamayı sağlayacaktır. Bölgesel kalkınmada, kalkınmanın kilit noktası olan beşeri sermayenin yani insan faktörünün eğitimi, yönlendirilmesi ve desteklenmesi önemli bir yer almaktadır. Kalkınmada belirlenen hedeflerin zamanında yakalanabilmesi için, bu kalkınmaya kaynaklık edecek olan sosyal, ekonomik ve beşeri sermayenin güçlendirilmesi gerekmektedir. Ancak, böyle bölgelerin pek çok yönden sorunlu Bölgeler olduğu da unutulmayarak, sorunların çözümünde yönlendirici, teşvik edici ve eğitici hizmetleri verecek olan kuruluşlara da ihtiyaç vardır; örneğimizdeki “GAP-GİDEM”ler gibi. KAYNAKLAR (1) Müftüoğlu, T., Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler, Sorunlar-Öneriler. EGS Bank Yayınları, Ankara, 1997. (2) GAP web sayfası, www.gap.gov.tr, 2005. (3) Avrupa Birliği’nin Bölgesel Politikaları ve Türkiye’nin Uyumu. İktisadi Kalkınma Vakfı Yayınları, 2001. (4) Dinler Z., Bölgesel İktisat, 6. Basım, Ezgi Kitap evi, Bursa, 2001. (5) T.C. DPT Müsteşarlığı, Bölgesel Kalkınma ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü web sayfaları, www.dpt.gov.tr, 2005. (6) T.C. DPT Müsteşarlığı, ÖİK Raporu, 2001. (7) Yavilioğlu, C., “Kalkınmanın Anlambilimsel Tarihi ve Kavramsal Kökenleri” Cumhuriyet Üniv. İİBF Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, Sivas, 2002. (8) T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Güneydoğu Anadolu Projesi son durum raporu, 2001. (9) GAP-GİDEM Projesi Tanıtım ve Faaliyet Sunusu, 27 Şubat 2004. (10) GAP-GİDEM web sayfası, www.gidem.org, 2005. 50 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА СОЗДАНИЯ ПРАКТИЧЕСКИХ ПОСОБИЙ СЛОВАРНОГО ТИПА А. С. Цой Литературный институт им. А. М. Горького, Москва, Россия «Учебной лексикографией называется особая область педагогической лингвистики, прикладная дисциплина, содержанием которой являются теоретические и практические аспекты описания лексики в учебных целях» [Морковкин 1977: 34]. Она состоит из следующих разделов: а) теория и практика создания учебных словарей; б) теория и практика минимизации словарного и фразеологического состава; в) теория и практика учебной лингвостатистики; г) теория и практика создания лексических пособий словарного типа; д) теория и практика формирования и представления словаря в учебниках [Морковкин 1977: 33 - 34]. Особым разделом русской учебной лексикографии является раздел лексикографии, разрабатывающий учебные, профессионально ориентированные лексикографические произведения, которые предназначены для обучения русскому языку иностранных студентов различных специальностей [Морковкин 1986: 29- 32]. Научный анализ теоретических исследований, посвященных учебной лексикографии, показывает, что наиболее разработанными разделами учебной лексикографии являются: а) теория и практика создания учебных словарей; б) теория и практика минимизации словарного и фразеологического состава. Недостаточно разработанными являются: а) теория и практика учебной лингвостатистики; б) теория и практика создания лексических пособий словарного типа. Отсутствуют глубокие и серьезные исследования в области теории и практики формирования и представления словаря в учебниках. Как представляется, перспективным разделом учебной лексикографии, требующим дальнейшего исследования и развития, должна стать теория и практика составления и использования пособий по лексике словарного типа. Необходимость разработки данного раздела учебной лексикографии объясняется тем, что учебные словари, изданные лексикографами, остаются невостребованными в учебном процессе [См. список словарей]. Как пишет Н. А. Максимчук, «разработанность проблематики, связанной с созданием лексических пособий, не идет ни в какое сравнение с разработкой основ подготовки учебников или учебных словарей» [Максимчук 1985: 1]. К пособиям словарного типа относят те произведения учебной лексикографии, в рамках которых объединены теоретическая (грамматическая) информация об изучаемом пласте лексики, словарь этой лексики и практическая (методическая) часть, которая, в свою очередь, ориентирована на две первые части. Приоритет в создании пособий словарного типа принадлежит методике преподавания русского языка как иностранного и имеет определенную традицию [См. список словарейсправочников]. Приведенный список пособий по лексике словарного типа свидетельствует о практической значимости данных пособий. В этих пособиях кодифицируются наиболее сложные для усвоения иноязычными учащимися русские слова той или иной части речи. Но, как отмечает Н. А. Максимчук, эти произведения значительно опередили теорию, то есть в аспекте теоретического осмысления вопрос о пособиях описываемого типа еще достаточно не разработан [Максимчук 1985:1 – 2]. Решение этой проблемы в теоретическом плане наталкивается на бедность подобной практики для нужд иностранной аудитории, а также недостаточное количество научных разработок для нужд национальной аудитории. 51 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 В лексикографической литературе имеется одна статья Н. А. Максимчук, посвященная проблемам создания пособий словарного типа [Максимчук 1986: 190 – 196], и ею же написана диссертационная работа на тему «Пособия по лексике словарного типа для иностранцев как объект учебной лексикографии» [Максимчук 1985]. Указанная выше работа представляет собой описание специфики «пособий по лексике, представление «стимулирующей» классификации этих пособий и теоретическое обоснование включения «пособий по лексике» в число объектов учебной лексикографии» [Максимчук 1985: 1]. Включение нового раздела в число объектов, разрабатываемых в рамках учебной лексикографии, несомненно, явилось заметным достижением в лексикографии. Правомерность такого включения доказывается наличием у заявленных пособий прямой зависимости от словарей, что сближает данные произведения с основным объектом лексикографии, каким являются учебные словари. Положительной стороной отнесения пособий по лексике словарного типа к лексикографии является то, что в их словарной части могут быть представлены те слова, которые по тем или иным причинам не вошли в словники существующих толковых словарей. С другой стороны, как это было сказано выше, одним из признаков пособия словарного типа является объединение теоретических сведений и практических упражнений, направленных на усвоение лексикографируемого материала. Таким образом, потребность и необходимость в такого рода лексических пособий несомненна. Совмещая в себе функции учебника, словаря и сборника упражнений, лексические пособия словарного типа таят в себе большие возможности повышения уровня изучения русского языка. Рассмотрим несколько теоретических положений, которые являются важными для теории лексикографии. В проанализированных нами теоретических исследованиях учебные словари, созданные различными авторами и авторскими коллективами, относят к словарям активного типа, поскольку они специально предназначены для обучения русскому языку. В этом аспекте уместно вспомнить мнение А.Е. Супруна, который считает, что словарь никак не может учить, он только предоставляет учащемуся сведения о словах. Поэтому «нельзя требовать, чтобы он (словарь) служил для выработки и тем более для закрепления навыков» [Супрун 1978: 43]. Информация о слове, естественно, не способствует усвоению слова в прямом смысле, несмотря на то, что в структуре учебного словаря, в отборе, организации и интерпретации лексических единиц заложены обучающие функции. Большинство «создаваемых до последнего времени словарей являются обучающими лишь применительно к рецептивным видам речевой деятельности, иными словами, они относятся к словарям пассивного типа» [Поликовская 1982: 2 – 3]. Таким образом, специфика произведений словарного жанра, основной функцией которых является только системное описание лексических единиц, ограничивает обучающие возможности существующих словарей. Их полезность и необходимость не вызывает сомнений, но эти словари способны обеспечит лишь часть потребностей обучения русскому языку в инонациональной аудитории. Активный словарь, по мнению В. В. Морковкина, «должен содержать не только речевые заготовки, но и некоторые механизмы, позволяющие переходить от речевого задания на родном языке к его реализации средствами изучаемого языка» [Морковкин 1977: 33]. 52 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 Поэтому пособия по лексике словарного типа действительно можно отнести к словарям активного типа, поскольку они содержат «механизмы» в виде упражнений, заданий и вопросов, которые позволяют усваивать кодифицированный лексический материал. Это положение является принципиально важным для учебной лексикографии. 2. Специфика пособий по лексике словарного типа заключается в том, что они представляют собой автономное произведение учебной лексикографии. В связи с эти нельзя согласиться с Н. А. Максимчук, которая утверждает, что все пособия по лексике; образуют промежуточный между учебниками и учебными словарями жанр учебно-методической литературы» [Максимчук1985: 2]. Она определяет их как вспомогательное (или дополнительное) средство обучения [Максимчук1985: 12]. Как представляется, данное утверждение необходимо подвергнуть сомнению, поскольку недостаточность представления тех или иных слов в существующих толковых общих и учебных словарях (например, производных служебных слов) выдвигает пособия по лексике словарного типа на роль ведущего средства обучения в инонациональной аудитории. На наш взгляд, здесь присутствует более сложная связь, которую можно отразить следующим образом: учебник пособие по лексике словарного типа ← → толковый словарь сборник упражнений, заданий, контрольных тестов Эта связь позволяет утверждать, что в зависимости от актуальности представляемого лексикографического материала, роль пособий по лексике словарного типа в обучении русскому языку может увеличиваться. 1. В отличие от термина «лексическое пособие словарного типа», которое использует Н. А. Максимчук, мы предлагаем использовать другой термин, а именно – «практическое пособие словарного типа». Полагаем, что второе словосочетание – «словарного типа» - само по себе указывает на наличие в пособии лексического материала. А предлагаемое нами словосочетание «практическое пособие» указывает на специфическую особенность данного объекта лексикографии от других произведений лексикографического жанра. В частности – существующих толковых словарей. Предлагаемый термин соответствует и не противоречит тому определению, которое сформулировано Н. А. Максимчук. К пособиям словарного типа она относит «те произведения учебной лексикографии, специфика которых заключается в целесообразном сочетании конституирующих признаков учебного словаря и практического пособия» [Максимчук 1986: 191]. Предлагаемое нами определение точно и емко указывает на особую, отличительную черту произведений данного жанра от других средств обучения и представления лексики в учебных целях. Поэтому считаем необходимым: 1) отнести его к числу основных положений теории и практики составления практических пособий словарного типа и 2) непосредственно ориентироваться на него при разработке основ того или иного практического пособия словарного типа. 53 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 2. Н.А. Максимчук, рассматривая проблемы развития жанра пособий словарного типа, предлагает два теоретически возможных варианта структурной организации для проектируемых пособий: 1) пособие состоит из словарной части и учебно-практической части; 2) пособие состоит только из одной словарно-методической части. В первом варианте словарная часть «пособия представляет собой одну из разновидностей учебных словарей, включающую те лексические единицы, которые являются объектом непосредственного усвоения. Учебно-практическая часть состоит из разного рода упражнений и заданий, направленных на обучение адекватному восприятию и использованию тех лексических единиц, которые являются объектом интерпретации в словарной части» [Максимчук 1985: 18]. Во втором варианте словарная и учебно-практическая части объединяются « в так называемой словарно-методической части, которая характеризуется специфическим способом организации описываемого материала. Этот способ заключается в целесообразном сочетании в рамках единого структурного элемента – лексико- методической статьи собственно словарной статьи и учебно-методического аппарата, обеспечивающего практическое усвоение ее лексического наполнения» [Максимчук 1985: 19]. Таким образом, в этом варианте пособие состоит только из лексико-методических статей. В первом варианте главной единицей пособия признается словарная статья, во втором – лексико-методическая статья. Н.А. Максимчук в своей теоретической работе использует термин «лексико-методическая статья». [Максимчук 1985: 19]. Как представляется данный термин недостаточно полно и ясно определяет сущность этого довольно сложного образования, его специфическую особенность. Нами предлагается использовать термин «словарно-методическая статья». Считаем, что предлагаемый нами термин «словарнометодическая статья» прямо отражает сущность этого образования, включающего в себя две разноплановые части: словарную и методическую. Оптимальная структура словарно-методической статьи, как представляется, в первую очередь, должна зависеть от особенностей лексикографируемой единицы. Рассматривая каждую из перечисленных единиц в отдельности с точки зрения сложности лексикографируемого материала, считаем целесообразным главной единицей практических пособий словарного типа признать словарно-методическую статью, поскольку она позволяет осуществлять детальную лексикографическую и методическую проработку кодифицируемого слова. Словарная часть признается нами главной и постоянно присутствующей единицей словарнометодической статьи. С учетом активной обучающей направленности практических пособий словарного типа должен решаться вопрос о количестве элементов, входящих в состав словарной части словарно-методической статьи. Теоретически словарная часть словарно-методической статьи может быть или комбинированной, или комплексной. Комбинированная словарная часть составляется из нескольких наиболее важных, по мнению лексикографа, элементов. Комплексная словарная часть должна включать в себя все элементы описания кодифицируемой лексической единицы. В лингводидактике давно и последовательно реализуется принцип активной коммуникации при обучении русском языку инонациональных учащихся, который ставит перед практическими пособиями словарного типа следующие задачи: 1. закрепление знаний о кодифицированной лексической единице 2. формирование навыков и умений правильного использования русских слов в речи и на письме; 54 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 3. формирование умений выделять, классифицировать и систематизировать изучаемый лексический материал. Исходя из этого, основной функцией методической части словарно-методической статьи является создание оптимальных условий, направленных на реализацию перечисленных задач. Первичное восприятие лексической единицы пользователем будет осуществляться в результате рассмотрения и изучения лексикографических материалов словарной части словарнометодической статьи. Практическому усвоению же лексических единиц будет способствовать учебно-методическая часть словарно-методической статьи, в которой представлены упражнения, задания, языковые задачи и вопросы, направленные на формирование у пользователей правильного употребления лексической единицы в письменной и устной речи. Иначе говоря, словарная часть дополняется «механизмом», обеспечивающим студентам усвоение включенного в словарную часть лексикографируемого материала. Таким образом, практическое пособие словарного типа должно содержать упражнения, тестовые задания, языковые задачи и вопросы, полностью привязанные к словарным статьям. Оно должно привить пользователю навыки извлечения необходимого лексического, грамматического, орфоэпического и др. материалов из словарной части словарно-методической статьи. Специфика практического пособия словарного типа заключается в том, что оно (пособие) должно представлять собой автономное учебно-методическое печатное произведение, которое составлено по единой структуре и апробированным рекомендациям. Исходя из этой теоретической установки, считаем необходимым сформулировать следующие лингводидактические запросы к практическим пособиям словарного типа: а) пособие должно способствовать усвоению системы русского языка через содержание словарных статей учебного словаря; б) оно должно помогать инонациональным пользователям вырабатывать умение анализировать предлагаемый языковой и лексикографический материал; в) оно должно формировать у учащихся умения и навыки речевой деятельности; г) упражнения, задания, языковые задачи и система вопросов в этом пособии должны развивать коммуникативные умения пользователей; д) дидактический материал пособия должен быть полностью ориентирован на лексикографируемый материал пособия. Методическим основанием для разработки данного раздела учебной лексикографии должны стать результаты анализа существующих толковых словарей, учебников, методических пособий и сборников упражнений по русскому языку. Целью анализа должно стать выяснение количества и методической целесообразности упражнений и заданий, направленных на использование лексикографических материалов при изучении различных разделов русского языка. Результаты проведенного нами анализа показывают, что их в проанализированных учебниках, методических пособиях и сборниках упражнений содержится незначительное количество. Недостатком всех проанализированных средств обучения русскому языку является то, что в них очень мало заданий, направленных на совершенствование письменной и устной речи иноязычных пользователей, на выявление функциональной значимости языковых явлений, столь нужных при обучении русскому языку. Отсутствует методическая связь с материалами учебных словарей. Основной причиной недостаточного внимания к использованию толковых общих и учебных словарей в существующих средствах обучения русскому языку, на наш взгляд, является то, что их авторы не могут предусмотреть всех случаев использования учебных словарей из-за ограниченности методических возможностей данных средств обучения. В задачи этих средств обучения русскому языку не входит использование учебных словарей в полном объеме. В работе П. Н. Денисова «Лексика русского языка и принципы ее описания» изложены принципы описания лексики русского языка, приложимые к лексикографии [Денисов 1980]. П.Н. 55 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 Денисов выделил несколько принципов лексикологической теории: принцип компрессии и минимизации языка. В методике преподавания языка этот принцип требует отбора наиболее употребительной лексики, употребительных форм и синтаксических конструкций. Максимальная лексическая система языка в сознании говорящих представлена наиболее частотными словами. Среди этих слов - служебные слова (предлоги, союзы, частицы), вспомогательные глаголы (быть, иметь), и другие строевые слова (здравствуй, пока, до свидания и др.). В.В. Морковкин называет их структурными словами [Морковкин 1997: 6]. Вместе с тремястами наиболее употребительными словами эти слова создают лексико-грамматическую структуру текста и обеспечивают понимание текста любой длины. Из этого следует, что наиболее перспективным направлением в разработке практических пособий словарного типа является кодификация вышеуказанных служебных (структурных) слов и обучение этим словам методическими средствами пособия. Потребность в практических пособиях словарного типа (серии пособий), несомненна, поскольку пособия будут содержать большие возможности повышения уровня обучения русскому языку в инонациональной аудитории. Из вышеизложенного вытекают следующие выводы. Неравномерность и недостаточная изученность отдельных разделов теории учебной лексикографии и отсутствие видения перспектив дальнейшего развития учебной лексикографии сказывается на качестве издаваемых словарей. Раздел учебной лексикографии «теория и практика создания пособий по лексике словарного типа» требует глубокого теоретического осмысления и дальнейшей работы по непосредственному созданию пособий данного жанра. Наиболее перспективным представляется создание практических пособий словарного типа по служебным (структурным) словам. Литература 1. 2. Денисов П.Н. Лексика русского языка и принципы ее описания. - М.: Русский язык, 1980. - 254 с. Максимчук Н.А. Пособия по лексике русского языка для иностранцев как объект учебной лексикографии: Автореф. дис. … канд. пед. наук. – М., 1985. – 23 с. 3. Максимчук Н.А. Пособия по лексике словарного типа как объект учебной лексикографии // Учебники и словари в системе средств обучения: Сб. ст. – М.: Рус. яз., 1986. – С. 190 – 196. 4. Морковкин В.В. Словарь структурных слов русского языка /В. В. Морковкин, Н. М. Луцкая, Г.Ф. Богачева и др. – М.: Лазурь, 1997. – 420 с. 5. Морковкин В.В. Учебная лексикография как особый раздел лингвометодики // Актуальные проблемы учебной лексикографии: Сб. ст. / Ред. В. А. Редькин. Москва: Рус. яз., 1977. – С. 33 – 38. 6. Морковкин В.В. Методологические основы создания учебных профессионально ориентированыых лексикографических произведений //Подготовка и использование научно-технических словарей в системе информационного обеспечения. Всесоюзная конференция. Москва, 14 – 16 октября.1986 г. Тезисы докладов. – М.: Рус. яз., 1986. – 190 с. 7. Поликовская С.И. Отбор и организация учебного словаря для чтения по специальности (неязыковой вуз): Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – М., 1982. – 23 с. 8. Список пособий по лексике словарного типа: а) Словарь- справочник по русскому языку для иностранцев: Глагол / Под ред. Н. А. Лобановой и др. - М.: МГУ, 1970.- Вып. 1.- 154 с. б) Словарь - справочник по русскому языку для иностранцев: Прилагательное.- М.: МГУ, 1971. – Вып. 2. – 99 с. в) Словарь - справочник по русскому языку для иностранцев: Наречие / Под ред. И. П. Слесаревой. – М.: МГУ, 1972. – Вып. 3. – 87 с. г) Словарь - справочник по русскому языку для иностранцев: Существительное. – М.: МГУ,1977. – Вып. 4. –127 с. 9. Список учебных словарей: а) Введенская Л. А., Колесников Н. П. Учебный словарь омонимов русского языка. Ростов-на-Дону: Март, 2005. – 256 с. 56 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 б) Введенская Л. А. Учебный словарь антонимов русского языка. – Ростов-на- Дону: Март, 2005. – 315 с. в) Габучан К. В. Учебный толковый словарь русского языка. – М.: Рус. яз.,1988. – 441 с. г) Краткий толковый словарь русского языка / И. Л. Городецкая, Т. Н. Судоплатова, Т.А. Фоменко; Под ред. В. В. Розановой. - 5 изд. – М.: Рус. яз.,– 256 с. д) Репкин В. В. Школьный учебный словарь русского языка. – М.: АСТ, 2005. 671 с. е) Тихонов А. Н., Тихонова Е.Н., Казак М. Ю. Новый учебный словарь русского языка. – М.: АСТ, 2003. – 790 с. 10. Супрун А. Е. Некоторые свойства учебного словаря и словарь для обучающего // Проблемы учебной лексикографии и обучения лексике: Сб.ст. /Под ред. П. Н. Денисова. – М: Рус. яз., 1978. – С. 43 – 47. 57 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 2, No1, Year 2007 KÜRESELLEŞEN DÜNYADA VE GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE SİYASETİN TİCARETE YARDIMCI OLMASI Yrd.Doç.Dr. Özcan ERDOĞAN, Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Maliye Bölümü, Merkez Kampüsü, Tavşanlı Yolu 10. Km.,43100 Kütahya, TÜRKİYE Tel.: +90.274.265 20 31(20 hat)-265 21 93(4 hat)-2207 Faks: +90.274.265 21 97 E-posta: [email protected]
1 KARADENİZ BLACK SEA ЧЕРНОЕ МОРЕ Yaz/Лето /Summer 2015 Yıl/Год/Year 6 Sayı/Число/Issue 26 ÜÇ AYDA BİR YAYINLANAN ULUSLARARASI HAKEMLİ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ ЕЖЕКВАРТАЛЬНЫЙ МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ОБЩЕСТВЕННЫХ НАУК AN INTERNATIONAL QUARTERLY JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE ISSN: Sahibi/ Учредитель/ Owner Hayrettin İVGİN Konur Sokak 66/7 Bakanlıklar-ANKARA (+90) [email protected] Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Editör/ Главный редактор/ Editor Erhan İVGİN Prof. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK Yayın Kurulu/ Редколлегия/ Editorial Board Prof. Dr. Ramazan KORKMAZ(Ardahan Üniversitesi) Prof. Dr. Orhan SÖYLEMEZ(Ardahan Üniversitesi) Prof. Dr. Ahmet BURAN (Fırat Üniversitesi) Prof. Dr. Anatoly A. BURTSEV (Ammasov Adına Yakutistan Devlet Üniversitesi) Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY (Emekli) Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN (Selçuk Üniversitesi) Prof. Dr. Sivtseva-Maksimova Prasovya VASILYEVNA (Ammasov Adına Yakutistan Devlet Üniversitesi) Prof. Dr. Bekir DENİZ(Akdeniz Üniversitesi) Prof. Dr. Caval KAYA (Ardahan Üniversitesi) Prof. Dr. Sulayman KAYIPOV (Çuy Üniversitesi) Prof. Dr. Dimitri D. VASİLEV,(Moskova Bilimler Akademisi) Prof. Dr. Elfina SİBGATULLİNA (Moskova Bilimler Akademisi) Prof. Dr. Yakup ÇELİK(Yıldız Teknik Üniversitesi) Prof. Dr. Victoria V. KRASNYKH (Kiev Bilimler Akademisi) Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN (Emekli) Prof. Dr. Hüseyin TÜRK (Ardahan Üniversitesi) Prof. Dr. İhsan BULUT (Atatürk Üniversitesi) Prof. Dr. Mustafa ÜNAL(Erciyes Üniversitesi) Prof. Dr. Layli ÜKÜBAYEVA (Manas Üniversitesi) Prof. Dr. Remzi KILIÇ (Erciyes Üniversitesi) Prof. Dr. Roin KAVRELIŞVILI (Ahıska Cevahişvili Üniversitesi) Prof. Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ (Karadeniz Teknik Üniversitesi) Prof. Dr. Enver TÖRE (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Vasiliy Vasilyeviç İLLARİONOV (Ammasov Adına Yakutistan Devlet Üniversitesi) Prof. Dr. Şefika Şule ERÇETİN (Hacettepe Üniversitesi) Prof. Dr. Tina GELAŞVİLİ(Ahıska Cevahişvili Üniversitesi) Prof. Dr. Elena ARABADJİ (Melitopol Devlet Üniversitesi) Prof. Dr. Natalie KONONENKO (Alberta Üniversitesi) Prof. Dr. Ahmet Evren ERGİNAL(Ardahan Üniversitesi) Doç. Dr. Nadya TIDIKOVA ( Altayistik Enstitüsü) Doç. Dr. İbrahim TÜZER (Yıldırım Bayazıt Üniversitesi) Redaksiyon/ Редакция/ Redaction Yrd. Doç. Dr. Göksel ÖZTÜRK Yrd. Doç. Dr. Ayhan ÇELİKBAY Yrd. Doç. Dr. Mitat DURMU Teknik Sorumlu/Ответственныйпотехническойчасти / Technical Manager Öğr. Gör. Arif Cem TOPUZ : [email protected] Öğr. Gör. Eser KARADENİZ : [email protected] Uluslar ArasiIliskiler /Международныеотношения/ internationalrelationsexpert Yrd. Doç. Dr. Vedi AŞKAROĞLU : [email protected] Yabancı Dil Danışmanları/ Советникипоиностраннымязыкам/ Foreign Language Consultants Prof. Dr. Roin KAVRELİŞVİLİ / Yrd. Doç. Dr. Vedi AŞKAROĞLU Yazışma Adresi/ Адресиздательства/ CorrespondanceAddres Prof. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü-Ardahan/TÜRKİYE Tel.: (+90) (+995) [email protected] Baskı/ Типография/ Press Sage Yayıncılık (ANKARA)
2 Bu dergi Tübitak/ULAKBİM TR, Index Copernicus (IC), Central and Eastern European Online Library (CEEOL), Ulrich s Web (UPD), Modern Language Association of America (MLA), Proquest ve ASOS Index tarafından indekslenmektedir. This journal is indexed by Tubitak/ULAKBIM TR, Index Copernicus (IC), Central and Eastern European Online Library (CEEOL), Ulrich s Web (UPD), Modern Language Association of America (MLA), Proquest and ASOS Index Hakem Kurulu/ Консультативный совет Редколлегия/ Editorial Board Hakem Kurulu Hakem Kurulu Prof. Dr. Adnan AKGÜN - Maramara Üniversitesi, (Türkiye) Prof. Dr. Ali AKAR - Muğla Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN - Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Walter ANDREWS - (ABD) Prof. Dr. Tayyar ARI - Uludağ Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Erman ARTUN - Çukurova Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. İbrahim Ethem ATNUR - Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Aygün ATTAR - Giresun Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Hasan BAHAR - Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Cevat BAŞARAN - Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Vladimir BELYAKOV - (Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Uwe BLAESİNG - (Hollanda) Prof. Dr. Bernt BRENDEMEON - (Norveç) Prof. Dr. Valerij BOVTUN Altay Devlet Teknik Üniversitesi (Altay Kray Rusya Federasyonu Prof. Dr. İhsan BULUT - Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ahmet BURAN - Fırat Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Nalan BÜYÜKKANTARCIOĞLU - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ömür CEYLAN - Kültür Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ahmet CİHAN - Nevşehir Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Maria CİKİA - (Gürcistan) Prof. Dr. Asiye Mevhibe COŞAR - Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Halit ÇAL - Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Özkul ÇOBANOĞLU - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Necati DEMİR - Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Bekir DENİZ - Akdeniz Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Remzi DEVLETOV Kırım Devlet Pedegoji ve Mühendislik Üniversitesi, (Kırım) Prof. Dr. Abide DOĞAN - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Juliboy ELTAZAROV - Muğla Üniversitsi (Türkiye) Prof. Dr. A. Bican ERCİLASUN - Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Şefika Şule ERÇETİN - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Gavril GAVRILEVIÇ FILIPPOV - (NEF Üniversitesi Yakutistan - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Nevin GÜNGÖR ERGAN - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Hande BİRKALAN-GEDİK - Yeditepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Orhan GÖKÇE - Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. İsmail GÖRKEM - Erciyes Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Kadir GÜLKAYRAN (İran) Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN - Ege Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ali Osman GÜNDOĞAN - Muğla Üniversitesi (Türkiye)
3 Prof. Dr. Hamza GÜNDOĞDU - Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Harun GÜNGÖR - Erciyes Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Figen GÜRSOY - Ankara Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Tacida HAFIZ - (Bosna-Hersek) Prof. Dr. Cengiz HAKOV - (Bulgaristan) Prof. Dr. Vasiliy Vasilyeviç İLLARİONOV (SAHA Cumhuriyeti -Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Alimcan İNAYET - Ege Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Bravina Rozalia INNOKENTYEVNA (SAHA Cumhuriyeti Bilimler Akademisi -Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Aleksander KADİRBAYEV - (Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Ruslan KADİROV, Mohaçkale Devlet Üniversitesi, (Dağıstan Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Fitnat KAPTAN - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ - İstanbul Aydın Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Kerem KARABULUT - Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Recai KARAHAN - Yüzüncü Yıl Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ayla KAŞOĞLU - Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Roin KAVRELİŞVİLİ - (Gürcistan) Prof. Dr. Ceval KAYA - Ardahan Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Sulayman KAYIPOV (CHUI Üniversitesi - Kırgızistan) Prof. Dr. İsmail KERİMOV - (Kırım) Prof. Dr. Remzi KILIÇ - Niğde Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Faruk KOCACIK - Cumhuriyet Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Aynur KOÇAK - Yıldız Teknik Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Özdemir KOÇAK - Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Abdullah KORKMAZ - İnönü Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ramazan KORKMAZ - Ardahan Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Mehmet Fatih KÖKSAL - Ahi Evran Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Victoria V. KRASNYKH - (Moskova Lomonosov Üniversitesi - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Adnan KULAKSIZOĞLU - Marmara Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Muhtar KUTLU - Ankara Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Sabahattin KÜÇÜK - Fırat Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Olga MELNITCHOUK, (NEF Üniversitesi - Yakutistan - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Alekseyev Anatoly NIKOLAYEVIC (RAN Kuzey Sibirya Halkları Bölümü - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Mehmet OKUR - Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Hikmet ÖKSÜZ - Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Mustafa ÖNER - Ege Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ramazan ÖZEY - Marmara Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Haydar ÖZTAŞ - Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Nazım Hikmet POLAT - Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Hakan POYRAZ - Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Svetlana PROKOPIEVA - (NEF Üniversitesi Yakutistan - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Abdulkerim RAHMAN - (Çin) Prof. Dr. Hülya SAVRAN - Balıkesir Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Elfina SİBGATULLİNA - (Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Orhan SÖYLEMEZ - Ardahan Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Hatice ŞAHİN - Uludağ Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. İbrahim ŞAHİN - Osman Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Musa ŞAŞMAZ - Niğde Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Esma ŞİMŞEK - Fırat Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Rüstem ŞÜKÜROV - (Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Cemalettin TAŞKIRAN - Kırıkkale Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Abdulvahap TAŞTAN - Erciyes Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Orhan Kemal TAVUKÇU - Rize Üniversitesi (Türkiye)
4 Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN - Ege Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Kerim TÜRKMEN - Erciyes Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Berrak TARANÇ - Ege Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Halil İbrahim USTA - Ankara Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Mustafa ÜNAL - Erciyes Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. İlyas ÜSTÜNYER - (Gürcistan) Prof. Dr. Olga MELNİCUK - (NEF Üniversitesi - Yakutistan - Rusya Federasyonu ) Prof. Dr. Celalettin VATANDAŞ - Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Kamil VELİ - İstanbul Aydın Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Sivtseva-Maksimova Praskovya VASILYEVNA (NEF Üniversitesi - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Obayev Nikolay VYACESLAVOVIC (Tuva Devlet Üniversitesi - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Hakkı YAZICI - Kocatepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Dursun YILDIRIM - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Doç. Dr. İbrahim TÜZER - Yıldırım Bayazıt Üniversitesi, Ankara (Türkiye) Doç. Dr. Nadya TIDIKOVA - (Altay) Doç. Dr. Liudmila S. ZAMORSCHIKOVA (NEF Üniversitesi - Yakutistan - Rusya Federasyonu) Doç. Dr. Alexander D. VASILYEV (Sosyal Bilimler Ens. Şarkiyat Bölümü - Moskova - Rusya Federasyonu) Doç. Dr. Mukhopleva Svetlana DMITRIEVNA (Yakut Folklor Enstitüsü RAN - Rusya Federasyonu) Doç. Dr. Ergali ESBOSUN - (Abay Üniversitesi, Kazakistan) Dr. Stale KNUDSEN - (Norveç) Dr. Sayzana TOVUU, (Tuva Üniversitesi, Tuva, Rusya Federasyonu)
5 Temsilcilikler/ Представители/ Representative YURT İÇİ / Турция / Interior: Prof. Dr. Bekir DENİZ ANTALYA Yrd. Doç. Dr. Bilşen İNCE ERDOĞAN AYDIN Doç. Dr. Salim ÇONOĞLU BALIKESİR Yrd. Doç. Dr. Ali ATALAY BOLU Halis TEKİN BURDUR Yrd. Doç. Dr. Rahman ÇAKIR GİRESUN Yrd. Doç. Dr. Fatma Sibel BAYRAKTAR EDİRNE Doç. Dr. Davut KILIÇ ELAZIĞ Yrd. Doç. Dr. Hilal OYTUN ARSLAN İSTANBUL Doç. Dr. Özkan ÖZTEKTEN İZMİR Doç. Dr. Bayram DURBİLMEZ KAYSERİ Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÖKŞEN KARS Osman KABADAYI KIRŞEHİR Yrd. Doç. Dr. Mehmet EROL KİLİS Dr. Erkan KALIPÇI - KONYA-NEVŞEHİR Yrd. Doç. Dr. Adnan Menderes KAYA MALATYA Yrd. Doç. Dr. İbrahim Ethem ÖZKAN NEVŞEHİR Doç. Dr. Hikmet KORAŞ NİĞDE Doç. Dr. Ergin AYAN ORDU Doç. Dr. Bekir ŞİŞMAN SAMSUN Yrd. Doç. Dr. Doğan KAYA SİVAS Prof. Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ TRABZON Yrd. Doç. Dr. Rezzan KARAKAŞ DİYARBAKIR YURT DIŞI / Другие страны /Abroad: Mehmet Akif KORKMAZ ALMANYA Jale İSMAİLOV AZERBAYCAN İlya İVANOV ÇUVAŞİSTAN Serpil KUP FRANSA Maria CİKİA GÜRCİSTAN Mehmet TÜTÜNCÜ HOLLANDA Harid FEDAİ KKTC Prof. Dr. Tacide HAFIZ KOSOVA Prof. Dr. Hamdi HASAN MAKEDONYA Lübov ÇİMPOYEŞ MOLDOVA Eden MAMUT ROMANYA Doç. Dr. Miryana MARİNKOVİÇ SIRBİSTAN Prof. Dr. Elfina SİBGATULLİNA - RUSYA FEDERASYONU Hakan KARAKOÇ - RUSYA FEDERASYONU YAKUTİSTAN Doç. Dr. Nadya TIDIGOVA ALTAY Murat TOYLU - TATARİSTAN M.C. Natalya BUDNİK - KIRIM UKRAYNA Dr. İrina KAYAN - POKROVSKAYA UKRAYNA Prof. Dr. İngeborg BALDAUF ALMANYA Prof. Dr. Ramesh DEOSARAN - TRİNİDAD-TOBAGO Prof. Dr. Pavel DOLUKHANOV İNGİLTERE Prof. Dr. Charlyn DYERS - GÜNEY AFRİKA Prof. Dr. Shih-chung HSIEH TAYVAN Doç. Dr. Rainer CZICHON ALMANYA Doç. Dr. Ramile ESXADULLAKIZI - TATARİSTAN M.C. Doç. Dr. Cabbar İŞANKUL ÖZBEKİSTAN Doç. Dr. Gholam VATANDOUST KUVEYT Dr. Anarhan NADİROVA KIRGIZİSTAN Prof. Dr. İsa HABİBBEYLİ NAHÇIVAN Prof. Dr. Rukiye HACI ÇİN Prof. Dr. Cengiz HAKOV BULGARİSTAN Prof. Dr. Marika Cikia GÜRCİSTAN Prof. Dr. Dosay KENÇATAY KAZAKİSTAN Prof. Dr. Kopi KYÇYKU ROMANYA Dr. Maria MAVROPOULOU YUNANİSTAN Dr. Emna CHIKHAOUİ TUNUS Yrd. Doç. Dr. Damuta CMMİELWSKA POLONYA Prof. Dr. Tursun GABİTOV KAZAKİSTAN Doç. Dr. Kadir GÜLDİKEN İRAN Doç. Dr. Ergali ESBOSUNOV KAZAKİSTAN Prof. Dr. Ebulfez AMANOĞLU NAHÇIVAN Dr. Kızıl Maadır SİMÇİT, RUSYA FEDERASYONU TUVA. Ertuğrul KULAÇ - RUSYA FEDERASYONU BURYATİA İrina JERNOSENKO RUSYA FEDERASYONU ALTAY KRAY. Prof. Dr. Ruslan KADİROV, (Dağıstan Cumhuriyeti, RUSYA FEDERASYONU)
6 6
7 İÇİNDEKİLER/ CONTENT / СОДЕРЖАНИЕ Söz Başı Presentation Предисловиe Prof. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK... 9 Kırgız Soylu Hotonlar. Moğolistan daki «Kırgız» Etnonimleri ve Toponimleri Hotans Of Kyrgyz Origin: Kyrgyz Ethnonims And Toponims In Mongolia Хотоны Потомки Кыргызов. Ареал Этнонимических И Топонимических Названий Кыргыз В Монголии Oljobay Karatayev The Case Of Using Technology By Candidate Teachers Of Mathematics In Classrooms Sınıf Öğretmeni Adaylarının Matematik Öğretimi Bağlamında Teknolojiden Yararlanma Durumları Положение По Использованию Технологии При Преподавании Математики Кандидатами В Педагоги Начальных Классов Mihriban Hacısalihoğlu Karadeniz - Sayım Aktay Судьба Человека И Социальные Проблемы В Произведениях Ч. Айтматова Social Problems And Destiny Of Man In Chingiz Aitmatov s Work Of Art Cengiz Aytmatov un Sanat Eserlerinde Sosyal Sorunlar ve İnsanın Kaderi Layli Ukubayeva Tanzimat Döneminde Osmanlı Devletinin Nehirler ve Göller İle İlgili Yaptığı Bazı Düzenlemeler Some Regulations Made By The Ottomans Concerning The Rivers And Lakes In The Reform Period Некоторые Поправки В Реестре Озёр И Рек Османской Империи В Период Танзимата Levent Küçük Balık Sözcüğü Üzerine On The Word Fısh По Поводу Слова Балык (Рыба) Yrd. Doç. Dr. Nesrin Güllüdağ К Проблеме Вождества И Раннего Государства: Историография По Эпохе Тыгына Önderlik ve İlkel Devlet Meselesi Üzerine: Tigin Dönemi Araştırma Tarihçesi Chiefdom And Earlier State: Historiography On Tygyn s Epoch В. В. Ушницкий (V. V. Ushnitsky) Çanakkale Muharebelerinde Sağlık Hizmetleri ve Mevcut Hastaneler Health Services And Existing Hospitals During The Çanakkale Battles Военные Госпитали И Медицинское Обслуживание В Период Военных Действий В Чанаккале Nurhan Aydın Dokumacılık Sanatının Trabzon/Şalpazarı Yöresindeki Yansıması ve Motif İncelemesi: Çanta ve Çorap Örneği The Reflections Of Weaving And Pattern, In The Region Of Şalpazari, Trabzon: The Examples Of Bags And Socks Ткацкое Дело В Трaбзонском/Шалпазарском Районе И Исследование Узоров На Примере Сумок И Чулков Fatma Yıldırmış
8 Gürcistân Vilâyeti Kanunnâmeleri nin Değerlendirilmesi A Study The Codex Province Of Georgia s Оценка Свода Законов Области Грузии Iasha Bekadze İskender Pala nın Romanlarında Yeni Tarihselciliğin İzleri Traces Of The New Historicism On İskender Pala s Novels Следы Новой Историографии В Романах Искендера Пала Ufuk Kırbaş - Yakup Çelik XX. Yüzyılın Başında Rus Kültüründeki «Öteki Âlem»in Kâşifleri: Y. N. Trubetskoy, S. A. Yesenin Searchers "Other Kingdom" In Russian Culture Of The Early XX Century: E. N. Troubetzkoy, S. A. Yesenin Искатели «Иного Царства» В Русской Культуре Начала XX Века: Е. Н. Трубецкой, С. А. Есенин Marianna Andreyevna Galiyeva Ferit Edgü nün Ne Adlı Küçürek Öyküsünde Modernizm Eleştirisi Critique Of Modernism In Ferit Edgü s Short Short Story Named What Критика Моденизма В Новелле Ферита Эдгу Что Yavuz Sinan Ulu Ermeni Soykırımı İddiası; Ermeni Diasporasının Rolü ve Stratejisi Alleged Armenian Genocide; Functionality In The Context Of Western And Armenian Diaspora Роль И Стратегия Армянской Диаспоры В Притязании Армянского Геноцида Recep Cengiz Выражение Субъекта Как Основного Компонента В Семантической Структуре Предложения В Тюркских Языках (На Примере Карачаево-Балкарскоко Языка) The Subject As The Main Component Of The Semantical Structure Of The Sentence In Karachai-Balkar Language Karaçay-Malkar Örnekleminde Türk Dilinin Semantik Yapısı İçerisinde Anlatım Fatima Т. Mamayeva
9 SÖZ BAŞI Saygı değer okuyucular, Bizlere, dergimizin yayın kurallarına uymayan pek çok makale gelmektedir. Bu nedenle gönderdiğiniz makalelerinizin pek çoğunu geri çevirmek veya kabul etmemekle karşı karşıya kalıyoruz. Bu hem bizim ve hem de siz değerli araştırmacılar için zaman kaybına neden olmaktadır. Lütfen, dergimizin yayın ilkelerini gözden geçirerek makalelerinizi gönderiniz. Son çalışmalarla birlikte dergimizin yayınlamış olduğu kitap sayısı da bir hayli arttı. İsteyenler bu kitapları dergimizin adresine müracaat ederek temin edebilir. İnternet adresimizde, domainimiz istenmeyen kişilerin eline geçmiş idi. Bu nedenle adımızı ve adresimizi değiştirdik. Lütfen dostlarınızı da, dergimizin başına gelen bu tatsız hadiseden dolayı haberdar ediniz. Dergimizin yeni adresi, Ardahan Üniversitesi adresinden hareketle: olarak değiştirilmiştir. Bu adreslere girdiğiniz takdirde arşivlerimiz de dahil olmak üzere istediğiniz bilgilere ulaşabilirsiniz. 26. sayımızla birlikte Tubitak ın Dergipark projesi kapsamında dergimizde yer alan makalelere DOİ numarası da verilecektir. Dergimize gönderilen makaleler Turn It In.com intihal sorgulama sistemi tarafından taranmaktadır. Bu şekilde dergimize gönderilen ve yayınlanan makalelerin uluslararası alanda denetlenmesi de sağlanmış olacak ve prestiji daha da artmış olacaktır. Akademik yükselme sağlayanlara başarılarının devamı, aramızdan ayrılan sosyal bilimcilere Tanrıdan rahmet diliyoruz. Çalışmalarınızda kolaylık ve başarılar dilerim. Prof. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK Editör PRESENTATION Dear Readers; So far, we have received many articles which are not compatible with the writing format of our journal. Therefore, we are forced to turn down some of them for revision or not accept some at all, which means a loss of time for us and the dear writers/contributors. I kindly ask you to first have a close look at the writing principles of the journal and then send us the articles. As a consequence of the recent studies we have carried out, the number of books published in the name of our journal has increased immensely. Those wishing to attain these books can do so by communicating with our journal. Unfortunately, our web-site was attacked and so we decided to change its name and address. Could you please kindly inform our colleagues about this unfortunate event? The new address of our journal is given in a link in Ardahan University s domain as and In the new address, you can achieve both the archival documents as well as the new articles to be published in the new issues. We are glad that our journal is increasingly receiving attention in many countries and that many more academics are sending articles to us. Thus, we limited the content of our journal with language culture and literature. 9
10 Within the scope of the TÜBİTAK project named Dergipark, every article published by the journal is given a DOİ number. The papers sent to us are scanned for plagiarism with a programme called, Turn It In.Com. By this way, all the papers sent to us will be filtered and accepted worldwide with a better scientific reputation. We congratulate the academicians who have attained new titles and pay tribute to those who have passed away. We wish you a bright period of success.. Associate Professor Erdoğan ALTINKAYNAK Editor ПРЕДИСЛОВИE Уважаемый читатель, Последнее время мы получаем много статей, не соответствующих нашим требованиям. Связи с этим вынуждены выслать эти статьи обратно своим авторам. Всё это становится причиной патери дорогого времени. Просим прысилать доклады соответсвующие нашим требованиям. Наряду с публикациями выросло количество книг изданных нашим журналом. Желающие могут получить эти кники через наш адрес. Наш интернет адрес и домеин находится в руках у нежелательных лиц. В связи с этим, мы поменяли наше интернетназвание и адрес. Прошу Вас уведомить ваших коллег об этом. Войти на новый адрес нашего журнала можно через электронный адрес Ардаганского университета. Здесь расположены все архивы и нужные для вас материалы. Все статьи, подготовленные в рамках проекта Dergipark и финансируемые Тубитаком, обозначаются номером DOİ. Доступ ко всем докладам можно осуществлять по системе Turn It In.com. Этим они становятся более престижными и доступными на международном уровне. Учёным желаю высоких научных достижений, царство небесное всем деятелям общественных наук, покинувших нас. С уважением, Профессор доктор Эрдоган АЛТЫНКАЙНАК Редактор журнала 10
11 KIRGIZ SOYLU HOTONLAR. MOĞOLİSTAN DAKİ «KIRGIZ» ETNONİMLERİ VE TOPONİMLERİ HOTANS OF KYRGYZ ORIGIN: KYRGYZ ETHNONIMS AND TOPONIMS IN MONGOLIA 1 ХОТОНЫ ПОТОМКИ КЫРГЫЗОВ. АРЕАЛ ЭТНОНИМИЧЕСКИХ И ТОПОНИМИЧЕСКИХ НАЗВАНИЙ КЫРГЫЗ В МОНГОЛИИ Oljobay Karatayev 2 ÖZ Günümüzde Moğolistan daki Ulangom bölgesinde sayısı az olan Hoton adlı türkçe konuşan topluluk yaşamaktadır. Köken olarak kendilerini Kırgızlar a yakın gören Hotonlar ın sayısı günümüzde den fazladır. Hala Moğollaşmakta olan bu topluluk buna rağmen Müslümanlardırlar. Hotonlar etnik bakımından Doğu Türkistandaki Hoten bölgesinde yaşayan Uygurlara benzetilemez (ele alınamaz), çünkü onlar kendilerini Kırgızlar olarak kabul etmekteler: Biz Kırgızlarız, Kün-Ker in torunlarıyız. Kün-Ker - Tibetçede Türk demektir. Hotonlar Ulangom bölgesinde komşu yaşayan Moğol kökenli Oyratlardan farklı olarak tarımcılıkla uğraşıyorlar. Bilim adamlara göre Hotonlar bu coğrafyaya Cungar (Oyratlar) zamanında göç etmişlerdir (sürülmüşlerdir). Kırgız etnonimi Halhalarda (Moğol gruplarının en büyüğü) hirhis, herhis şeklinde geçmektedir. Batı Moğolistandaki Hyargas-Nuur gölünün de bu ismi (Hyargas) taşıması boşuna değil. İlmi literatürde hereksur şeklindeki bir arkeolojik terim mevcuttur. Bu terim herges-uur Kırgız evi veya gerges huur Kırgız mezarları anlamını taşımaktadır. Moğollar günümüzde de eski mezarları yukarıda geçen isimlerle adlandırnaktalar. Bu gibi hususlar Kırgızlar ın eski dönemlerde yaşadıkları toprakları ve ayrıca Kırgızlların yerli Oyrat-Moğolların etnik tarihine yaptığı tesiri (etkisi) hakkında bilgi verebilmektedir. Anahtar kelimeler: Hotonlar, Kırgız, Etnik grup, Moğolistan, Hirgis, Herhis, Etnik Tarih ABSTRACT A small Turkish-speaking group, called Hoton, live in Ulangom region in Mongolia, today. Originally they regard themselves close to the Kyrgyz people, and they number more than They are in a process of Mongolization, but they are still Muslims. Ethnically Hotons cannot be associated with the Uighurs of Hoten region in Eastern Turkistan, because they accept themselves as Kyrgyz: We are Kyrgyz, grandchildren of Kün-ker. Kün-Ker means Turk in Tibetian language. Different from the Oirats of Mongolian origin, Hotons are agriculturalists. According to scientists, Hotons migrated to this territory at the time of the Zhungars (Oirats). The ethnonym of Kyrgyz is used as hirkis and herhis among Halhals, which are the biggest Mongolian group. It is no coincidence that the Hyargas-Nuur Lake in Western Mongolia carries the very name, Hyargas. In the 1. DOI: /kdeniz Prof. Dr., Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. 11
12 scientific literatüre, there is an archeological term, hereksur. This term might have been originated from herges-uur meaning Kyrgyz home or gerges uur meaning Kyrgyz graveyard. Mongols call old graveyards by these names. These issues give information about the ancient ages of the Kyrgyz people and about their influence on the ethno-history of the Oirat-Mongols. Keywords: Hotons, Kyrgyz, Ethnic Group, Mongolia, Hirgis, Herhis, Ethno-History. АННОТАЦИЯ Хотоны самоназвание тюркской этнической группы, живущей в Улангомском аймаке Монголии, ведушей оседлый образ жизни. Хотоны прекрасно помнят, что имеют тюркское происхождение и принадлежат к мусульманской вере. Кстати, у них сохранились и некоторые исламские традиции. Еще в XIX в. побывавщие среди хотонцев русские учёные-путешественники заметили их этнически близким к кыргызам. На сегоднящний день численность хотонцев составляет человек. Этническая группа резко отличается от восточно-туркестанских уйгуров-хотонцев. Здесь их более трех веков назад поселили ойроты-жунгары. Переселенцы провели сюда искусственные водные каналы. Они по сей день функционируют, и хотоны продолжают заниматься земледелием, растениеводством. Хотоны называют себя «кыргызами» и потомком Кун-Кер-хана. «Кун-Кер» - по тибетски обозначает «тюрк». Этноним «кыргыз» широко распространен в Западной Монголии среди халха-монголов. Этнонимы присуствует в форме «хиргис», «хергис». Озеро Хяргас- Нор (в Западной Монголии) тоже связано с кыргызами живщими в этих краях в период средневековье. Местные монголы средневековых памятников называют «хергес уур кыргызские дома, хергес хуур кыргызские могильники. Все эти данные отражают этнокультурную территорию средневековых кыргызов и их влияние на этническую историю и культуру ойрат-монголов. Ключевые слова. Хотоны, кыргызы, этнические группы, Монголия, хергис, хяргас, этническая история. (...onlar (hotanlar) boz üyü kullanırlar, kendilerini müslüman,...kırgız soyundanız diye tanırlar). V.Vladimirtsov Bugün Moğolistan da, Batı Çin den göç ettirilmiş Kırgız soyundan gelen Hotonlar yaşamaktadırlar. Dili Türkçe olup gün geçtikçe Moğollaşan bir gruptur yılı yapılan nüfus sayımına göre Hotonların sayısı den fazladır. Elbette, bu etnosu Doğu Türkistan daki Hoten ile ve Hotenli Uygurlarla karıştırmamak gerektir. Uygur resmi etnonimi şekillenmeden önce Doğu Türkistan daki Uygurların büyük kısmı (Sinzyan- Uygur özerk bölgesinin esas halkı) kendilerini Hotenliyiz diyerek bir etnik gruba aidiyetlerini belirlemiş olmalarıdır. İlk başta hoton etnik ismin anlamını belirtmek gerekir. Bu etnonimin benzerleri bugünkü Kırgızların Çekir Sayak ve Sayak boylarının içinde Koton şeklinde bulunmaktadır. Hoton Moğol dillerinde şu anlamlara gelmektedir: 1. Kırg. birgazan (pelikan); 2. Fener anlamına gelir (Mongol-Oros Tol 1957:343). Etnik ismin paralelinde bugünkü Türkmenlerin içinde Gotan şeklinde bulunduğu bilinmektedir. Bu terim Türkmencede de yukarıda söylenen anlama gelir (Ataniyazov 1988: 30). Bu etnik isim yer adına (toponimiye) bağlı olarak ortaya çıkmış olabilir. Hoton toponimi şehir ve bölgenin 12
13 ismi olarak Batı Çin deki Tarım su havzasının yukarı akımına yakın bir yerde bulunmaktadır. Bu bölgede Kırgızlar hala yaşıyorlar. Hoton toponimi Manas destanının tüm varyantlarında bahsedilmektedir (Маnаs Ansiklopedisi Т.I:324). 13. yüzyıl Merkezi Asya da kendilerini göstermeye başlayan Moğollar Doğu Türkistan Müslümanlarına hoton demektedirler. Elbette, Moğol dilli halklarda (Oyrot-Moğollarda) hoton kandaş yani kan bağıyla oluşmuş, konar-göçer olan birim anlamına gelir. Aha (Kırgızca aga, ake, Türkçe - ağabey) idare ettiği bu birime sayısı ikiden çok olan aileler evcil hayvanlarıyla katılıyordu. Hoton daki evlerin sayısı hayvan otlaklarının hususuna göre çoğalıp, bazen de azalıyordu. Hoton isminin anlamını Cungar (Oyrot) hanlığının tarihi üzerinde uzman olan İ.Y. Zlatkin şöylece açıklamaktadır: Hoton, kan bağı olan bir münasebenin üzerine kuruludur ve beraberce geçimini yürüten ailelerin grubudur. Hoton da 4, 10, 50 veya bundan çok aileler grubu olurdu. Bir kaç Hoton aymak veya otağı oluşturup, bu da genel mülkiyeti, sahipliği belirtiyordu. Otağlar veya aymaklar grubu ulusu, uluslar ise Cungar (Oyrot) hanlığını oluşturuyordu (Çernışev 1990:59). Şimdi ise Moğolistan daki Ubsu-Nur ve Ulan-Gom bölgelerinde yaşayan Hotonlar kimdir sorusuna cevap aramamız gerekir. Dolonlar Moğol Halk Cumhuriyetinin kuzeybatısındaki Ubsunur bölgesinin (Ubsu-Nur gölünün güney etrafı) Trailan somonunda (Moğolca zengin toprak), Ulan-Gom bölgesinin Naran-Bulak somon bölgesinin merkezinde yaşıyorlar. Daha açıklanmamış bilgilere göre Dolonlar Mancur Çin askerleri tarafından Doğu Türkistan ın hanlıkları ile olan savaşta esir alınmıştır. 17. yüzyılın sonu, 18. yüzyılın başlarında Hotonları şimdi yaşadığı Harhira (Kırgızca Karkıra) ya Cungar hanı Galdan-Boşoktu han yerleştirmiş denilir. Komşu yaşadığı Kalmak-Moğolların Derbet, Hotogoyt v.s. etnik gruplarından antropolojik tipi bakımından farklılık göstermektedir. Dini inançları bakımından İslam ın Sünni mezhebine aidiyet göstermektedirler. Kendi dillerini unutmuş diyebiliriz, tutunduğu dinlerinde de Budizm in, Şamanlığın ve başka dinlerin unsurları görülür. Fakat kendilerinin etnik köklerini ve dinlerini unutmadıkları bellidir. Üç yüzyıl öncesinde Harhira nehrine yakın yerlere sulama sistemleri kurulup, tarım kültürü yüksek seviyeye yükselmiştir. Bu yüzden bölgeye Trialan (zengin toprak) denilmektedir. Hotonlar günümüzde de tarımcılık ve bahçıvanlıkla hayatlarına devam etmektedirler. Ulan-Gom un Harhire (Karkıra) nehrine yakın yerlerde yaşayan, içinde bir kaç Türk etnik grupları (çoğunlukla Kırgız etnik grupları) olan hotonlar bir kaç yüzyıl önce Hoton dağlarında yaşadıklarına dair bilgiler var (Abramzon 1990: 67-68). Ünlü bilim adamı ve Türkolog S.E. Malov da kendi araştırmalarında Hotonların etnos olarak Kırgızlara yakın olduğuna işaret etmektedir. Moğol dilleri üzerinde uzmanların söylediklerine göre Hotonlar Derbet ve Hoşutlara göre daha iyi Moğolca bilmektedirler (Dorji Masayev). Şu anda Hotonların yaşadıkları 13
14 bölge Oyrot-Kalmuklar için kutsal bir yer olarak biliniyor. Burada Galdan-Boşoktu Hanın naaşı (budda kültürü üzerinde) yakılmıştır. Hotonlarla komşu yaşayan Derbet, Hoşut, Hotogoyt ve diğer Oyrot etnik gruplarına halmg (kalmuk) denilmektedir. Kendileri ise soylarına Kırgızlarız, Küngker hanın evlatlarıyız diyorlar. Tibet dilinde Türklere Künker dedikleri bilinmektedir. Bu bölge Rusya Federasyonuna bağlı Tuva Özerk cumhuriyetiyle ile sınır olup önemli geçiş yolların buluştuğu bir yer sayılmaktadır. Bundan dolayı bölgede ünlü Rus seyyahları komşuları hakkında yazılar yazmışlar. Bu ünlü seyyahlar G.N.Potanin, B.B.Baradin, Türkolog-Tarihçi V.V.Radlof, P.K.Kozlov, ünlü Moğol bilgisi uzmanı ve dilci B.Vladimirtsov, ünlü Türkolog A.Samayloviç Moğolistan ve Tibet e altı defa geziler düzenleyerek araştırmışlar. Ünlü seyyah G.N.Potanin Hotonlar için şunları demektedir: Hotonların dili Kara-Kırgızların dili ile çok yakınlar. Kara-Kırgızların sarı baş ( Sarıbagış belirten G.N.Potanin) boyunun kırk kızdan ortaya çıktıklarını anlatan şecere beni çok şaşırttı (Potanin 1883: 162). Bu yazar Hotonların boy yapısı, onların yedi boydan oluştuğunu da yazmıştır. Moğolistan ı ve Tibet i araştıran seyyah P.K. Kozlov hotonların görünüşü Ariyler gibidir, gözleri büyük, düz burunlu, giydikleri giyimler etrafındaki diğer halklarla benzemediğini yazmıştır. O Hotonlar hakkında (Alaşan bölgesi) anlatılan efsanelere dayanarak bu bölgede Kırgızların olduğunu söylemiştir. Dünyada ünlü Moğol bilimci B.Vladimirtsov ve doğubilimci, Türkolog A. Smayloviç Hotonlar üzerinde etnografik ve dil araştırmalarını yapar, karışık unsurlar (Kara Kırgız ve Orta Asyalı Sartlar) olsa bile, Kırgız unsurları üstünlükte olduğunu anlatan sonuca varmıştır. B. Vladimirtsov Hotonlar kendi etnik anısında Kırgızlarız dediklerini belirtir. Onun yazdıklarına göre: Hotonlar Ulangoma a gelen Kırgızları görünce dilleri ve yasalarının aynı olduğuna inandık demektedirler.aynı bilim adamı Hotonların İslam la birlikte aynı zamanda eski Türklere ait yaşadıkları evlerini, ailesini korumak için hamilere, yer ve suyla ilgili inançlara sahip olduklarını söylemektedir. Ayrıca koyunları kurban ederek derilerini hocalara verdiklerini yazar (Vladimirtsov 1916: ). Hotonlar kendilerinin hangi boya ait olduklarını hala bilmeleri de dikkat çeken bir durumdur. Günümüzde Hotonların boy yapısını yedi boy (Doloon elken) oluşturmaktadır.b.vladimirtsov şöyle demektedir: Hotonlar boz üy olarak bilinen Kırgızların çadırını kullanmaktadırlar. Kendilerinin Müslüman olduklarını söylemektedirler. Doğu Türkistan dan geldiklerini ve köklerinin Kırgız olduklarını bilmektedirler. Boyları ise: adcı-hurman, yas, ilbya, burut, udzebuk, kasıl, cuppar, hudayberdı, şava, nilva, şalbak, ozbek, hasn, tsyös (Vladimirtsov 1916: ). Bazı kaynaklarda ise Hotonların yüzde 35.4 % Şaavay, 20.77% Holidog, 6.99% Şalbag, 6.98% Burdag, 5.3% Ogotor, 0.32% Hasnut, 0.02% Hoçkeld boylarına mensuptur denilmektedir. Örneğin holidag kelimesinin karışmış anlamı vardır. Burdag ise burut, ogotor ise Kırgızların Döölös ve Saruu boylarının alt parçası olarak bilinen Ogotur uruğuna benzemektedir. Höçkeld kelimesi ise göçüp geldi anlamında olabilir. Mogolistan daki Bayan-Ulgey Kazaklarının Müftisi Azatkan ın Verdigi Bilgilere Göre Hotonlar: 1. Buruud, 2. Hasnuud, 3. Ogtar, 4. Çabay, 5. Çalbık, 6. Hoşgeldi, 7. Kurumyan gibi boylardan oluşmaktadır. Mogolistan daki Kırgız özel isimleri hakkında Günümüz Moğolistan Asya nın tam ortasında bulunan bir ülkedir. Bir buçuk milliyon kilometre kare toprağa sahiptir. Nüfusları iki milyon beş yüz bin olan bu ülkenin 14
15 topraklarında Türk-Moğol, Mancur dilli halkların, boyların (Hunlar, Siyanbi, Tele konfederasyonu, Türk Kağanlıkları, Uygur devleti, Kırgız Kağanlığı, Kara Kıtaylar, Naymanlar, Moğol devleti, Moğol Halk Cumhuriyeti) etnik ve kültürel beşiğidir. Ayrıca devlet geleneklerinin geliştiği tarihi-etnografik büyük bir alan olarak da bilinmektedir. Günümüz Moğolistan ın sahip olduğu doğası, çevresel özellikleri bölgeler arasında büyük farklılıklar arz etmektedir. Toprağın büyük kısmı Gobi çölü ile kaplıdır. Genel olarak kuzey bölgeler dağlık araziye ve ovalara sahip olmakla birlikte güney Sibirya iklimine sahip bir ülkedir. Askeri ve ekonomik açıdan stratejik bir konumda olan Moğolistan (özellikle batı Moğolistan) tarih boyunca merkezi ve teşkilatlı devletlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. En başta uzak doğuya, güneydeki Çin hanedanlığına, batıdaysa Doğu Türkistan a (Doğu Türkistan üzerinden Çin in Şensi, Gansu bölgelerine çıkış yolu)ve Orta Asya ya ulaşarak Büyük İpek Yolunun kontrolü sağlanabilir bir bölgedir. Kırgızlar için de Merkezi ve Batı Moğolistan bölgesi önemli olmuştur. Profesör аarkeolog S. Hudyakov un fikrine göre Kırgızlar şuan ki Doğu Türkistan, batı Moğolistan ve ona sınır olan Tuva ve Minusin bölgesinde m.ö.iv V y.y. Hunlular ve Avarlar (Juan- Juanlar ı) sürüp çıkarmıştır. Fakat söylenen bu fikri kimse ispatlamamıştır. Savaş yönünden stratejik ve ekonomik açıdan önemli sayılan bu bölgeye Kırgızlar 840. yılında Uygur devletin yıktıktan sonra gelebilmiştir. Tabi ki buraya Kırgızlardan başka halklar ve boylarla beraber etnik ve kültür yönünden daha da ilerledikleri sebep olmuştur. Kırgızlar ın şuanki Mogolistan topraklarına geniş olarak yayılması IX yyüzyıldan beri sürmüş olabilir. Bu dönemde Kırgız askerlerinin öncüleri Karakıtaylara (Lyao Korey yarımadasına yakın bir devlet), İç Asya ya, Tibet e kadar geldikleri tarihi kaynaklarda belirtilir. Çok büyük toprağı ve onun halklarını itaat ettirmiş olan Kırgızlar bir buçuk yüzyıl bu bölgeyi idare ederler. Kırgız Kağanlığının içine giren Tuva bölgesinden Moğol ovalarına ulaşmak mümkündür. Kırgız Kağanı, Uygur Devletin yok ettikten sonra Kağanın ordusu devlet merkezini Tanu Ola ya taşır. Bu dağ yüksekliklerinden Moğolistan ın ovalarına hakim bir yerdeydi. Batı Moğolistan Hyargas-Nuur (Kırgız-Köl) XI-XII asırda Kara Kıtayların ve Naymanların göcünden dolayı Kırgız devletinin sınırları daralmaya başlamıştır. Kırgız boylarının yaşadıkları günümüz Moğolistan ın (Kuzey ve Kuzey-Batı Moğolistan) bölgelerine Moğol dilli Oyratlar, Miyangatlar v.d. yerleşmeye başlarlar. Bu dönemden itibaren Kırgızlar ile Moğol boylarının ortasında etnikkültürel münasebetler başlanır. Belirlenmesi gereken mesele yaşam tarzı, geçimi benzer ama dili farklı Kırgızlar ile Moğol dilli (Oyrot) boyların alakaları IX-X yüzyılda başlar. Birçok doğubilimci-tarihçilerinin fikrine göre (E.Kıçanov v.d) Moğol devletinin kurucusu Cengiz Hanın kökeni Kırgızlara aittir: Cengiz Hanın boyu Alangoa nın küçük oğlu Bodonçar dan gelmektedir. Bodonçar ın öz babası Kırgız Maalih-Bayadets olduğu 15
16 sözlü şecerelerde anlatılır. Kırgız Maalih-Bayaudets Alangoa nın kocası öldükten sonra bu eve bekar bir hizmetçi olarak alınır. Diğer Kırgızlar gibi Maalih-Bayaudets kızıl saçlı, mavi gözlü idi. Bodonçor 970 yılında Kara Kidanlar (Kara Kıtaylar) Kırgızları yenmelerinden sonra doğmuştur. Onun neslinin tamamı Cengiz Han gibi saçı kızıl, mavi gözlü idiler (İstoriya Hakasii, 2005, 154.sayfa). Kırgız etnonimleri Halha-Moğollarının ana boylarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Moğolistan ın Moğolları Halha(s)-Moğolları, Çin in İç Moğolistan Otonom bölgesi Moğollarına Barga-Moğolları adıyla bilinmektedir. Etnonim Uruk ve Uruu (boylar ve alt boylar) gibi teşkilatların adı anlamına gelmektedir ve Hirgis, Herhis şekillerinde Moğolistan ın merkezi ve batı bölgelerindeki Moğol dilli etnositelerin içerisinde günümüze kadar bilinmektedir. Batı Moğolistan da Hyargas-Nor (Kırgız Gölü) adlı gölün adı da boşuna verilmemiş olması da dikkat çekicidir. Hyargas-Nor (Kırgız Gölü) Moğolistan daki Büyük göller sistemine ait göl ve coğrafik terim ile bilinen Kırgız Ovası nda yer almaktadır. Kobdo, Zabhan nehirlerinin suyuyla beslenir. Deniz seviyesinden 1028 metre yükseklikte, 136 kilometre kare alanı kapsamaktadır ve 80 metre derinliğe sahiptir. Kasım dan Nisan a kadar buzla kaplıdır. Etrafı çöl, taş-kumla kaplıdır. Bazı kısımları hayvan otlatmak için elverişlidir. Suyu minareller açısından zengindir, balıkları çoktur. Elimizdeki tarihi-etnoğrafik bilgilere dayanarak Kırgız etnokomponentleri Moğol dilli etnik grupların içerisine üç süreçte girdiklerini söyleyebilriz. 1. Bu süreçleri şartlı şekilde merkezileşen Kırgız devletinin kurulması (840 yılı), Moğol devletinin gelişmesi (1206 yılı), Kırgızların Cengiz Han ın kurduğu devlete tabi olmaları 2. Moğolların Çin deki Yuan Hanedanının gelişmesi ( ). Tümen Kırgız Özel Bölgesinin kurulması; Kırgız-Oyrot münasebetleri, Oyrot devletindeki Kırgızların önemi; 3. Cungar hanlığının kurulması ( ). Enisey Kırgız devleti ve Cungar hanlığı, Altan Hanlar. Enisey Kırgızlarının Cungarya ya sürgün edilmesi (1703). Enisey Kırgızlarının dağılması ( ). Batı Moğolistan Hyargas-Nuur (Kırgız-Göl) Kırgızların bir kısmı XII yüzyılda kurulan Oyrot konfederasyonuna katıldıklarını gösteren tarihi bilgiler var. Kalmuk tarihçisi G.K.Avelyaev Ordos knyazı Sagan Tsetsen yazdığı Erdeniiyn Tobçi tarihi kaynağına dayanarak Oyrot konfederasyonunu (XII y.y.) Ogulet (Olet), Bagatut (Batut), Hoyt (Hoyhat) ve Kergudların (Kırgızların) oluşturduğunu söylemektedir. Orta Moğol dillerinde Kırgız etnonimi Kergut (Kergu+t; -t eki Moğolcada çokluk anlamını bildirmektedir) şeklinde yazılmaktadır. Ünlü Moğol Araştırmacısı 16
17 B.Vladimirtsev in görüşlerinde Oyrot Birliğine giren (XII y.y. kadar) Kergudlar Eniseyli Kırgızlardı (B.Vladimirtsev, Leningrad, 1934, 131.sayfa) yılında Moğolların büyük kurultayında Temuçin ak keçeyle taşınarak Cengiz Han ismi verilerek tahta çıkartıldığında Kırgızlar bu tahta tabi olduklarını bildirerek elçilerini gönderirler. Moğolların Yuan Hanedanının gelişimi sürecinden sonra karakorumdaki yönetim için olan mücadeleye Kırgızlar da katılmışlardır. Haydu ve onun taraftarlarına destek veren kırgızları Kubilay Han (Yuan Hanedanının kurucusu, Cengiz Hanın torunu, Toluy Hanın oğlu) Kırgızları birkaç kere göce zorlamıştır. Neticede Kırgızlar günümüz Moğol bozkırlarından Mançurya ya kadarki bölgelere kadar dağıldıklarını tarih göstermektedir. Bilimsel kaynaklarda Hereksur denilen arkeolojik terim kullanulagelmektedir. Bu terim (Konovalov, 1987, s.121) Heges-uur Kırgız alanı, evi, yurdu veya Gerges- Huur Kırgız Mezarlığı, Kırgız Kabirleri anlamlarına gelmektedir. Bu arkelojik terime ve Moğolistan daki eserlere Profesör Yuliy Hudyakov aşağıdaki tanımı vermektedir: Merkezine taşların dmküldüğü etrafına taşların dizildiği kabirler. Bilim adamı bu eserlerin Mongun-Taygadaki orta asırlara ait Kırgız mezarları ile aynı olduğunu söylemektedir. Demek ki Hereksur denilen terim Kırgızların bıraktıkları tarihi-arkeolojik eserlere verilen bir isimdir. Günümüzde de Moğollar (Merkezi ve Batı Moğolistan ın Moğolları) tarihi abideleri yukarıdaki gibi Herges-uur Kırgız alanı, evi, yurdu veya Gerges- Huur Kırgız Mezarlığı, Kırgız Kabirleri demektedirler. Ünlü bilim adamı G.N.Potanin in Kırgız mezarları (Oçerki Severo-Zapodnoy Mongolii, Vıpusk IV, 1883) adlı makalesi 1983 yılında Sibirskya Jizn (Sibirya hayatı) adlı gazetede yaymlanır. Bu iki heceden oluşan kelime (hereksur) eski Kırgızlar ile bağlantılıdır. Moğollar üzerine araştırmalar yapan B.Y.Vladimirtsev bu eserleri eski Kırgıs adlı halka ait olduğunu ve Kazaklarla hiiç bir ilgisi olmadığını yazar. Halha-Moğolların tarihi hafızası bölge halkının etnik tarihinde, kültüründe Kırgızların yeri tarih açısından önemli bir yere sahip olduğunu göstermektedir. Moğolistan ın güzel göllerinden biri olan Hubsugul un batısındaki darhat vadisi yer almaktadır. Buradaki Darhat, Uryanhay, Halhas denilen etnik gruplar iiçerisinde Hirgis adında boy olduğu kayıtlara geçmiştir. Sözlü halk şeceresine göre Hirgis boyu ait olduğu Darhatlar Moğolların (Cengiz Hanın döneminden itibaren) köklü boylarından sayılmaktadır. Batı Moğolistan Eski Türk heykelleri Elyotların arasında da Kırgız boy adları sıkça karşımıza çıkmaktadır. Oyrot devletinin kurulmasında (Yuan dinastisi devrildikten sonra) Kırgızların aktif bir şekilde katılmışlardır. Oyrot birliğinin kurucusu Hara-Hula olmuştur. Onun tahtını Erdeni Batur- 17
18 Huntaycı miras olarak almış ve sonraki dönemde devletin gelişmesine katkı sağlayan 1640 yılındaki Moğol-Oyrot Tsaadciyin-Biçig (Yüce Kanunlar) adlı yasaların toplamıyla Yüce Kurultay olmuştur. Erdeni Batur-Huntaycı 1660 yılında vefat ettikten sonra tahtta geçmek için Kırgız hanımından olan iki oğlu Zodov ve Zoriktu Torgout hanımından oğğlu Seçen Taycinin ortasında mücadele yaşanır. Kırgız haniçesi ile oğulları Seçen Tayciyi zehirleyerek yönetimi ellerine geçirirler. Zodov ve Zoriktu Kökönordaki Elyotlara katılırlar. Erdeni Batur-Huntaycının dördüncü oğlu Ontson Tayci 1667 yılından itibaren Hirgis (Kırgız) halkını yönetmeye başlar. Demek ki Oyrot hanlığını 1703 yılına kadar Kırgız Otağı (Kırgız bölgesi, Kırgız yönetimi) olmuştur denilen fikri ortaya atabiliriz. Çünkü Enisey Kırgızları Cungarya ya 1703 yılında sürgüne tabi tutulduklarını bilinmektedir. Halkas-Moğollarının içerisinde en eski ve köklü denilen Kırgız boyu vardır. Moğol bilim adamlarının fikirlerine göre Halkasların içerisindeki Hirgis etnokomponent Moğollara Cengiz Han döneminde girdiğini söylenmektedir. XVI yüzyıla kadar Cengiz soyuna ait noyanlar tarafından ayrı yönetilmiştir. XVI yüzyıla kadar Hirgisler Tümen Han Sayn Noyon (Cengiz Hanın nesilleri Onoohu Uyzendinin oğlu) yönetimine geçmiştir. Ayrıca günümüz Halha(s)- Moğollarındaki etnik grupların biri olan Miyangatların içindeki (Mingat) Kırgız (Hirgis) denilen boy var. Bu boy üç alt boydan oluşmaktadır. Onlar Moğolcanın kurallarına göre Şar Hirgis, Har Hirgis Mödön Hirgis (Sarı Kırgız, Kara Kırgız ve Ağaç Kırgız) denilen boy isimleriyle bilinmektedir. XIX yüzyılın sonu ve XX yüzüyılın başlarına kadar Hara Hirgisler Hayrhan veya Hayrahana tapınmışlarsa Şar Hirgisler Ehiyin uud veya Anaya tapınmışlardır. Muhtemelen bu durum Umay Ananın kutsal sayılmasıyla ilgili olabilir. Mödön Hirgis Mödön ağaç anlamına gelip aynı zamanda ağaca tapınmanın şamanlıktaki izlerini taşıyor olabileceğini söyleyebiliriz. Merkezi Asya daki Türk-Moğol halkları içerisindeki Hayrhan a veya Hayrahan a tapınma sadece Kırgızlara has bir durumdur. Bu tipteki tanrılara (Hayrahan) adayıp doru atları (kök boro) kurban ederler. Demek ki Miyangatların grubuna ait Kırgızlar kendilerinin kadim dinlerini unutmamışlardır. Örneğin Miyangattlar çıkan yarayı, yaralanmış olan bedenlerini Kırgızlara göstermezlermiş. Kırgızların nazarı değer (Şamanlıkta Kara İnanç denilmektedir) inancı mevcuttu. Miyangatların diğer boyları Gök Tanrıya adayıp kır atı ve açık renk koyunu kurban ettikleri bilinmektedir. Bu örneklerle Kırgızların Miyangatların (Moğolların) içerisinde kaybolmadıklarını söyleyebiliriz. Moğolca konuşan Buryatların içinde Kudindik etno-bölgesine ait etnik grup yaşamaktadır. Bu etno-bölgenin içerisindeki grup Rusya nın İrkutsk ilinin Goloustnoy nehrinin kıyılarındaki vadilerin Kuda, Murina ve Kitaya nehirlerinin kollarında yaşarlar. İşte bu etnik grubun içerisinde Han Hirhis adıyla büyük boyun olduğunu biliyoruz. (S.P.Baldayev, Rodoslovnıye Legendı i Predaniya Buryat, Ulan-Ude, 1970) Aşağıda Moğol Halk Cumhuriyetinin Bayanhongor bölgesinin halkına ait Hirgis etnoniminin sumonlar (bölge adı) üzerinde dağılımı verildi. Batı Moğolistan halkının tamamında Kırgız boy adlarının sıkça kullanılması bu bölgedeki uzun süren etnik süreç içerisinde Kırgızların aktif bir şekilde katıldığını söyleyebiliriz. Bununla birlikte yukarıda gösterilen delillerin ve diğer bilgilerin Kırgızların siyasi hayatta etkili olduklarını göstermektedir. 18
19 Haritada Kırgız etnonimi geçen yerler işaret edilmiştir: 1. bayan-ovood: Urianhan, sartuul 2. galuutad: Urianhan, nayman, olhunud, sartuul, hoşuud, uygad, ööld, hirhis, zavar 3. erdenesogdot:urianhan hoşuud, ööld, hirhis 4. bayan-öndört: besğd, hoşuud 5.Bayansagaand:besüd, hoşuul, hirhis 6. Gurvanbulagg: sartuul, hoşuud, hirhis 7. Cargalangad: sartuul, urianhan 8. Zag sumand: sartuul, hoşuud, uygad. Urianhan 9. Baatsagaan: sartuul, hoşuud, hirhis 10. Bayantsagaand: sartuul, hoşuud 11. Buutsagaan: harçin, hoşuud, bidegüün, hirhis 12. Bogd sumand: harçin, ööld, hirhis 13. Hüreemarald: harçin, hoşuud, hirhis 14. Ölziyted: ööld, hoşuud, hirhis 15. Bayanligt: ööld, hoşuud, hirhis 16. Bömbögört: horhoy nüdten. Hoşuud 17. Bayanbülagt: hoşuud. Bidegüün, hirhis 18. Cinsted: hirhis 19. Şinecinst: hoşuud Moğolistan. Bayanhongor aymağı 19
20 Orijinal (Moğol dilinde) verilmiş bu bilgi Kırgızların Moğol dilli etnosların (Halha Moğolları) etnik tarihine olan etkisini gösteriyor. Kaynaklar: 1. Mongol-Oros Tol. Moskova, 1957, s. 2. Ataniyazov S. Slovar turkmenskih etnonimov. Aşhabad s. 3. «Маnаs». Ensiklopedisi. Bişkek, 1995, Т.I. 4. Çernışev А.B. Obşestvennoe i gosudarstvennoe razvitiye oyratov v XVIII v. - Moskova, s. 5. Abramzon S.M. Kirgizı i ih etnogenetiçtskiye i istoriko-kulturnıye svyazi. Bişkek, s. 6. Potanin G.N. Oçerki Severo-Zapadnoy Mongolii. -Sankt-Peterburg, bölüm IV, Etnografiya Vladimirtsov, Б. (1916 а) Novıye dannıye o hotonah // İmp. Rus. Arşivinin Doğu bölümünün notları, Пг.: Тip. İмp. Akademiya Nauk. T.23: -S ; Vladimirtsov Б.Y. Turetskiy narod hotonı//zvoro Sankt-Peterburg, T S Butanayev V.Ya. İstoriya Hakasii. Abakan, 2003, s. 9. Vladimirtsov B.Ya. Obşestvennıy stroy mongolov: mongolskıy koçevoy feodlizm. Moskova, Konovalov P.B. Kereksurı v Tongosengele. Kultura i pamyatniki bronzobogo i rannego jeleznogo vekov Buryatii i Mongolii. -Ulan-Ude, S Baldayev S.P.Rodoslovnıye Legendı i predaniya buryat. -Ulan-Ude, s. 20
21 THE CASE OF USING TECHNOLOGY BY CANDIDATE TEACHERS OF MATHEMATICS IN CLASSROOMS * 1 SINIF ÖĞRETMENİ ADAYLARININ MATEMATİK ÖĞRETİMİ BAĞLAMINDA TEKNOLOJİDEN YARARLANMA DURUMLARI ПОЛОЖЕНИЕ ПО ИСПОЛЬЗОВАНИЮ ТЕХНОЛОГИИ ПРИ ПРЕПОДАВАНИИ МАТЕМАТИКИ КАНДИДАТАМИ В ПЕДАГОГИ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ Mihriban HACISALİHOĞLU KARADENİZ ** Sayım AKTAY *** ABSTRACT Technology use in learning-teaching environments is of vital importance at the present time, in which science and technology are changing and developing rapidly. Consequently, it is assumed that learning will become permanent and effective, thus will not be forgotten for a long time provided that technology is utilized in mathematic teaching. In this study, it is aimed to determine the problems which classroom teacher candidates encounter while utilizing technology in terms of teaching mathematic. This study has been conducted by using case study method and performed with 32 teacher candidates, who are third grade students and study at Giresun University, Education Faculty, Primary Education Programme, Department of Classroom Teaching. Observations have been made with 32 teacher candidates, who take the course called Mathematic Teaching-I for 7 weeks. Finally, a semi-structured interview form, which was prepared by the researchers, has been presented to teacher candidates. The study is analyzed and interpreted by using the descriptive analysis technique. NVivo 8 software has been utilized in order to analyze the data. It is concluded in the study that almost all of the teacher candidates have positive opinions on technology use within the context of mathematic teaching. It is designated that teacher candidates face 4 basic problems while using technology in teaching mathematic. These are problems which are encountered in the process of information seeking and while using technology, security problems and hardware problems. Keywords: Technology, Teaching Mathematic, Classroom Teacher Candidates. * The studty was presented in 2nd International Eurasian Conference on Mathematics Sciences and Applications (IECMSA-2013), August, Sarajevo-Bosnia and Hezegovina. 1. DOI: /kdeniz.588 ** Asisst. Prof. Dr. Mihriban Hacısalihoğlu Karadeniz, Giresun Üniversity, Fakulty of Education, Elemantary Mathematics Education Department, Turkey, Giresun, [email protected] *** Res. Asst. Dr. Sayım Aktay, Giresun Üniversity, Fakulty of Education, Elemantary Clasroom Education Department, Turkey, Giresun [email protected] 21
22 ÖZ Çalışmada, sınıf öğretmeni adaylarının, matematik öğretimi bağlamında teknolojiden yararlanmada karşılaştıkları sorunlara yönelik görüşlerinin belirlenmesi hedeflenmiştir. Çalışma, Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Sınıf Öğretmenliği ABD nin 3.sınıfında öğrenim görmekte olan 32 aday ile gerçekleştirilmiş ve durum çalışması yöntemiyle yürütülmüştür. Çalışmada, Matematik Öğretimi-I dersini alan adaylar ile 7 hafta süresince gözlemler yapılmıştır. Çalışma, betimsel analiz tekniği kullanılarak analiz edilmiş ve yorumlanmıştır. Verilerin analizinde NVivo 8 yazılımından yararlanılmıştır. Çalışmada, adayların neredeyse tamamının matematik öğretimi bağlamında teknoloji kullanımına ilişkin görüşlerinin olumlu olduğu ortaya çıkmıştır. Adayların matematik öğretiminde teknoloji kullanırken 4 temel sorunla karşılaştıkları sonucuna ulaşılmıştır. Bunlar, teknolojiyi kullanırken karşılaşılan sorunlar, bilgi arama sürecinde karşılaşılan sorunlar, güvenlik problemleri ve donanımsal sorunlardır. Anahtar Sözcükler: Teknoloji, Matematik öğretimi, Sınıf öğretmeni adayları. АННОТАЦИЯ В статье рассмотриваются вопросы о положении и трудностях по использованию технологии при преподавании математики кандидатами в педагоги начальных классов. Наблюдения проводились над 32 кандидатами в педагоги 3-го американского курса педагогического факультета Гиресунского университета в течении семи недель по предмету преподавание матнматики-i. Итоги наблюдения были анализированы описательным методом. Данные анализа были рассмотрены методом NVivo 8. Итоги исследования показали, что кандидаты положительно относятся к преподаванию математики с включением технологических методов. Были выявлены четыре прблематических вопроса: трудности при исползовании технологии, по поиску информации, безопасности, оборудованию. Ключевые слова: технология, преподавание математики, кандидаты в педагоги начальных классов. INTRODUCTION Today, the advances in technology and the need aroused from technology made it necessary that educational programs need to be changed accordingly (Deniz and Kaptan, 2011). Today, it is aimed to raise individuals who can think fast and creatively, are aware of individual differences and know the ways of reaching information. It is aimed to raise teachers who can match the changing mentality and how the teachers who will raise the individuals having the said qualities should be trained is researched (Umay, 2004). Qualified teachers having the mentioned qualities must be trained in order to reach the said goal. Qualified teacher is the individual who is aware of the emerging developments and innovations; who can integrate the innovations and developments into technology and integrate all the mentioned knowledge into field teaching (Baki, 2000). Teachers are expected to have specific abilities and qualifications due to the fact that technology has become quite influential (Mentz and Mentz, 2003). Availability, power and versatile use of technology has made it necessary and possible to reconsider how students learn mathematic best as well as how they should learn it (NCTM, 2000). It is suggested that teachers leave the role of being the sole authority in 22
23 classroom and guide them to structure mathematical knowledge and enhance the learning and teaching environment (NCTM, 1991, 2000). Teacher training programs also attract attention to use of technology in school mathematics (Lee and Hollebrands, 2008; Powers and Blubaugh, 2005). Teacher candidates must have a good command of technology and be able to use the mentioned ability effectively in learning and teaching processes (Gündüz and Odabaşı, 2004). Mastering in the ways of utilizing from technology within the context of teaching mathematics will ensure a teacher candidate not only to overcome the feeling of inadequacy but also to have a feeling of being a qualified teacher. Therefore, teacher candidates must first answer the question of how they will teach mathematics through technology. Using technology within the process of teaching leads to participation in learning process and profound learnings; thus, students associate the things which they learn to daily life (Thomas, 2001). Fendi (2007), in his study, has established that primary school teachers sometimes need to use technology in their classrooms. In this sense, it can be predicted that classroom teacher candidates who will also teach mathematics soon will reflect technology use on their career. Within this context, how teacher candidates utilize technology in terms of teaching mathematics, whether or not they feel sufficient about technology use and what kind of problems they encounter must be analyzed. It is considered that asking teacher candidates opinions about technology use; designating their technology utilization in teaching mathematics and revealing the problems which they encounter will contribute the literature. Purpose of the Study In this study, it is aimed to determine the problems and their dimensions which classroom teacher candidates encounter while utilizing technology as part of teaching mathematics. Answers of the following questions have been sought in line with this general purpose: 1. What do classroom teacher candidates think about the utilization of technology as part of teaching mathematics? 2. How do classroom teacher candidates utilize technology as part of teaching mathematics? 3. What kind of problems do classroom teacher candidates experience while utilizing technology as part of teaching Mathematics? 4. What solutions do classroom teacher candidates offer related to the problems which they encounter while utilizing technology as part of teaching mathematics? METHOD Research Model In this study, in which it is aimed to determine the problems which classroom teacher candidates encounter while utilizing technology as part of teaching mathematics, qualitative research model has been adopted. Qualitative research (Tavşancıl and Aslan, 2001; Yıldırım and Şimşek, 2006) is the research model in which such data gathering methods as observation and interview are used; a qualitative process which aims at revealing perceptions and events in a realistic and holistic way in their natural environment is followed. In the study in which case study pattern is adopted, a single holistic case pattern 23
24 is used. In this context, unstructured participant observation and semi-structured interview techniques are utilized. Participants of the Study Participants of the study is comprised of 32 teacher candidates who study at Giresun University, Education Faculty, Primary Education Program, Department of Classroom Teaching in spring semester and take the lesson called Mathematic Teaching- I. six and 26 participants are females and males, respectively. Data Collection Tool In the study, unstructured participant observation and semi-structured interview technique which are among qualitative research techniques are used. In terms of observation, the researcher observed the lecture of the teacher candidates through the semester. In the study in which unstructured observation technique is used, the researcher has taken notes and tried to reveal how teacher candidates utilize technology as part of teaching mathematics and the problems which they encounter while utilizing it. Semi-structured interviews were performed with the volunteer teacher candidates at the end of the semester. For this purpose, sample interview questions were prepared and reorganized in line with experts opinions. Then, a testing interview was made with one teacher candidate and interview questions were finalized in line with the expressed opinions; they were conducted with 15 teacher candidates. Analyzing the Data Before analyzing the data obtained in the research, the interview data were studied in terms of validity and reliability. In this context, in order to decode sound recordings correctly, they were listened and written separately by the researcher and another independent researcher. Then, interview printouts were controlled and cleared of mistakes and thus finalized. At the next stage, interview printouts were presented to the teacher candidates and the researcher made sure that opinions were narrated correctly. İnterview and observation data were analyzed through descriptive data analysis technique. NVIVO 8, a qualitative analysis software, was utilized to analyze the data. FINDINGS Findings and comments have been presented and commented in this section. While presenting the research findings, the order of research purposes were followed in order to clarify them. General opinions of the teacher candidates on utilization of technology as part of teaching mathematics have been presented in Figure 1. 24
25 Figure 1. General opinions of the teacher candidates on utilization of technology as part of teaching mathematics. Examining general opinions of the teacher candidates on utilization of technology as part of teaching mathematics, it is observed that almost all of the candidates have positive opinions. While according to some teacher candidates, technology is essential in teaching mathematics, according to some other candidates, technology is sometimes insufficient. While Significance of technology in teaching mathematic is incontestable emphasizes the significance of technology, a teacher candidate opining In certain cases, technology may remain incapable. We cannot learn everything via technology. states that technology is sometimes insufficient. On the other hand, some teacher candidates believe that technology has positive and negative sides. A teacher candidate reveals it by suggesting Technology has advantages as well as disadvantages. For instance, using a calculator does more harm than good for someone who is learning multiplication table. However, the opinion that technology is useful has an important place among teacher candidates. According to the teacher candidates, technology use in teaching mathematics helps in motivating teacher candidates, saving time, bringing visuals into use, concretizing and facilitating learning and teaching; attracting students attention. A teacher candidate expresses that technology motivates them by reporting We are more motivated about teaching and another candidate expresses its time saving feature by suggesting We have studied four operations through slides. In this way, we prevent time loss. For example, while lecturing on division, we can save time using slides instead of making students write the operation in their notebook. While such an expression as Presentations are better when utilizing three dimensional visuals in mathematics propounds the contribution of visual features of technology, another expression as When we use technology in teaching mathematics to young children, we can transfer information more easily addresses the facilitative role of technology in teaching mathematics. A teacher candidate expresses his opinion about the fact that technology attracts students attention by stating Mathematics is a lesson in which students must not be distracted. Technology prevents distraction as people focus on the point which the technology addresses. How teacher candidates utilize technology as part of teaching mathematics has been presented in Figure 2. 25
26 Examining Figure 2, it is observed that teacher candidates use technology in teaching mathematics in order to link students information with daily life, obtain information, visualize teaching and learning activities while giving a presentation. One of the teacher candidates refers linking students information with daily life by saying We ensure students to link information with daily life by getting them to watch videos while another one manifests how he collects information by indicating I benefit from the internet and do research. I download pictures for children. I find interesting things for them. It is also observed in the participatory observations that teacher candidates benefit from online video services such as Youtube and integrate them into their presentations. Moreover, teacher candidates try to enliven their presentations benefiting from cartoons such as Pepee. A teacher candidate states technology use as it is more fun to give the lecture through slides which I prepare and find on the net before. Another candidate expresses visualizing teaching-learning activities as We ensure students to understand better through showing visual sources thanks to technology. It is observed that teacher candidates add music to their slides and try to make their presentations more interesting. Classroom teacher candidates opinions about the problems which they experience while using technology as part of teaching Mathematics have been presented in Figure 3. Figure 3. The problems which classroom teacher candidates experience while utilizing technology as part of teaching Mathematics. Examining Figure 3, it is observed that teacher candidates encounter 4 basic problems while using technology as part of teaching Mathematics. These are the problems which are 26
27 encountered while using technology, the problems which are encountered in the process of information search, security and hardware problems. Certain problems which teacher candidates experience while using technology result from the fact that some software contents are in a foreign language and the candidates do not have enough technological information. A teacher candidate addresses the foreign language problem as Some of these programs can be in a foreign language and it could be hard to understand these programs. while another candidate sets light to lack of technological information For instance, in the first year, we studied the software in the computer class which we use in order to prepare presentations. Personally, I do not think that I learnt to use the software precisely. Therefore, I sometimes have difficulty. Observation data also support this finding. It is also observed that teacher candidates have the deficiency of competence in technology use and they experience problems in using the software. It is seen that teacher candidates know about Word and PowerPoint softwares, however they do not use them efficiently. Furthermore, it is observed that some teacher candidates have difficulty in using the projector. The candidates have stated that they experience problems such as absence of remote controller and failure of on/off button. Examining the problems which are encountered while searching information, it can be suggested that these problems are absence of de facto information resources on the internet, information pollution on the internet, lack of information sources, the fact that some websites ask membership or national identity number, resources related to certain key words cannot be reached. A teacher candidate explains the problem of absence of de facto information sources on the internet as With regard to finding resource, we cannot figure where we can find anything when we act based on our own knowledge. ; while the same candidate state the fact that some websites ask membership or T.R. identity number as Certain websites demand membership and I cannot benefit from them due to the fact that I do not trust them and give my identity number. It sometimes bothers me not to be able to access the sites although I know the things which I inquire are in these websites. It is concluded from the observations that the teacher candidates try to utilize the information resources of which they are sure and receive help from the websites of the Ministry of National Education. The candidates who express the key word problem suggesting When I type the thing which I inquire, different results display and I cannot make use of the research engine. express the information pollution suggesting it is really hard to find a standard official publishing. There is a lot of erroneous information on the internet. One of the candidates states the insufficient resource problem suggesting We do not have enough resource. We go online, however we cannot find most of what we look for. Digital security problem is another problem which is encountered while using technology in teaching Mathematics. A teacher candidate expresses this issue reporting there was virus on the website on which we found the information and my computer was infected while preparing my activity. We had to prepare again because we lost the activity we had prepared. Examining hardware problems which are among the problems of technology use, it is observed that they consist of lost hardware units, insufficient teaching materials, inconvenient classroom environment, power cuts and broken hardware units. A teacher candidate summarizes reporting School sometimes has deficiencies in terms of technology; 27
28 for example, sometimes we cannot find power cable of projector. While another teacher candidate refers to insufficient teaching materials stating Teaching materials may not be sufficient, another candidate addresses the inconvenient classroom environment suggesting When we give a presentation, sometimes slides may not be seen because there is too much light in the environment. A teacher candidate mentions power cuts reporting Electricity was cut off when we were finally ready for presentation. and another one refers to broken hardware units stating We sometimes have problems related to projectors and connecting cables. This is because some of them are not repaired. Therefore, this causes us go to other classes. In the observations which were made for the study, problems which are similar to the problems which the teacher candidates indicate have been observed. In the education environments, certain problems such as disorganization of classes in terms of technology use, insufficiency of certain technological equipment (projection screen, extension cable, the fact that candidates cannot see projection screen well due to the size of the class) and deficiency of some of them have been experienced. Furthermore, during the observations, it has been sighted that teacher candidates have problems related to presenting the information in an original way which they obtain by using technologies such as internet. It is observed that teacher candidates only paste the activities which they download from the internet, they cannot add anything original. Teacher candidates express that the reason for this, they do not know how to change, add or remove anything in the activities. Another problem which appears while students use technology is the fact that they read the presentation as it is and they do not add anything to the presentation. What solutions teacher candidates offer related to the problems which are encountered while utilizing technology as part of teaching Mathematics is presented in Figure 4. Figure 4. Solutions which classroom teacher candidates offer related to the problems which are encountered while using technology as part of teaching Mathematics. Examining Figure 4, it is observed that classroom teacher candidates offer 8 basic solutions related to the problems which are encountered while utilizing technology as part of teaching Mathematics. These are teaching educational softwares to teacher candidates well, improving technology education at education faculties, creating educational websites on which information resources are uploaded, suggesting information resources on the internet, creating technology classes, acquainting teachers with the tools in the classrooms, repairing broken hardware units and using smart boards more often. 28
29 While one of the teacher candidates express the solution of teaching educational softwares stating All of these softwares must be taught finely, another one describes the solution of enhancing technology education at education faculties as the following: I believe that we must have a good command of technology. There may be some problems. Teacher candidates should have the good command of technology so that they can address the children. Perhaps, the children know more than us about technology. We should be familiar with technology in order not to feel lowly. Smart boards cannot be used at some schools. We will be classroom teachers and they will most probably not present there but we will, in a sense, take technology there. For this reason, more things can be done at the faculty for the sake of technology. Smart boards can be taught us one to one. We must learn everything related to technology. We do not use technology adequately. We must be taught well so that we can teach better A teacher candidate expresses the solution of creating educational websites on which information resources are uploaded, one of the solution offers, asserting I want to have a website that everybody would be able to share the activities.if a teacher found a new technique, he would put it on the site so everybody benefits form it. Another student expresses the solution of suggesting information resources on the internet through the following sentences: First things come to mind are internet and computer. For example, when we need to do a research, we try to do it on the internet directly. Therefore, we need to know how to reach the needed resources. It is sometimes difficult to do research. Our teachers may recommend us websites. Another offer is creating technology classrooms. A teacher summarizes it suggesting Technology classes can be formed while another teacher expresses the solution of acquainting teachers with the tools in the classrooms stating It is a good idea to act upon the available materials. For example, we should know before if there are appropriate materials that can project the slides. A student expresses the solution of repairing broken hardware units stating Some projectors in classrooms do not work. They can be repaired. Another student expresses the last solution which is using smart boards more frequently It would be better if smart boards were brought to the school, all of us will be ignorant about them, I do not know what to do and how to use them. CONCLUSION AND DISCUSSION In the study, examining general opinions of the teacher candidates on utilization of technology as part of teaching mathematics, it is ascertained that almost all of the candidates have positive opinions. Furthermore, it is observed that teacher candidates use technology in teaching mathematics in order to link students information with daily life, obtain information, visualize teaching and learning activities while giving a presentation. This result shows similarity with the results of the study which Umay (2004) performed with teacher candidates on the same issue. The result of the same study concluding that teacher candidates do not need technology use in such classes as Mathematics and they think that students will learn more easily and pleasurably through practice contradicts the result of this study. Similarly, findings of this study differ from the results of the study performed by Çakıroğlu, Güven and Akkan (2008) which suggest that teachers have negative opinions on using computers in teaching Mathematics. It is observed that teacher candidates use technology in teaching mathematics basically in order to link students information with daily life, obtain information, visualize teaching and learning activities while giving a presentation. It is also observed in the 29
30 participatory observations that teacher candidates benefit from online video services such as Youtube and integrate them into their presentations. These results are consistent with the results of the study performed by Niess (2006) which concludes teacher candidates have difficulty in integrating the technology education which they receive in undergraduate education into their classes and they cannot link the information which they obtained in technology classes with their classes. It is ascertained that one of the problems which teacher candidates encounter is digital security problems. Besides, examining hardware problems, one of the technology use problems, it is observed that they consist of lost hardware units, insufficient teaching materials, inconvenient classroom environment, power cuts and broken hardware units. One of the results which has been reached is that teacher candidates have problems related to presenting the information in an original way which they obtain by using technologies such as internet. It is also observed that teacher candidates only paste the activities which they download from the internet, they cannot add anything original. Moreover, it is concluded that teacher candidates read the presentation as it is and they do not add anything to the presentation. In the study, it is concluded that teacher candidates encounter 4 basic problems while using technology as part of teaching Mathematics. It is ascertained that they are the problems which are encountered while using technology, the problems which are encountered in the process of information search, security and hardware problems. It is observed that certain problems which teacher candidates experience while using technology result from the fact that some software contents are in a foreign language and the candidates do not have enough technological information. It is observed that teacher candidates have the deficiency of competence in technology use and they experience problems in using computer softwares. It is also seen that teacher candidates know about Word and PowerPoint softwares, however they do not use them efficiently. Furthermore, teacher candidates express that they encounter certain problems while searching information, it can be suggested that these problems are absence of de facto information resources on the internet, information pollution on the internet, lack of information sources, the fact that some websites ask membership and T.R. identity number, resources related to certain key words cannot be reached. Umay (2004) revealed that teacher candidates and active teachers do not include technology use in their instructional plan. Furthermore, he has emphasized that technology use in education process and its integration into education is in its infancy. Although ten years passed, the results of the study show similarity with the mentioned study. Suggestions Following suggestions can be made for the teacher candidates based on the results of the study: Educational softwares must be taught well. Technology education at education faculties must be improved. Educational websites on which information resources are uploaded must be created. Technology classrooms must be formed. Teachers must be acquainted with the operating status of the equipment in classrooms. Broken hardware units in classrooms must be repaired. 30
31 REFERENCES Baki, A. (2000). Preparing Student Teachers to Use Computers in Mathematics Classroom Through A Long-Term Preservice Course in Turkey. Journal of Information Technologyfor Teacher Education, 9(3), Çakıroğlu, Ü., Güven, B. & Akkan, Y. (2008). Matematik Öğretmenlerinin Matematik Eğitiminde Bilgisayar Kullanımına Yönelik İnançlarının İncelenmesi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 35, Deniz, E. & Kaptan, F. (2011). Yapılandırmacı Fen Eğitiminde Tamamlayıcı Ölçme Değerlendirme Uygulamalarından Performans Temelli Değerlendirmenin Önemi. Uluslararası Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, Karadeniz, Black Sea - Черное Море, Sayı: 9, Fendi, F. (2007). İlköğretim Öğretmenlerinin Teknoloji Kullanım Yeterliliği. İstanbul: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Gündüz, Ş. & Odabaşı, F. (2004). Bilgi Çağında Öğretmen Adaylarının Eğitiminde Öğretim Teknolojileri Ve Materyal Geliştirme Dersinin Önemi. The Turkish Online Journal of Educational Technology, 3(1), Lee, H. & Hollebrands, K. (2008). Preparing to Teach Mathematics With Technology: an Integrated Approach to Developing Technological Pedagogical Content Knowledge. Contemporary Issues in Technology and Teacher Education [Online Serial], 8(4). Web: tarihinde alınmıştır. Mentz, E. & Mentz, K. (2003). Managing Technology Integration Into Schools. A South African Perspective. Journal of Educational Administration, 41(2), Monaghan, J. (2004). Teachers Activities in Technology Based Mathematics Lessons. International Journal of Computers for Mathematical Learning, 9, National Council of Teachers of Mathematics. (1991). Principles and Standards for School Mathematics. Reston, VA: NCTM. National Council of Teachers of Mathematics. (2000). Principles and Standards for School Mathematics. Reston, VA: NCTM. Niess, M. (2006). Preparing preservice teachers to teach mathematics with technology - Technological Pedagogical Content Knowledge (TPCK) In C. Crawford Et Al. (Eds.), Proceedings of society for information technology and teacher education international conference 2006, Chesapeake, Va: Aace. Powers, R. & Blubaugh, W. (2005). Technology in Mathematics Education: Preparing Teachers for the Future. Contemporary Issues in Technology and Teacher Education [Online Serial], 5(3/4). Web: Mathematics/Article1.Cfm tarihinde alınmıştır. Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2006). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Kitabevi. Tavşancıl, E. & Aslan, E. (2001). İçerik Analizi ve Uygulama Örnekleri: İstanbul. Epsilon Yayınevi. Thomas, G. P. (2001). Toward Effective Computer Use in High School Science Education: Where to from here? Education and Information Technologies, 6(1) Umay, A. (2004). İlköğretim Matematik Öğretmenleri Ve Öğretmen Adaylarının Öğretimde Bilişim Teknolojilerinin Kullanımına İlişkin Görüşleri. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 26,
32 СУДЬБА ЧЕЛОВЕКА И СОЦИАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ Ч. АЙТМАТОВА SOCIAL PROBLEMS AND DESTINY OF MAN IN CHINGIZ AITMATOV S WORK OF ART 2 CENGİZ AYTMATOV UN SANAT ESERLERİNDE SOSYAL SORUNLAR VE İNSANIN KADERİ Layli Ukubayeva * ABSTRACT Social problems have been raised sharply in Chingiz Aitmatov s works. Researching reasons and results of the social problems of social life in a literary style, the writer was able to skillfully describe their significant role in shaping the destiny of man. During the Soviet period, these problems weren t paid a special attention in scientific researches or critical articles written about the writer s works, or they were covered up and considered superficially. By means of different metaphors, subtexts and symbols, the writer s skillfully and openly discussions about negative phenomena happening due to social problems did not satisfy the Socialist ideology of that time. Today is another epoch and another time. Today, in renewal historic condition, Chingiz Aitmatov s works are to be read and evaluated from a renewed artistically aesthetic point of view. One of the main problems to be studied is the social problems. In our article, Chingiz Aitmatov s stories The White Steamer, Farewell Gul sary and his novel The Scaffold will be analyzed from this point of view. Scientific conclusions will be drawn on the fact that the main reason for the characters becoming tragic in the writer s work mentioned above is that social problems are unsettled and not directed in a right way. Key Words: Destiny of Man, Social Problems, Historical- Social Conditions, Intellect, Conscience, Drama- Tragedy. ÖZ Cengiz Aytmatov un eserlerinde sosyal sorunlar çok derin bir biçimde işlenmiştir. Edebi bir üslup kullanarak, sosyal yaşantı içinde beliren sosyal sorunların sonuçlarını belirleyen yazar, bu sorunların insanın kaderini belirleme konusunda oynadıkları önemli rolü de ustaca işler. Sovyet döneminde, akademik çalışmalar bu türden sorunlara önem vermemiş ya da bu sorunlar görmezden gelinerek üstü kapatılmıştır. Farklı metaforlar, alt metinler ve simgeler yoluyla, yazar; dönemin olumsuz sosyal olgularını ustaca ve kimi zaman açık biçimde irdelemiştir, çünkü ona göre bu türden sorunlar dönemin Sosyalist ideoloji öğretileri ve iddialarıyla örtüşmemektedir. 2. DOI: /kdeniz.675 *. Prof. Dr. Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi. Kırgızistan. 32
33 Günümüz farklı bir dönem ve bakış açısıdır. Yenilenen tarihi algıda, Cengiz Aytmatov un eserleri estetik bakış açısı ile yeniden okunmalı ve değerlendirilmelidir. İncelenecek ana konulardan birisi sosyal sorunlardır. Makalemizde, Cengiz Aytmatov un Beyaz Gemi, Elveda Gülsarı hikayeleri ile Darağacı adlı romanı bu açıdan çözümlenecektir. Bilimsel açıdan, trajik bir kişiliğin ortaya çıkmasının ana nedeninin eserde işlenen sosyal sorunların çözümsüz kalması ve doğru biçimde yönlendirilmemesi olduğu gösterilecektir. Anahtar Sözcükler: İnsan Kaderi, Sosyal Sorunlar, Tarihi-Sosyal Koşullar, Zeka, Bilinç, Drama-Trajedi. АННОТАЦИЯ Одной из проблем, остро затрагивающихся в произведениях Чингиза Айтматова, является социальная проблема. Исследуя причины и следствия социальных проблем общественной жизни в своих произведениях, писатель сумел искусно описать их значительную роль в судьбе человека. В советское время в научных исследованиях и критических статьях, посвященных произведениям писателя, этим проблемам не было уделено достаточного внимания. Используя различные метафоры, подтексты и символы, писатель искусно раскрывает отрицательные явления, происходящие из-за социальных проблем и несогласия с социалистической идеологией того времени. Сегодня, в новых исторических условиях следует вновь перечитывать произведения Чингиза Айтматова и анализировать их с новой художественноэстетической точки зрения. Одной из главных проблем все еще остается социальная проблема. В настоящей статье анализ произведений Чингиза Айтматова "Белый пароход", "Прощай Гульсары" и роман "Плаха" будет основан на данных критериях. Научные выводы будут основываться на выявлении основных причин драматического трагического персонажа в указанных произведениях, которые заключаются в неразрешенных социальных проблемах. Ключевые слова: судьба человека, социальные проблемы, историко-социальные условия, интеллект, сознание, драма-трагедия. I am going to begin the word with Chingiz Aitmatov s story named The White Steamship (1970) which drew a wide response in the society. The story of the writer was subjected to sharp and contradictory criticism in Soviet literary critique of that time. Especially, the boy s death, the central character of the story, created different views of the readers. Not only readers but also literary scholars didn t like its tragic ending. For example, when the Kazakh writer A. Alimjanov said: "...with the boy s death all around darkened nothing remained, (Tragedy In The Forest Cordon. Literary Newspaper 1970: 8) writing in his article titled Essential Clarifications (Tragedy In The Forest Cordon. Literary Newspaper 1970: 20) for all readers like Alimjanov, Chingiz Aitmatov said: No, my dear reader, you have remianed. If the destiny of my boy worried you, made you think, then I am happy. Later, during his interview with the journalist of the Literary Newspaper Vladimir Korkin, the writer said the following about his goal in writing The White Steamship : He (Momun, the boy s grandfather) damaged his patrimony, conscience and morals not for his daughter and grandson s destiny. I see social aspect here. 33
34 I wanted to show interlacement of social motives among all motives. I intended to indicate Momun s dependence. I wanted to express that society should work, do a lot of things, settle lots of matters in order to make him happy, brave and independent not coward and dependent. (Ch. Aitmatov 1988: 202) If we look carefully, we can see a very profound idea in the writer s thoughts. The White Steamship is a work written during the Soviet period of prosperity. In spite of this, Chingiz Aitmatov dared to expose the truth in deep dramatic style, he synthesized his own valuable thoughts through the stories of several tales like Bughu Ene (Mother Deer) and literary tale named The White Steamship. However much the censorship of the period gave him a chance, he tried to convey a slice of real life to readers. However, he didn t tell his aim of writing The White Steamship bravely in public back then as he did later on. Certainly, perestroika that came to the country after M. Gorbachev came to power had also played a role in Ch. Aitmatov s ability to speak openly. It is true that during the Soviet period there was a society wrapped with fine slogans and party appeals such as Everything is for people and for people s good and but it is also true that there was no ideal perfect communism in our social life. Momun is a victim of unsettled social problems of that time. To be more precise, he served Soviet country faithfully, he took part in the Great Patriotic War and fought for it, but today he doesn t even have a minimum package of social benefits. He and his wife live in need, his pension for which he devoted all his life isn t enough for them. That s why, he is dependent on his insolent son-in-law Orozkul, who helped him to get a job in a forest cordon. He gets salary even though it is very little. Thus, he is dependent on Orozkul not only because of his daughter, who is unable to bear a child, but also for his salary and for his job. Let s remember Orozkul s words about the timber being stolen from the forest cordon after his conflict with Momun. Hey! he cried out to Momun. Where are you going to take the horse? Tether it to its place! I can drag it out myself. You won t be in list of people here. I am firing you. Go to blazes! - (Ch. Aitmatov 2008:106 )said Orozkul. In addition to it, Momun s wife scolded him saying the sad truth: who are you after you have lost your salary, did you think about it? One can t be considered as a man if one have loses one s job. You won t be a man. (Ch. Aitmatov 2008: 134) So, after this kind of tragic situation, poor Momun desperately took a shot at his own tale. Having shot a deer and killing it, Momun saved his own social status and soothed the others. But, his grandson lost the respect for him, Momun died in his heart and became a living dead. Who is guilty for Momun s tragedy, for such a tragic ending of the man s destiny? Certainly, it is the historical social situation and society in which he lived. While generalizing Momun s artistic figure, great humanist and intelligent man of the pen Ch. Aitmatov criticized the society that was unable to provide people s well-being. He tried to put the problem on the agenda, in which the society should be subjected to drastic changes so that people can live independently and he tried to draw attention of the public. Whichever works of Chingiz Aitmatov we take, we can see the problem related to man, man s destiny and these matters are the focus of writer s attention. Let s take artistic design of the story Farewell, Gul sary for example. During the Soviet period, people had great responsibility to society, especially, if they were communists. Provided that party gave you any task, you were to carry it out, even if you were dying at that moment, since it was considered to be sacred duty. However, at that time the society wasn t able to create primitive, let alone favorable, conditions for its members and it even didn t admit it as its own duty. Tanabai, the central character of Chingiz Aitmatov s story Farewell, Gul sary, 34
35 had to live in bad living conditions (let s remember the situation in which sheep yeaned and they had didn t even have fodder and grass to eat) and different situations can be taken as an example. According to the communist rule, Tanabai had no right to leave that place as Bektash left the herd of sheep assigned to him. Moreover, he was to tolerate curses of patrons like Segizbayev. As a realist writer, Aitmatov clearly expressed these kinds of negative sides of the socialist life. He implicated it with a deep underlying message where Tanabai attacked Segizbayev holding a hammer in his hand, showing impossibility of living in such conditions any more. The story Farewell, Gul sary was written in 1960s, when ideology of the party was strong and the party was considered to be the intellect and pride of the Soviet period. In this story, Chingiz Aitmatov was the first to set his face against the social inequality and fake populism in the party, projecting a character of Tanabai in the Soviet literature. He opened a new trend and new words, and he made a new aesthetic artistic discovery and tried to direct the Soviet literature in the right direction. Of course, it was a great bravery and surprise for that period. In spite of the fact that Chingiz Aitmatov was one of the talented writers, he was to obey political, ideological conditions and rules of that period. Being smart in nature, the writer managed to pass the censorship of the times successfully by using subterfuge and expressing old Tanabai s desire to become a communist at the end of the story. The fact that the story depicting a character of a fighter like Tanabai was published not in tamizdat or samizdat but in the Soviet Union itself during severe totalitarian time surprised all foreign critics. (Joseph Mazur 1994 ) Especially, for author s truthfulness that doesn t run counter to artistic aesthetic truth, Chingiz Aitmatov s Farewell, Gul sary was appreciated deeply and was given careful consideration in the articles and works of American critics. (The problems of linguistics, literary and art: 1.(12) pp ) Chingiz Aitmatov s another novel named The Place of the Scull caused hot discussion in literary community as soon as it was published. (Komsomolskaya Pravda: 1986, 30th of luly) However, none of them noticed the fact that as an exciter (originator?) there were social matters on the basis of all problems described in the novel and these problems had an important and decisive role in human s destiny. Of course, not telling these matters in public was closely related with ideology of that period. However, nowadays we should admit the fact that the main problems of the novel The Place of the Scull are social problems and morals that originate from those problems. No matter which problems are described in the novel, such as the group of drug abusers ruled by Grishan and Ober Kandalov s juntas, or Bazarbai s attempts to steal a wolf cub of Tashchainar and Akbara and to sell them, these matters arise because of the lack of normal conditions for people. These problems cause human tragedy playing with man s destiny and shaking it to different sides. Perhaps there is a reason the writer describes social backgrounds and life experiences of each his characters in detail. Lenka, Petruha, Mahach etc. wanted to live as human beings, but the society isn t still able to meet their economic and moral demands. There is perhaps a reason that Grishans, who turn their interest and this kind of unpleasant conditions of the society into particular slogans, break spiritual war out against Avdiy telling him that they had nothing to belief. They have been promising to humble man welfare, wealth and happiness since old times saying god will rule the world, there is democracy, there is equality, and there is 35
36 brotherhood. There is happiness in the team, live in commune if you d like, at the end they say that you will get to Heaven! What happened in reality? Nothing except balderdash! I will console suffering people, if you want to know. I am a shield against evil, I will lead people to non- existent God secretly Grishan said. (Aitmatov 2008: 154) Who can deny the fact that there is a piece of truth in Grishan s words said with sharp sarcasm and mild irony? Seeking for a way of granting worthy life to people by pulling them out of burning social issues is the main problem of Chingiz Aitmatov s works. Great writer, humanist, sage and philosopher Aitmatov had been seeking for answers for these questions all his creative life. At the end, turning to a myth from the Gospels in his novel The Place of the Scull, in his literary heritage for his contemporaries, the writer left us his philosophic concept about human being. His deepest conviction is that everything depends on today s Man. The meaning of human life is to develop his spirit, this is the highest aim of all. The point of reasonable life is that you should go up the stairs which will lead you to spiritual perfect peak day by day. The hardest thing for a man is to be a human being every day. So, waiting for a day which you don t believe depends on people themselves says the great writer. (Aitmatov 2008: 191) People experience life s terrible ordeals differently. People like Avdiy, Bazarbai, Jesus win the ordeal with strong will; others not being able to stand the test of destiny, collapse, lose their direction of the right path, commit a crime and face a crisis mentally and spiritually. That s why, human being put question What to do? point-blank. Chingiz Aitmatov is a man of letters who learned a lot from the great Russian writer F. M. Dostoevskiy and was greatly influence by him. F. M. Dostoevskiy is a talented writer who said that if there was a normal life in the society, crime would have disappeared of itself and he expressed this idea in his works. In his work named Crime and Punishment, he said: Crime is against abnormal social organization. That s all, nothing more, there are no other reasons. Then going on with his thought, he pointed that if society is arranged well, all crimes will disappear at one go as there won t be anything to protest and everybody will become the righteous in a trice. (Dostoevskiy 1973: 278) We can see these valuable thoughts in the Chingiz Aitmatov s Gospel myths in the novel The Place of the Scull. Developing his master s idea, Chingiz Aitmatov explains the reasons why contradictions hold people away from better life and crimes happen through the words of Jesus from Nazareth as follows: Does disagreement between people, conflict between empires related to border, conflict between haughtiness and ambition, conflict between men of great ambition and people flattering them for no reason, taking arms and fighting each other end with it? Oh, My God! I was upset, - Why did you give intellect to these creatures if they kill themselves, if the earth turns into tomb of general disgrace? For the first time Ch. Aitmatov openly emphasized in the novel The Place of the Scull that God of today is a man of sense. Consequently, everything in society depends on man s sense and conscience. That s why socially moral problems might not be solved until human being revolutionizes his intellect and develops it. Great thinker puts this question to human beings to consider. Social problems and studying man s destiny are the main point of Chingiz Aitmatov s works, writer s each work is to be studied from this aspect, with today s new aesthetic view, from the position of democracy. In this article I tried to briefly share my opinion of only some of his works. 36
37 Bibliography: A. Alimjanov, Tragedy In The Forest Cordon. Literary Newspaper 1970, the 8 th of June. Literary Newspaper 1970, the 20 th of June. Ch. Aitmatov, We Replenish The World And The World Replenish Us.(Bishkek.: Kyrgyzstan, 1988.pp.202) Ch. Aitmatov, Volume III, Bishkek.:2008, pp 106 Look at the same book, pp 134 Joseph Mazur. Legend of The Past: Chingiz Aitmatov s prose (University of Pittsbyrgh Press) Duyshembiyeva A. An American View of Chingiz Aitmatov s story Gulsarat. // The problems of linguistics, literary and art.( 1.(12) pp ) Komsomolskaya Pravda ( 1986, 30 th of luly) Ch. Aitmatov, Volume V, (Bishkek: Biyiktik, 2008) pp 154 Ch. Aitmatov, Volume V, (Bishkek: Biyiktik, 2008) pp 191 F. M. Dostoevskiy, Crime and Punishment. (M.: 1973 ) pp
38 TANZİMAT DÖNEMİNDE OSMANLI DEVLETİNİN NEHİRLER VE GÖLLER İLE İLGİLİ YAPTIĞI BAZI DÜZENLEMELER SOME REGULATIONS MADE BY THE OTTOMANS CONCERNING THE RIVERS AND LAKES IN THE REFORM PERIOD 1 НЕКОТОРЫЕ ПОПРАВКИ В РЕЕСТРЕ ОЗЁР И РЕК ОСМАНСКОЙ ИМПЕРИИ В ПЕРИОД ТАНЗИМАТА Levent Küçük * ÖZ Osmanlılar XIV. yüzyılın başlarından itibaren batı Anadolu beyliklerinden bir takım denizci geleneklerini devralarak daha sonraki yüzyıllarda Akdeniz ve Karadeniz hâkimiyetinde kendilerine önemli avantajlar sağlayacak olan bir bilgi ve tecrübeye sahip olmuşlardır. 16. Yüzyılın başlarında ise artık bir deniz imparatorluğuna dönüşecek olan devlet sadece denizlerde değil aynı zamanda memleketin bütün nehir ve gölleri üzerinde de dönemin ekonomik faaliyetleri ve ulaşım stratejilerini uygulayacak olan düzenlemeler yapmaktan geri durmamışlardır. Ayrıca bir takım sefer lojistikleri çerçevesinde nehirler ve göller üzerinde askerî metotlara dayanan uygulamalar geliştirmişlerdir. XVIII. Yüzyıla gelindiğinde denizcilik faaliyetlerini bir düzen altına almak politikası çerçevesinde bir bahriye kanunnamesi vücuda getiren devlet bu uygulama ile hem kaybedilen topraklarını geri alma düşüncesini hem de canlı bir ticari yaşamın ulaşım boyutu için sadece karayolu trafiğini değil aynı zamanda su yollarının potansiyelini de sisteme entegre edecektir. Biz bu çalışmamızda Osmanlı devletinin XIX. Yüzyıl ortalarında gelişen gemi teknolojisi karşısında denizlerde büyük devletlerle mücadele gücünü yitirmesine karşın ülkenin nehirleri ve gölleri üzerinde ticari yaşamın gerektirdiği dönüşümleri gerçekleştirmek yolunda neler yaptığını açıklamaya çalışacağız. Ayrıca ülkedeki nehirlerin tarım faaliyetleri için elverişli şartlara kavuşturulmasında ve nehirlerin bahar aylarında yaratmış olduğu sel ve taşkın tehlikelerine önlem almak noktasında neler yaptığını açıklamaya çalışacağız. Anahtar Kelimeler: Nehir, Göl, Modernleşme, Osmanlı, Tanzimat Dönemi, General Havg ABSTRACT From the very beginnings of 14th century, the Ottomans gained knowledge and experience during the rule of Mediterranean and Black Sea region, providing them with great advantages in the later years as they took over the mariner practices from the western Anatolian seigniors. The empire, which gained the sea rule, did not only make regulations concerning the economic activity and transportation strategy on seas but also rivers and 1. DOI: /kdeniz.011 * Dr. Ardahan Üniversitesi, İBEF, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. 38
39 lakes all over the empire. Moreover, military practises were developed by navigation logistics on the lakes and rivers. Ottomans intended to resume the territories they lost and systematise not only the road traffic but also the potential benefit of sea routes by enacting marine law including the regulation of marine activities. This study aims to highlight what kind of efforts were spent by the Ottomans to revitalise the sea trade on the rivers and lakes in spite of the marine technology used by the big powers. Also, what kind of cautions were taken by the Ottomans to stop the danger of overflows appearing in spring and their solution of finding the ways of creating favourable conditions for agricultural activities making use of the rivers will be explored. Keywords: River, Lake, Modernization, Ottomans,Reform Era, General Havg АННОТАЦИЯ В начале XIV-го века османцы получили от западно-анатолийских бейликов традиции мореходства. Они начали их применять в черноморском и средиземноморском мореходстве. Овладев этим исскуством они получили преймушество на морях. В начале XVI-го века Османское государство превратилось в морскую империю. В связи с этим, проводя экономическую стратегию, империя не ограничилась только морями, начала применять речные и озёрные ресурсы. В XVIII-ом веке империя приняла закон о мореходстве и порвела политику упорядочения этой отрасли. Это должно было сопутствовать возвращению потерянных територии и кроме сухопутной, увеличить потециал торговли морским путём и интегрировать обе эти направления. В статье рассматриваются вопросы применения рек и озёр Османской империей для увеличения доходов от торговли и этим противостоять сильным государствам, потенциал мореходства которых увеличилось в XIX веке за счёт технологического прогресса. Кроме этого, изучены подходы и меры принятые против разливов рек и озёр весной. Ключевые слова: река, озеро, модернизация, Османия, период танзимата, генерал Хавг. Giriş Modern insanın dünyayı izleme, keşfetme, genel kavramlar oluşturma ve dünyanın işleyişini analiz etme niyetleri onun rasyonel kapasitesine bağlı olarak gelişmektedir. Modern çağlar ile birlikte insanın kendini ancak dünyayı bildiği kadar bilebileceği gerçeğinden hareketle doğa ile olan ilişkisinde yeni metotlar geliştirmeye başladığı görülmektedir. Her ne kadar insanlık için sonradan tehdit oluştursa da doğayı anlamak, denetim altına almak ve insan varlığının amaçları doğrultusunda doğanın güçlerini kullanmak modern insanın en önemli özelliğidir. Bu durum batı Avrupa da Osmanlılardan daha önce algılanmış ve uygulanmaya konmuştur. Ancak Osmanlılarda geç kaldıkları dünyayı yeniden algılama ve ona yön verme sanatını batıdan öğrendikleri yöntemle uygulamaya başlamışlardır. Osmanlılar henüz modernleşme kavramı ile tanışmadan bu kavramın prensipleri olan akılcılık ve özgürlüğü islamın genel öğretisi içinde kabul etmişlerdi. Ancak 19. Asrın 39
40 başlangıcına değin bu düşünceden hızla bir uzaklaşma da söz konusu olmuştur. Zaten batı karşısında uğranılan kayıplarda bu uzaklaşmanın etkisiyle olmuştur. Modernizmi, Faucault ve Touraine gibi düşünürler araçsal akılcılığın etkisiyle bilim ve teknik sayesinde dünyanın denetiminin olanaklı kılınması olarak tanımlamışlardır.(touraine, 1994:262) Akılcılık ve dünyanın büyüsünün bozulmasıyla özdeşleştirilen modernizmi; Osmanlılar kendi geleneğinin, toplumsal örgütlenme ve dinsel inanış biçimlerinin içine kapanık modelinden kurtulmak için bir çağrı olarak ancak 19. Yüzyıl ortalarında anlamışlardır. Osmanlı devlet adamları Ülken in memleketi yalnız kitap ve tarih zaviyesinden görmek onu tanımak için yeterli değildir. Muhtelif coğrafyalardaki insanlarla tabiatın karşılıklı ilişkilerinden doğan içtimai teşekkül özellikleri araştırılmadan dünyayı algılamak mümkün değildir ifadesini şiar edinmişçesine Osmanlı ülkesinin zenginlik kaynaklarını tespit etmek, değerlendirmek ve tebea nın kullanımına tahsis etmek için Tanzimat döneminin felsefesine ihtiyaç duymuşlardır.(ülken, 1948:35) Osmanlılar reform çağı diye adlandırılan döneminde her ne kadar batının hasta adam yakıştırmasına maruz kalsalar da aynı dönemde adem-i merkezileşmeden uzaklaşarak imparatorluğu merkezileştirmeye ve savunma amaçlı bir modernleşmeye yönelmişlerdir. (Carter, 2001: 23) Bu dönemin hakim ideolojisi çerçevesinde kültürün siyasal amaçlı kullanımını gerçekleştirmek suretiyle iktidarın meşruluğunu sosyoekonomik düzenlemeler, sanat ve bilim yolu ile göstermek istemişlerdir. Bu dönemde ihtiyaç duyulan reformlarda bir çeşitlilik söz konusudur. Bununla birlikte daha çok askeri karakterli olanlarda yoğunlaşma göze çarpmaktadır ki bunu da Rusya ve Avusturya karşısında onsekizinci yüzyıl başlarında uğranılan yenilgilere bağlamak daha olasıdır. Ayrıca bu dönemde batılı seyyahların Osmanlı ülkesine yaptığı gezilerde ülkenin bayındır ve mamur unsurlarının bulunmadığı yönündeki izlenimleri bulunmaktadır. mesela Mısır seyahatinde bulunanların beklentisinin düştüğünü Jale Parla Thackeray dan naklen şöyle anlatmaktadır. Kahire bahçelerinde sivrisinekler, Nil in pis suları, yıkık köprüler ve bakımsız kanallar (Parla, 1985: 111). Bu anlatılanlar Osmanlı hükümetinden daha önce modernleşme hamlesine girişmiş olan Mehmet Ali Paşa nın memleketinin dahi henüz Batı nın kırsal ve kentsel kalkınmışlığına yaklaşamadığını göstermektedir. Tanzimat Fermanı nın ilanından sonra Osmanlı hükümetinin kamu yararına olan özel girişimlere imtiyaz tanıma hususunda gösterdiği ilgi ve işbirliği manevi bir birliktelik dışına çıkamamıştır. Özellikle kıyı şeritlerinde liman ve rıhtımlar inşa etme, bataklıkları kurutup üzerinde modern tesisler kurma ve kara ile suyolu ağını daha modern hale kavuşturma politikalarını ciddi ve nüfuz sahibi sermayedarlarla işbirliği kuramadığından bu ilgi sonuçsuz kalmıştır.(yerasimos, 1974:341) Osmanlıların modernleşme girişimlerinin benzerini 18. yüzyılda Petersburg merkezli olarak yapmaya çalışan I.Petro da modernleşme ile birlikte insanları nesne olmaktan çıkarıp özne yapmak niyetiyle reformlara girişmiştir. Petro ve ardından gelenler Petersburg şehrinin bataklıklarının kurutulması, zemininin temizlenmesi, yumuşak topraklarına payandalar yerleştirilmesi ve su kanallarının açılması türünden girişimlerle ekonomik ve toplumsal değişimin kaotik enerjilerini anlam ve güzelliğin toplumsal dayanışma ile yeni biçimlere bürünmesini sağlamışlardır.(berman, 1994:239) Özellikle provizyonist ekonomi modeli ile klasik dönemde başarılı görünen Osmanlı ekonomisi bu dönemde savaş kaynaklı bozulmalara maruz kalmıştır. Devalüasyonların yanı sıra tarım ve hayvancılığa dayalı üretim modellerindeki geri kalmışlık da devletin gelir gider dengesini iyice alt üst etmiştir. Buna karşın imparatorluk coğrafyasının özel 40
41 konumu 40 derece kuzey enlemleri üzerinde olması yinede dünyanın tarım için en elverişli kuşağına sahip olması gibi artı bir özellik kazandırmaktadır. Bu katma değeri kadim medeniyetleri besleyen Fırat ve Dicle gibi iki büyük nehir sisteminden başka Tuna, Sakarya, Kızılırmak, Seyhan, Ceyhan, Menderes nehirleri ile birlikte büyük kısmı Osmanlı coğrafyasında bulunan Nil nehri üzerinden kazanmaktadır. I. Tanzimat Dönemi Osmanlı Nehir Taşımacılığında Modernleşme Girişimleri Tarih boyunca akarsulardan yararlanma imkanı bulan toplumlar dönemlerinin en ileri medeniyetlerini kurmuşlar, bulamayanlar ise yurtlarını terk edip göç etmek zorunda kalmışlardır. Günümüzde de su ve sulama önemini korumakta olup, su arzının giderek artan dünya nüfusunun taleplerini karşılayamaması ile suyun stratejik bir meta haline geldiğini görmekteyiz. Gelecekte su kaynaklarının kullanımı ve kalitesini etkileyecek en önemli faktör nüfus olacaktır. Dünyanın toplam nüfusu 2013 yılı itibariyle 7 milyarı aşmıştır ve 2050 de ise 9,15 milyara ulaşacağı tahmin edilmektedir. Bir başka deyişle 2050 yılına gelindiğinde, bugünkü dünya nüfusu, %30 oranında artmış olacaktır. Suya olan ihtiyaç ve zaruret her yerde ve tarihin her döneminde iyi politik münasebetler halinde nehir arazisinin ve civarda ikamet edenlerin gelişmesine sebep olmuş, aksi halde ise medeniyetlerin çökmesine neden olmuştur. İnsanlar zaman ve mekana bağlı koşullar altında suya çeşitli şekillerde ihtiyaç duymaktadırlar. Gelişmiş ülkelerde su ekonomisi için uzun, itinalı ve kontrollü inkişaf faaliyetleri düzenlenerek suya dayalı sorunlar çözümlenebilmiştir. Su meselesi sadece nakliyat ve enerji istihsali icin belirli bir objeye bağlanmaksızın geniş ölçüde hammadde durumunda olan su kantitatif, kalitatif ve biyolojik özellikleri ile günlük her turlu ihtiyacın fonksiyonlarına bağlanmaktadır. Bir akursunun cevre arazisinde meydana gelen ehemmiyetli iskan ve inkişaf ancak modern metodların yoğunlaşması ile mümkün görünmektedir. Gerçekte nehirler, taşkınlara, sel basmalarına ve sürüntü maddesi çökelmelerine yol açmaktadır. Bazen sağlık problemlerine de neden olabilmektedir. Nehirler ıslah edilirken soysuzlaştırılmadan korunmalı ve biyolojik dengesinin tahrip edilmemesi amaçlanmalıdır. Bugün çok girift bir hale gelmiş olan su ekonomisinin iskan tekniğine ve özellikle vadinin yukarı kısımlarındaki ziraat islerine ait hususları da dikkate alması modern metotlar çerçevesinde beklenen bir durumdur.( Wittmann,1961:2-3) Türkiye nin yüzölçümü 78 milyon hektar ( km²) olup, tarım arazileri bu alanın yaklaşık üçte biri yani 28 milyon hektar mertebesindedir. Yapılan etütlere göre ekonomik olarak sulanabilecek 8,5 milyon hektar alanın 2011 yılı sonu itibari ile toplam 5,61 milyon hektarı sulamaya açılmıştır. Bu miktarın 3,32 milyon hektarı DSİ tarafından inşa edilmiş modern sulama şebekesine sahiptir. 1,3 milyon hektarı mülga Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (KHGM) ve İl Özel İdareleri tarafından işletmeye açılmıştır. Ayrıca, yaklaşık1 milyon hektar alanda halk sulaması yapılmaktadır yılında ekonomik olarak sulanabilir 8,5 milyon hektar arazinin bugün itibarıyla sulanmayan 2,89 milyon hektarlık kısmının da DSİ Genel Müdürlüğü tarafından işletmeye açılması hedeflenmektedir.( DSİ Genel Müdürlüğü Faaliyet Raporu,2011: 27) Ülkemizde halen, ekonomik olarak sulanabilecek 8,5 milyon hektar tarım alanının yaklaşık %66 sı sulanabilmektedir. Beslenme ihtiyacının karşılanması, sanayinin ihtiyacı olan tarımsal ürünlerin dengeli ve sürekli üretilebilmesi, tarım kesiminde çalışan nüfusun işsizlik sorununun çözülmesi ve hayat seviyesinin yükseltilmesi için geri kalan yaklaşık 41
42 2,89 milyon hektarın da sulanması ve bunun için gereken sulama tesislerinin bir an önce inşa edilmesi özel bir önem taşımaktadır. Tanzimat dönemi ile batılılaşma serüvenine başlayan Osmanlıların bu durumunu Tanzimat fermanının formülasyonu içerisinde tanımlayan Osmanlı hükümdarı Memleketin imarı ve halkın rahatı için hayırlı olabilecek konular üzerinde çalışmalar yapılmasını amaçlamaktayım ifadesiyle gerçekte fermandan neler beklendiğini de ortaya koymaktadır.(boa. HRT Belge No:144) Osmanlı devleti Tanzimat fermanının hedefleri doğrultusunda İngiliz uzman General Hawg ı ülkeye davet ederek kendisinden ülke toprakları üzerindeki bazı nehirlerin keşif ve muayenesine dair etraflı bir rapor istemiş ve bu uzmanın hazırlamış olduğu layihayı Londra sefareti aracılığı ile incelemeye almıştır. Yine aynı dönemde Memalik-i Osmaniye de bulunan akarsular üzerinde su taşkınlarını önlemek amacıyla oluşturulan değirmen çarkları ve sedlerin izalesi noktasında bir kanun layihası hazırlıkları da devletin nehirler ve göller ile ilgili olarak bir master planı hazırlığı içinde olduğunu göstermektedir. Osmanlıların yükselme döneminden itibaren özellikle askeri amaçlar doğrultusunda nehirler üzerinde tasarrufta bulunmaları ve bunu ekonomik büyümenin bir tezahürü olarak göstermeleri devletin vizyonunu göstermesi açısından önemlidir. Daha Kanuni Sultan Süleyman döneminde İran ve kuzey Kafkas politikasına hakim olmak arzusuyla Don ve Volga nehirleri arasında yapılacak kanal ile askeri nakliye kaynaklarının daha iç kesimlere hızlı bir şekilde aktarılmak istenmesi basit bir askeri hedeften ziyade öngörülen bir askeri ve ticari üstünlük stratejisinin ilk ayağını oluşturmaktadır. Yine aynı dönemde Sakarya nehrini Sapanca gölü üzerinden Marmara denizine bağlama stratejisi de ikinci deneme olarak algılanabilir. 19. Yüzyıl ortalarında Asi ve Fırat nehirleri üzerinden Akdeniz ile Basra körfezini kanal ile birbirine bağlama fikirleri bu alanda Osmanlıların ne kadar ileri görüşlü olduklarına örnek gösterilebilir. Daha sonraki dönemde Süveyş kanalı nın açılması politikası da aynı stratejinin evrensel boyutlu olarak uygulanmak istenmesine işaret etmektedir. Tanzimat reformları ile ilgili mevcut yaklaşım modellerinde metodolojik sorunlar olduğunu söyleyen Abou-El-Haj sadece 19. Yüzyıl reform anlayışı ve batı kaynaklı Osmanlı değişiminin hiçbir altyapı hazırlığı geçirmeden top yekun bir değişime uğramasını olanaklı görmemektedir.( El-Haj,2000:110) Bunu destekleyen görüşler çok fazla olmasa da Tanzimat ile birlikte Osmanlı toplumunda geleneksel yapıyı değiştirmeyi amaçlayan ve de mevcut durumdan daha iyi şartlara sahip bir toplum meydana getirme isteğinde olan bir aydın ve bürokrat kadrosunun bulunması bu iddiayı destekler mahiyettedir. Osmanlı bürokrat ve devlet adamlarının ülkenin bayındır hale getirilmesi, ülke zenginlik kaynaklarının rasyonel bir şekilde kullanılması gibi konularda fikirler üretmeleri ve bu fikirleri uygulamaya koymaları unutulmaya yüz tutmuş bir anlayışın tekrar hakim olduğunu göstermektedir. Bu konuda ilk girişimlerden sayılabilecek bir uygulama 1848 tarihinde Kızılırmak nehri üzerinde taşımacılık, sulama ve bitki örtüsünün korunmasını sağlayacak bir proje bir Osmanlı maden müdürü tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu projede henüz Osmanlı devleti için erken sayılacak bir zamanda yap işlet devret modelinin önerilmiş olması da ayrıca dikkat çeken bir husustur.(önal ve Doğan,2011:10) Yine bu duruma benzer yaklaşımların daha erken dönemlerden itibaren hem askerî gayelerle hem ekonomik gayelerle yapıldığını görmekteyiz. Nehirler üzerinde köprü yapımı ve nehirlerin keşifleri ile ilgili detaylı raporlar hazırlanması faaliyetlerinden devletin sadece modernleşme kaygısı gütmeden mevcut kaynaklarını rasyonelleştirmek için nasıl bir yol 42
43 izlediğini anlayabilmekteyiz. Özellikle köprü yapımı ve onarımı ile birlikte kamusal fayda için devletin coğrafi yapının elverdiği değişikliklere başvurduğunu görmekteyiz.(çulpan, 1975:105) Bu düzenlemelerin yanı sıra daha Kanuni döneminden itibaren Fırat ve Dicle nehirleri üzerinde taşımacılığı geliştirmek için Birecik de gemi yapım işine büyük bir önem verildiği ve özel gemi yapım ustalarının görevlendirildiğini bu dönem belgelerinden anlamaktayız. Ayrıca 19. Yüzyılda İngilizlerin bu iki nehir üzerinde iki adet buharlı gemi inşa ederek hem bölgenin ekonomisini ele geçirmek niyetinde olduklarını hem de Hindistan yoluna alternatif güzergah bulma arzusunda olduklarını gösteren fizibilite çalışmaları Osmanlı coğrafyasında nehirlerin ekonomik potansiyellerinden yararlanma düzeyini göstermesi açısından önemlidir. Tanzimat döneminde Fırat ve Dicle nehirleri üzerindeki ekonomik katma değere sahip olmak isteyen yabancıların buharlı gemi şirketleri kurmaları da ticaretin boyutları hakkında bir fikir verecektir. Osmanlı Devletinin güney eyaletlerinin (Halep, Rakka, Musul, Adana vb) Bağdat ve Basra ya götürdükleri kervan yükleri Fırat ve Dicle üzerindeki iç su taşımacılığı ile gerçekleşmektedir. Bu ve benzeri nehir taşımacılıkları dönemin diğer taşımacılık çeşitlerine nazaran daha ucuza mal olmakta ve daha güvenli bir şekilde yürütülebilmektedir. Osmanlı coğrafyasının olanak vermeyişi nedeniyle nehir taşımacılığı çok yaygın olmasa da bazı nehirlerin ekonomik bütünlük sağlayan rolleri onlar üzerinde sınırlı da olsa bir ekonomik faaliyetin yürütülmesine imkan tanımıştır. Fırat ve Dicle nehirleri Birecik- Bağdat ve Basra arasında böyle bir iç suyolu güzergahı kurulmasına uygun konumda bulunmaktadır. Benzer bir şekilde Balkanların üç ünlü nehri Tunca, Meriç ve Arda üzerinde yapılan taşımacılık faaliyeti ve bu nehirler üzerinde kurulan köprüler ile Osmanlı Devletinin mekan organizasyonunun ekonomik gereklerini bir şekilde gerçekleştirdiğini bize göstermektedir. Osmanlı devletinin denizlere olan ilgisi elde edilen denizler ötesi ülkelerin korunması düşüncesinin yanı sıra Venedik, Dubrovnik, Marsilya, Cenova ve Fransa gibi devletlerle ticaret yapmak, hakimiyeti altına aldığı denizler de güvenliği tesis etmek düşüncesiyle başlamıştır. Bu gerekçelerle kuvvetli bir donanma vücuda getirilmiştir. Denizler ile irtibatı olan uzak Osmanlı memleketleri ile olan haberleşme ve idari düzenin gerektirdiği emirler Osmanlı devletini gemicilik sektöründe ciddi girişimlere yöneltmiştir. Osmanlılar denizcilik ve nehir isletmeciliği faaliyetlerini haberleşme ve ulaşım politikalarına duyduğu gereksinim çerçevesinde düzenlemek durumun da kalmıştır. Osmanlı ülkesinin kara yolu ağı üzerindeki menziller ve derbentler haricinde kalan ve kara yolu ile nehirlerin kesiştiği bölgelerde eğer coğrafya köprü yapımına elverişli değilse devlet eliyle ya da vakıflar bünyesinde kayık isletmeciliği yapılmak suretiyle hem ticari yasamın hem Kamu düzeninin isleyişine teknik destek sağlanmaktadır. (Halaçoğlu,2002:140) Osmanlılar nehir gemiciliği terimini denizlerde dolasan gemilerde çalışan kimseleri belirleyen bir terim olarak kullanmamaktadırlar. Ancak yinede su ile ilgili olarak nehir ve ırmakların köprü yapımına elverişli olmayan tehlikeli geçiş noktalarında kayık ile geçişi sağlayan kimseleri anlatmak için de bu terime başvurmaktadırlar. Osmanlı imparatorluğunda nehirlerden geçişler üç farklı şekilde yapılmaktadır. Birinci olarak devrin önde gelen devlet adamları tarafından vakfedilmiş kayıklar aracılığıyla halkın parasız geçişinin sağlanması, ikinci olarak bazı yerlerde sancakbeyi ve diğer memurlar için bir çeşit gelir temin etmek amacıyla halkın ücretli olarak geçişinin sağlanması ve üçüncü olarak da Fırat ve tuna gibi büyük nehir donanmaları ile halkın ve eşyaların nakliyatının yapılmasını 43
44 söyleyebiliriz. Başlangıçta ilk örnek modele daha çok tesadüf edilmekle birlikte zamanla devletin coğrafi olarak büyümesi ve nüfusun artışı paralelinde vakıf olan gemilerle nehirlerden karsıya geçiş isi trafiğin de sıkışık bir hal alması nedeniyle bazı kişilere ihale edilmek suretiyle bir ticari üniteye dönüştürülmüştür.(orhonlu,1984:105) Anadolu daki kırsal ve kentsel yerleşmelerden Osmanlı imparatorluğunun bu yerleşme politikasını da bir plan dahilinde yürüttüğüne anlamaktayız. Anadolu da yoğun bir kentleşme düzeyinin Gediz - Menderes vadisi Kızılırmak - Yeşilırmak vadisi ve Fırat - Dicle nehirlerinin etrafında bulunuyor olması ve bu akarsuların etrafında irili ufaklı kentlerin kurulmuş olması Osmanlı mekan organizasyonunun pratik hedeflerine işaret etmektedir.(faroqhi, 1993:14) İster nehirlerin yerel ölçekli ulaşım potansiyelinden faydalanma ister tarımda sulama tekniğinden ve ister çevrelerinde yerleşim yoğunluğunu artırmak gayesi Osmanlı yöneticilerinin yerleşme olgusuna nehirleri dahil ederek kendine has bir çözüm modeli geliştirdiklerine bizi inandırmaktadır. Tanzimat ile birlikte Osmanlı yönetiminin merkezci eğilimleri özellikle kara, deniz ve demiryolu ağlarını faal ve rasyonel bir biçimde kullanma isteğine yöneltecek, ancak bu ulaşım modellerinin birbirlerini tamamlamaları için alınan tedbirler istenen sonuçlara ulaşamamış görünmektedir. Bunun gerekçelerini ulaşım şebekesindeki bütünleşme eksikliğine ve geleneksel kurumların tam anlamıyla reforme edilemeyişine bağlamak olası görünmektedir. Bununla birlikte zikretmemiz gereken bir husus da Osmanlı devletinin geleneksel ulaşım sistemi içerisinde kırsal ve kentsel alanlar arasındaki bağlantıyı daha çok yerleşmelerin fiziki dokusundan dolayı büyük ölçüde organik enerjiye dayalı olarak yürütmesi söz konusudur. Kara yolu trafiğinde de nehirler üzerinde gerçekleşen faaliyetlerde de gelişmiş taşıma araçları kullanımı zahmetli ve pahalı olduğundan henüz yaygın görünmemektedir.(ortaylı, 2007:325) Osmanlı ulaşım sistemi ile entegre bir şekilde işleyen ticari tarım faaliyetleri su yoluyla kolayca ulaşılabilen bölgelerde mesela Tuna havzasında, Bulgaristan ın bazı nehir vadilerinde, Makedonya kıyı şeridinde ve Anadolu nun Ege bölümündeki nehir sistemleri etrafında gelişmişlerdir. ( Quataert, 2002: 198). Bu durum nakliye sürelerini, maliyetlerini ve güvenlik meselelerini hesaba katmak durumunda olan devletin henüz teknolojik devrim gerçekleşmeden önce ticari tarımı geliştirmek için uyguladığı metotlardan sayılmaktadır. Bunun yanı sıra Osmanlı Devleti nin buhar gücü ile işleyen gemi ve vapur taşımacılığını nehirlerde uygulamadan önce nehirlerin akış yönü ve debilerini hesaba katarak tek yönlü bir ulaşım ağı kurmaya çalıştığını da söylemek mümkündür. Nehir ulaşımı konusunda bütün Osmanlı coğrafyası içerisinde Fırat ve Dicle nehirleri haricinde Nil ve biraz da Tuna nehirleri su seviyesi, akış düzeni ve güvertesiz gemi geçişine elverişlilik özelliklerine sahip görünümüyle bir ticari potansiyel arz etmektedir. Fırat nehri üzerindeki trafik bazı aşiretler tarafından tehdit edilmekte olduğundan devlet için sıkıntı yaratmaktadır. Tuna nehri üzerinde ki ticari taşıma faaliyeti ise bazı doğal engeller nedeniyle sadece belli bir bölümünde gerçekleşebiliyordu. Nil nehri ise imparatorluğun belki de nehir taşımacılığı için en uygun özellikler taşıyan nehri olması ve bu taşıma türünün ucuz olması nedeniyle diğer taşıma türlerinden daha fazla tercih edilmesi özellikleri ile Mısır coğrafyasının ana ticaret arteri özelliğini göstermektedir. (İnalcık, 2000:610) Gediz ve Menderes nehirlerinin fiziki yapısı, su taşkınları ve taşkınların tarıma verdiği zararlardan kurtulmak için İngiliz konsoloslarının öneri raporları çerçevesinde bir proje 44
45 hazırlanmıştır. Bu projede Menderes Nehrinin ulaşıma açılması ve etrafındaki bataklıkların kurutulması dile getirilmekle birlikte aslında Avrupalı devletlerin ama özellikle İngiltere 'nin ticari çıkarlarına vurgu yapılmaktadır. Ege bölgesinde topraklar çok verimlidir ve yetişen ürünler sanayi için hammadde niteliğindedir. Hayvancılık da oldukça önemlidir ve dokuma sanayii için yün, tiftik; deri sanayii için ham deri bol miktarda sağlanabilmektedir. Bu ekonomik artı değerler dönemin ulaşım teknolojisi çerçevesinde kara yolu üzerinden gerçekleştirilmektedir. Kervanlarla yapılan taşıma hem zor, hem de masraflı olmaktadır. Bu nedenle bölgedeki nehirlerin taşıma potansiyelinden faydalanmak üretim ve pazarlama maliyetlerinde ciddi kazançlar sağlayacaktır. Ayrıca kara taşımacılığının çok fazla ürün kaybına yol açışı da böyle bir projenin gerekliliğini ortaya koymaktadır.(çelik, 2005:115) Nehirler daha çok enerji istihsali politikaları çerçevesinde kıymetlendirilse de sulama ve nakliyat faaliyetleri de önemli bir potansiyel arz etmektedir. 19. Asırda su yollarının ıslahı meselesine Fargue ve Girandon isimli iki Fransız mühendis önemli katkılarda bulunmuşlardır. İleri sürdükleri fikirler Avrupa da nehirlerin ıslahı problemlerinde temel taşı vazifesi görmektedir. Fargue nin nehir ıslahı üzerine geliştirmiş olduğu bir takım kanunlar bulunmaktadır. Bu kanunları, dirseklerde oyuntu ve yığıntıların mevkilerini tespit eden kaymalar kanunu, azami oyulma derinliğini dirsek yarıçapına bağlayan derinlik kanunu, enine kesitlerdeki oyulmaların yerlerini belirleyen ve bir menderesin vasati eğriliğini tabii olarak vasati derinliği olarak belirleyen açı kanunu ve son olarak da mecranın stabilitesini temin için yatak genişliği ve dirsek uzunluğu arasındaki optimum orantıyı veren açılma kanunu olarak sıralayabiliriz.(inalcık, 2000: 610) Bu kanunlar tatbik edilerek bir akursunun orta yatağındaki denge şekilleri uygun tarzda seçilerek akarsu dirseğinin dış kenarı ile iç kenarının yarıçapları ile oynanarak iki oyulmayı birbirine bitiştirmek böylece aradaki topuğun uzunluk irtifaını ve dolayısıyla mecrasıyla yapılacak kazı işlerini azaltmak imkan dahilinde olmaktadır. Fargue nin ortay koyduğu fikirler bütün nehirler üzerindeki problemleri çözme kabiliyetini haiz bulunmamaktadır. Özellikle bu kanunların su derinliğinin belli bir durumu yani belli bir debi için geçerli olduğu tezinden hareketle nehrin yıl içindeki taşıdığı suyun birbirinden farklı oluşu nedeniyle bu kanunların her nehir için tatbik edilmesi güç görünmektedir. Üzerinde ağır trafiğin yer aldığı veya en ufak yatak değişimine müsait olmayan gayet zengin arazilerden geçen nehirlerde ıslah faaliyetleri oldukça masraf gerektirmektedir. Bu nedenle bu metotların gelişmiş ülkelere nazaran gelişmekte olan ülkeler için önemli bir külfet teşkil edeceği ayrıca çok daha geniş ve ıslahı güç olan nehirlere sahip olan ülkeler için uygun sonuçlar vermeyeceği aşikar görünmektedir. Osmanlı imparatorluğunda kayık ile gerçekleştirilen taşımacılık sadece İstanbul ve çevresinde değil ülke coğrafyasının farklı noktalarındaki nehirlerin potansiyel özelliklerine bağlı olarak geniş bir görünüm arz etmektedir. Her ne kadar modern bir taşımacılık örneği sayılmasa da kayık ile yapılan taşımacılığa bir örnek olması bakımından balkanların önemli nehirlerinden Meriç ve tunca nehirleri üzerinde yüzdürülen sal adı verilen kayık türleri ile İstanbul a önemli bir ölçekte mal akışının sağlanmasını söyleyebiliriz. Bu ticari ürünlerin İnöz limanına indirildiğini hatta getirilen eşyaların yüklenmesi ve tanzimi islerini yürütmek üzere salcılar kethüdalığı kurulması da bu faaliyetin boyutlarını göstermesi bakımından önemlidir. Ayrıca Osmanlı coğrafyasında kayık ve kayıkçıların sadece normal ulaşım faaliyetlerinde değil hayatin diğer kısımlarında da önemli bir yer teşkil ettiklerini 45
46 görüyoruz. Yangınlarda tulumbaları taşıma, gerektiğinde asker nakliyatında ve bazen de ev, kir gezileri seklinde sosyal hayatin diğer formlarında yer almaları suretiyle önemli bir misyon üstlendiklerini görmekteyiz. Avrupa da deniz ve denizcilik faaliyetlerinin Osmanlılardan çok daha önce tekamül devresini gerçekleştirdiklerini tarihlerinde buhar gücü ile çalışan vapur inşa etmeleri ile 1807 tarihinde ise Hudson nehri üzerinde sürekli buhar gücüyle çalışan tekne inşa etmelerinden anlamaktayız. Bununla birlikte bu türdeki gemilerin Osmanlı ülkesine girişleri Fransa ve İngiltere nin bölgedeki ticari hedefleri doğrultusunda gerçekleşmiştir.(ertuğ, 2001:235) Deniz taşımacılığında kullanılan bütün vasıtalara daha çok büyük gemiler için kullanılsa da en genel anlamıyla sefine denilmektedir. Daha çok küçük deniz vasıtalarını ifade eden kayık kelimesi bütün dönemlerde kullanılan ve çok genel anlamı olan kaymak dan türeme Türkçe bir kelime olduğu bilinmektedir. Kayık kelimesinin genel anlamıyla pereme ve piyadeleri de içerdiği ancak dönemlerine göre sıradan kayıklardan küçük farklarla ayrılmaları nedeniyle bu ismi aldığını söyleyebiliriz. Pereme, piyade ve sandal gibi farklı isimlendirmeleri kullansak bile bütün küçük kürekli vasıtalar için bu kavramı kullanmak anlam karışıklığını gidermek açısından zaruridir. Kayık yapımı ve onarımı ile ilgili olarak kayık yapıcı, kürek yapıcı ve kalafatçılar olmak üzere üç esnaf teşekkülü meydana getirilmesi ve bunların görev tanımları dışında bir üretim faaliyeti gerçekleştirmemeleri bu esnaf grubunun teknik özelliğinden kaynaklanmaktadır. İçsu yollarının taşıma kolaylığı ve ucuzluğu nedeniyle bir ulaşım türü olarak kullanılması son zamanlarda birçok ülkede önem kazanmıştır. Ülkemizde mevcut göl ve nehirler Van gölü haricinde taşıma faaliyetlerinde yaygın olarak kullanılmamaktadır. Bazı nehirlerin ıslah edilip içsu taşımacılığında kullanılması ve böylece ülke taşıma hizmetlerine bir katkıda bulunulması amacıyla nehir ve göller üzerindeki navigasyon olanaklarının araştırılması ve etütlerinin yapılması gerekmektedir.(erden,1978:2) Bu faaliyetler Tanzimat Fermanında vurgulanan ülkenin imarı ve bayındır hale getirilmesi anlayışına uygun bir girişim görünmektedir. II. Nehirlerin Islahı ve Amaçlar Hidrolojinin geniş bir kolu olan potamoloji akarsu bilimi demektir. Bu bilim içinde karalardaki akarsular ve bunların çeşitli özellikleri ve etkileri incelenir. Akarsu biliminde akarsuların rejimi sulama ve ulaştırmaya yarama derecelerinin incelenmesi, enerji sağlama imkânları ve akarsu sürüntüleri incelenmektedir. (İzbırak,1978:7) Nehir ekosistemleri canlı ve cansız varlıklardan oluşan, akis miktarına, içinden geçtiği kanal özelliklerine göre değişiklik gösteren çeşitli bitki ve hayvanin yasam döngüsü içinde önemli yer tutan dinamik sistemlerdir. Bir nehrin ekosistemini suyun akis hızı su derinliği bulunduğu yer ve orada yasayan canlı çeşitliliği belirlemektedir. Bununla birlikte nehirler kuraklık gibi doğal veya baraj yapımı gibi yapay etkilerle akis değişikliklerine maruz kalmaktadırlar. Genellikle akıştaki büyük orandaki değişiklikler nehrin büyük oranda değişimine neden olmaktadır. Baraj yapımı, su alımı gibi yapay etkiler veya aşırı ağaç kesimi, arazi kullanımının değiştirilmesi gibi havzadaki faaliyetler direkt olarak nehir akışını etkilemektedir. Akarsulardaki değişimlerin sonuçları önlenemezken bu sonuçlar yönetilebilmekte ve böylece olumsuz etkiler belli sınırlar içinde kalabilmektedir. Bunun yanı sıra çevresel akış olarak bilinen konunun da göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Çevresel akış geniş olarak arzu edilen veya amaçlanan nehir durumuna 46
47 ulaşmak için nehir yatağına bırakılan veya nehir yatağında olması arzulanan akış olarak tanımlanmaktadır. (Okumuş, 2011: 11) Çevresel akışın amacı akış rejiminin miktar ve kalite bakımından yeterli oranda olmasını sağlamak ve nehirlerin ve diğer sucul ekosistemlerin sağlığının sürdürülebilmesini sağlamaktır. Bir nehirde sürdürülmesi planlanan sağlık derecesi, sosyal algılar çerçevesinde ülkeden ülkeye bölgeden bölgeye farklılıklar göstermektedir. Çevresel akış yönetimi sağlanan nehir sisteminin değerlerinin bir parçasıdır. Bu değerler çevresel, ekonomik ve sosyal beklentiler ile su kullanımı arasındaki dengeyi kuracak kararları tanımlamaktadır. Dolayısıyla çevresel akış programı yalnızca tek amaç olarak ekolojik kazanımları içermemektedir. Bu program aynı zamanda su paylaşımında yeterli ekolojik su ihtiyacı ve hidroelektrik enerji, sulama, içme suyu ve rekreasyon gibi diğer su kullanımları arasında bir denge kurmayı amaçlamaktadır. Bu nedenle çevresel akış belirlenirken bir çok kararın da dikkate alınması, çevresel, ekonomik, sosyal, kültürel değerlerin bütünüyle bir arada düşünülmesi gerekmektedir. (Okumuş, 2011: 15) Akarsuların pek çoğu taşkınlar ile karşı karşıyadır. Taşkınların zararlarından korunmak için taşkın büyüklüklerinin (debi, hız, su derinliği) önceden bilinmesi gereklidir. Bu nedenle pek çok araştırıcı taşkın büyüklüklerini belirlemek için çeşitli metodlar geliştirmişlerdir. Bunar hidrolojik ve hidrolik metotlar olarak sınıflandırılmıştır. Hidrolojik metot sadece süreklilik denkleminin çözümüne dayanırken, hidrolik metod hem süreklilik hem de momentum denkleminin çözümüne dayanmaktadır. Mesela hidrolik metod türlerinden birisi olan difüzyon metodu ile dikdörtgen ve üçgen enkesitli akarsularda taşkınların önlenmesi gerçekleştirilebilmektedir. Bu yöntemde akarsu yatağı eğimi, yatak sevi ters eğimi ve yatak taban genişliği tespit edilerek taşkınlara etkileri hesaplanabilmektedir. (Çimen,1995:13) Nehirlerin ıslah amaçlı düzenlenmeleri ile, taşkın zararlarının önlenmesi yada azaltılması, suyun enerjisinden yaralanılması, yeni tarım ve yerleşim alanları kazanılması, sulama ve kurutma şartlarının düzeltilmesi, ulaşım amaçlı kullanılması, diğer su yapılarının güvenliğinin sağlanması, yer altı su seviyesinin düzenlenmesi, akarsuyun kendi kendisini temizlemesinin sağlanması, buz yığılmalarının önlenmesi, akarsuyun doğa ile uyumunun sağlanması gibi hedefler bulunmaktadır. Devletin bu pratik önlemlerinin tatbik edilmekte olduğunu Nemçe elçisinin Bosna vilayetinin Globoski köyünden geçen Bizan nehrinin akış güzergahındaki bölgelerde yapılan yapay bendlerin Nemçe coğrafyası köylülerinin mahsullerine zarar vermekte olduğuna ilişkin şikayeti ve bu şikayet üzerine alınan tedbirler ile görmek mümkündür.(boa. HAT. 437/22087) Akarsuların düzenlenme güzergâhlarının seçimi yapılırken akarsuyun vadinin en düşük kotlu noktalarını takip ettiği hususu göz ardı edilmemelidir. Bu doğal özellik düzenleme çalışmalarında dikkate alınmalıdır. Yeni güzergâh mevcut akarsu yatağına olabildiğince uymalıdır. Sürüntü maddesi debisi küçük ve büyük debilerde sağlanmalıdır. Uzun ve düz yatak kesimlerinden kaçınılmalıdır. Güzergâh seçiminde kabul edilebilir en büyük eğrilik yarıçapının belirlenmesi önemlidir. Kıvrımlarda bulunan teğetler arası en küçük açı 50 o olmalıdır.(erdoğan, 1993: 30) Tanzimat dönemi devlet adamlarının geliştirmekte oldukları ekonomik politikalar etkili bir idare için mali kaynakların kıtlığı ve noksanlığını aşmanın yolunun yapılabilecek ve yapılamayacak olanların bir ölçüsünü gerçekleştirmekten geçiyordu. Buna göre öncelikli alanları ıslah etme, gelirleri artırıcı tedbirler alma devletin ana reform politikasını oluşturmaktadır.(findley, 1994:141) Devlet, bu kaynak kıtlığını çeşitli nezaretlerin bütçelerini ortak yatırımlara dönüştürerek aşmak yolunu izlemiştir. 47
48 Osmanlı devletinin 19. Yüzyılda modernleşme girişimleri çerçevesinde vezirlerinden Hasan Fehmi Paşa tarafından Anadolu nun Bayındırlık işlerine ilişkin bir layiha hazırlandığını görüyoruz. Bu raporda günün koşullarına göre ulaşım altyapısı ile buna bağlı olarak gelişip bir ağ oluşturacak bir bayındırlık hizmet ve yatırımlarının planlandığını, güzergâh saptamasının yapıldığını ve maliyet hesaplarına ilişkin ayrıntılı bir bütçe hazırlandığını görmekteyiz.(dinçer, : ) Benzer bir uygulamanın 1855 yılında İngiliz askeri mühendis General Hawg tarafından Osmanlı ülkesindeki nehirlerin ıslah edilmesi hakkındaki raporu ile gerçekleştirilmiştir. Bu raporda Osmanlı ülkesinin sahip olduğu su kaynaklarının nasıl değerlendirileceğine ilişkin somut öneriler bulunmaktadır. (BOA, HR. TO. Dosya No:146/39) Osmanlı hükümeti 19. Yüzyılda mülkiye memurlarına vermiş olduğu görev ve sorumluluklara nehirlerin seviyelendirilmesi ve temizlenmesi işini de eklemiştir. Bu amaçlar doğrultusunda 17 Ekim 1855 tarihinde hükümdara sunulan bir arzda nehirlerin temizlenmesi, seviyesinin uygun hale getirilmesi ve gerekli olan şeylerin keşfi ve tahkiki için Paris ten getirilen iki mühendisin öncelikle Kızılırmak nehri üzerinde çalışmalarda bulunmaları için izin istenmiştir. Hükümdara sunulan arzda kullanılan kızılırmağın seyr-ü sefaine ve nakl-i zehair ve saireye elverecek vechiyle tanzimi ifadesi doğrultusunda iki mühendis ile birlikte Harbiye Nezareti ve Tersane-i amireden birkaç nefer görevlendirilmiştir. Onlardan Kızılırmak nehrinin tesviyesi, temizlenmesi, keşfi, muayenesi ile haritasının çıkarılmasının yanı sıra masraf defteri tutularak maliyetinin ortaya çıkarılması talep edilmiştir.(boa. I. MVL. 358/15694) Kızılırmak nehrinin seyr-ü sefain ve nakl-i zehair için taşıdığı öneme binaen Meclis-i Ali-i Tanzimat tarafından düzenlenen bir arz belgesinde bu nehirin keişf ve muayenesi için Fransa dan Mosyö Retber davet edişmiş ancak onun gecikmesi neticesinde yerine Mısır dan getirilen iki su mühendisinin bu işle görevlendirilmesi istenmiştir. Yanlarına Baş Mimar İsmail Bey de dahil edilmiş ve önce Bolu sancağındaki Milan deresinin temizlenmesi ve ardından Kızılırmak nehrinin hem ulaşımda hem de zahire taşınmasında kullanılabilmesi için bir proje geliştirmeleri istenmiştir. Bu görev için her birine 5000 kuruş harcırah ve her yıl için 1135 kuruşluk maaş tahsisatı yapılmıştır. (BOA. I. MVL.374/16420) Osmanlı hükümetinin Nafıa Nezaretinin görev alanına giren konularda tedbirler alma hususunda hevesli olduğunu ve bu amaçla çeşitli uzmanlardan yararlanma yoluna gittiğini görmekteyiz. Bu uygulamalara örnek olacak bir girişim Nafıa Nazırı Hasan Fehmi Paşa tarafından başlatılmıştır. Hasan Fehmi Paşa başkanlığındaki Nafıa Nezareti tarafından oluşturulan komisyonun ülkenin imar ve geleceğine ilişkin görüşü aslında üzerinde dikkatli bir şekilde tartışılacak mahiyettedir. Devlet yönetiminin omurgasını oluşturan maliyemizin düzeltilmesi işiyle birlikte, sağlanacak üretim artışıyla da dengelenerek, Devletin içinde bulunduğu mali darlıktan kurtarılmasını sağlayacak önlem ve araçlar, ne vergilerin artırılması ve ne de borçlanma gibi uygulanması olanaksız koşullarda aranmamalıdır. Kamu mülkü ve maliyesini korumak temelinde, devlet gelirlerini artırarak, hazineye cidden hizmet edecek ve hatta eğitim ve bilim alanında, istendik düzeyde bir gelişme ve genişleme de sağlayacak olan Bayındırlık işlerinde araştırma ve geliştirme çalışmalarına girişmek zorunluluğu bir gerçektir. Bu durumun devletçe de kesinlikle bilindiğini düşünerek, bu konuda daha çok açıklama yapılmasına gerek görülmemiştir. Bu düşünceler dahi Osmanlı yönetiminin yol, demiryolu, nehir yollarının hazırlanması, limanların derinleştirilmesi, bataklıkların kurutulması gibi bir takım öncelikli çalışmalarının teknik planlamalar dâhilinde yapılmadığı gerçeğini gözler önüne sermektedir. (Engelhardt, 1999:468) Osmanlı 48
49 hükümetinin servet kaynaklarından istifade etme anlayışını ihmal etmiş olduğunu bu yetersizliklerinden anlamak mümkündür. Batılılar Osmanlı coğrafyasını tanımlarken Dört göle, bir yığın koy ve körfeze, üretimde bulunmaya ve pazarlamaya teşvik eden ve dört bir yanını çevreleyen altı denize sahip ifadelerini kullanmışlardır.(ubicini, 1977:332) Ancak bu varlıkların değerlendirilmeyişi sebebiyle Osmanlı devletini eleştirmişlerdir. Geniş ırmakların ve büyük nehirlerin akıntıları boyunca mahsulleri taşımak ve denizlere, limanlara ulaştırmak konusunda Osmanlı yönetiminin irade ve teknik bilgi yoksunluğuna vurgu yapmışlardır. Osmanlı ülkesi Kızılırmak ve Yeşilırmak nehirlerinin suladığı vadilere, Ege denizine akan Gediz, Bakırçay ve Menderes nehirleri gibi zengin su kaynaklarına sahip olmasına rağmen bu vadilerde tarımsal üretim neredeyse yok denecek kadar azdır. Bu coğrafya adeta toprağın zenginliği ile terk edilmişliği arasında bir zıtlığı gözler önüne sermektedir. İhmalkârlık ve teknik yetersizlik tarımsal gelişme ve verim için en uygun olanaklara sahip olan Osmanlı devletini kendi toprağının zenginliklerini kullanarak yararlanmak düşüncesinden uzaklaştırmıştır. Osmanlı yönetimi Tanzimat la birlikte bir ülkenin maddi refahı için ana unsurun kara ve deniz ulaşımlarının iyileştirilmesi olduğunu öğrenerek ve bu yönde düzenlemelere girişecektir. Tanzimat hükümeti milli zenginliğin eski kaynaklarını yeniden canlandırmak için tarımın kalkındırılması gerektiğini anlayacak ve bunu en acil zamanda uygulamaya koyma kararlılığını gösterecektir. Tanzimat reformlarının uygulanma politikası çerçevesinde Anadolu nun tarımsal faaliyet için elverişli bölümlerinde su kaynaklarının kontrolü ve tarım arazilerine verdiği zararların engellenmesi ve ülke ekonomisine rasyonel katkısının hesaplanabilmesi için kamu görevlilerinin insiyatif aldıkları gözlenmektedir. Kütahya vilayeti dahilinde yer alan Simav gölü ve Balat nehirlerinin keşif ve muayenesi için görevlendirilen Salih Efendi bu göl ve nehrin sed ve bendlerinin tamir edilmesi ve tarım arazilerine zarar veren taşkınlarının engellenmesi için gerekli olan masrafın kuruş tutarında olacağını hükümete bildirerek eğer kendisine bu konuda yetki verilirse bu işi çözebileceğini ve ileride devletin daha büyük bir harcamadan kurtulabileceğini bildirmiştir.(boa. KK. 710/005) Aynı şekilde Mihaliç(Karacabey) ovasının da Apolyont (Ulubat) gölü ve çevresindeki nehirlerin taşmaları neticesinde sular altında kaldığını ve büyük miktarda tarım ürününün ziyan olduğunu bölge halkı dilekçelerinde belirtmişlerdir. Salih efendinin bu bölge içinde bir rapor hazırlaması ve mühendislerle birlikte yerel fiyatlar çerçevesinde bir maliyet tablosu çıkarması ricasında bulunulmuştur. Bununla birlikte Osmanlıların nehirlerin ıslahı ve üzerlerinde taşımacılık faaliyetlerini gerçekleştirmek gayesiyle batının teknik bilgi ve teknolojik yeterliliklerinden faydalanma yolunda girişimler de bulunmasının bazı teknik sorunları bulunmaktadır. Özellikle Avrupa da inşa edilen nehir taşımacılığına elverişli vapurların Osmanlı coğrafyasının nehirlerinde iklim farklılığı, düzensiz akış rejimi ve yatak yapısı elverişsizliği gibi nedenlerle pek de amaca hizmet eden durumu söz konusu değildir. Ancak yine de Osmanlılar buharlı gemileri nehir taşımacılığında kullanmak noktasında reformist devlet adamları ve yöneticilerin gayretleriyle büyük bir çaba içerisinde bulunmaktadırlar.(ekinci, ) Batı teknik ve uygulamalarını Menderes nehri üzerinde uygulamak için şirket kurulması ve gemi işletilmesi hakkının bu şirkete verilmesi hususlarını içeren bir çalışma yapıldığını yapılan yazışmalardan görebilmek mümkündür. (BOA, Y.EE; 53,/15) Nehir ıslah çalışmalarında hükümetin almak istediği önlemler sadece tarımsal alanlara verilen zararları engellemek için değil aynı zamanda köprüler ve kamu yollarının tahrip olmasına da engel olmak içindi. Edirne vilayeti çevresinde bulunan Meriç, Tunca ve Arda 49
50 nehirlerinin Arda nehri üzerindeki Yeniköprü ve Şimendifer köprüsüne zarar vermesine engel olmak için Edirne valiliği fenni mühendislere konu ile ilgili rapor ve haritalar hazırlatmıştır. Bu rapor doğrultusunda Osmanlı hükümetini uyararak yardım isteğinde bulunmuşlardır. Bunun üzerine Osmanlı Hükümeti 11 Ekim 1891 tarihinde Sadrazam Ahmet Cevat Bey başkanlığında toplanarak kuruşluk meblağ Edirne valiliği bütçesine havale edilmiştir. (BOA. I. MMS. 125/5373) Osmanlı Devleti ülkenin ulaşım imkanlarını geliştirmek noktasında nehir ve dereler üzerinde köprüler kurma politikasını vilayet idarelerinin kendi olanakları ile çözememesi durumunda merkezi hazine bütçesinden karşılama yoluna gitmiştir. Mesela Çıldır valisinin göndermiş olduğu bir yazıda eyaletinin Livane kazasına bağlı Murgul nahiyesi dahilinde bulunan Nehri kebir üzerinde bulunan köprünün tamir masrafının kuruş tutarındaki meblağının devlet tarafından karşılandığı ancak köprü burçlarının yapımı için gerekli olan kuruş tutarındaki meblağın Kars ile Artvin livaları arasındaki köylülerden 40 ar pare tevzi edilerek köprünün tamamlanabilmesi için hükümetten izin istemiştir.(boa. I.MVL. 113/2692) Bu duruma Meclis-i Vala dan izin alınması sonrası müsaade verilmiştir. Osmanlı devleti 19. Yüzyılın teknolojik olanakları çerçevesinde nehir ve derelerinin tarım arazilerine vermiş olduğu zararları ortadan kaldırmak için önlemler alma girişimlerinde bulunmuştur. Bu duruma örnek olacak bir yazışma Bosna valiliği tarafından hükümete gönderilen bir yazıda görülmektedir. Tuna ve Sava nehirlerinin birbirlerine bağlandıkları mahalde miri araziye vermiş olduğu zararın önlenmesi için Abdi Paşa başkanlığında mühendislerden ve memurlardan oluşan bir heyet görevlendirilmiş ve bu görevliler bizzat araziyi gezerek alınması gereken önlemleri bir harita üzerinde rapora dönüştürmüşlerdir.(boa. I. DH. 350/23053) Anadolu da bulunan nehirlerin su taşıma kabiliyetlerinin tespiti, yatakları boyunca izledikleri güzergahın koşullarının öğrenilmesi ve bu nehirlerin hem ticari hem zirai açıdan değerlendirilmesi için bir çok uzman değişik bölgelerde görevlendirilmiştir. Bunlardan birisi Erkan-ı Harbiye kaymakamlarından Abdullah bey dir. Aydın ve İzmir taraflarında bulunan Menderes ve Gediz nehirlerinin keşif ve muayenesi için görevlendirilmiştir. Doğdukları bölgeden denize döküldükleri noktaya kadar keşfi için kendisine 5000 kuruş harcırah verilmiştir. Ancak Abdullah Bey bu meblağın keşif alanının genişliği ve bir aydan daha fazla zaman alacağı gerekçesiyle yetersiz olduğunu beyan etmiştir. Bunun üzerine görev yaptığı bölgeden alacağı mazbata çerçevesinde görevi bittikten sonra yaptığı harcamaları geri alabilmesine izin verilmiştir.(boa. I. MVL. 367/16097) Osmanlı devleti nehirlerle ilgili ıslah projeleri geliştirmek gayretleri içerisinde olmanın yanı sıra bazı nehirler üzerinde cereyan edecek ticari taşımacılık için bazı bölgelerde şirket kurdurmak suretiyle belki daha ilkel bir yöntem olacak ancak yine de girişimin özgünlüğü dolayısıyla dikkate alacağımız faaliyetlerde de bulunmuştur. Bunlardan birisi Başbakanlık Osmanlı Arşivinde bulunan kaydına göre Kelkit- Kızılırmak nehirlerini Bafra ya bağlayan bir hat üzerinde Kelek adı verilen şişirilmiş tulumlar üzerine bir çeşit sal inşa ederek nehrin akış yönü üzerinde bir taşımacılık gerçekleştirilmek istenmesi girişimidir(boa, DH. MKT;650/113). Bu girişim Osmanlıların nehir taşımacılığı ile ilgili bir takım projeler geliştirmekte olduğuna örnek olabilecektir. Nehirlerden ulaşım ve ticari amaçlı yararlanma hususunda devletin bazı planlamalar yapması elde edilecek maddi kazanımların devlet bütçesine sağlayacağı katkılardan dolayı bu dönemde hız kazanmıştır. Bu hususta Adana vilayeti vali muavini Ahmet beğ Seyhan ve Ceyhan nehirleri ile ilgili hükümete bir rapor hazırlamıştır. Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin 550 ve 400 kilometrelik uzunlukları ile yaklaşık 100 metrelik genişliklerinin seyr-ü sefain 50
51 için elverişli olduğunu bildiren bu rapor Adana, Kozan, Cebeli Bereket ve Maraş vilayetleri arsında vapurlarla külliyetli miktarda hububatın sahillere nakledilebileceğini göstermektedir. Ayrıca birkaç yıl içinde elde edilecek gelirlerin vapurların maliyetini karşılayacağına da vurgu yapmıştır. (BOA. Y. EE. 14/145) Bu düşüncenin Yaver-i Ekrem Şakir bey tarafından da desteklendiğini onun 1876 yılında yazmış olduğu layihadaki şu ifadesinden anlamaktayız. Memalik-i Mahrusenin servetçe arzu buyurulan terkibatı vesaiti nakliye nin izdiyadıyla münasib olduğu (BOA. Y. EE. 140/15) Tanzimat reformları ülkenin servet ve ticaretinin artırılması için nehir ve limanlarının seyr-ü sefaine uygun hale getirilmesini amaçlamaktadır. Ülkedeki birçok nehrin sadece ağızlarının kullanım için açıldığını, zamanla nehrin mecrasının değişmekte olduğu ve sularının yayıldığı görülmektedir. Eğer zamanında önlemler alınmazsa bu hususun ileride nehirlerin ağızlarının kumlarla dolmasına ve temizlenmeye muhtaç bir hale gelmesine yol açacağından bahsedilmektedir. (BOA, I. MMS, 39/1630).Bu durumun ticareti olumsuz etkileyeceğine vurgu yapılmış ve daha masraflı hale gelmeden çözüm üretilmesinin zaruri olduğu bir raporla Sultan a arz edilmiştir. Ayrıca bu raporda nehir ve limanları temizlemek için değişik vilayetlerden gelen tarak vapuru taleplerinin teknik yetersizlik nedeniyle karşılanmadığına vurgu yapılmıştır. Tersane-i Amire de yalnızca üç adet tarak vapuru bulunduğu ve bunların ikisinin Karadeniz limanlarını, birisinin ise Rodos limanını temizlemek üzere görevlendirilmiş olduğu bilgisi vilayetlerle paylaşılmıştır. Tersane-i Amire nin tarak vapuru ve çamur dubası satın alması yolunda Meclis-i Mahsusa nın karar alması ve bir Fransız şirketi ile şartname hazırlanarak görüşmelerde bulunulması Osmanlı Devleti nin nehir ıslah programına ne kadar ciddi yaklaştığının göstergesidir. Her ne kadar günümüzdeki yaklaşım akarsuları şekil ve akım rejimi açısından düzenlemek olsa da akarsu ve havza ekosistemleri düzen değil düzensizlik üzerine kuruludur. Taşkınlar da bu düzensizliğin sürdürülebilmesi için gerekli suyu ve enerjiyi sağlamaktadır. Bu nedenle akarsu mansaplarındaki akım rejimini değiştirecek projelerde, hiç olmazsa arada sırada kontrollüde olsa taşkınlara izin verilmelidir. Sonuç Osmanlı devleti modernleşmenin gereklerini yerine getirme noktasında Avrupa ülkelerinin tecrübelerinden yararlanmak isteğini açıkça sergilemektedir. Bununla birlikte henüz geleneksel üretim metotlarını değiştirme noktasında fazla bir çaba sunamayışını hem sanayi hamlelerinden uzak kalışa hem de bu hamleleri uygulama kabiliyeti ve iradesi taşıyan nitelikli personel bulunmayışına bağlamak yanlış olmayacaktır. Bununla birlikte Tanzimat döneminde Osmanlı bürokrasisi açısından reformların ana hedefi batının üstünlüğüne karşı batının kendi kazanımları yoluyla mücadele geliştirmek ve devlet ile toplumu bu eksen üzerinden modernleştirmektir. Batının teknik ve fenni uygulamalarını model almak suretiyle Osmanlı ülkesinin tarım, sanayi ve kent reformlarını gerçekleştirmek bu dönemin hakim anlayışının ana sorunudur. Devlet içinde bulunduğu şartların elverdiği ölçüde bir yeniden yapılanma modeli geliştirmeye çabalamakta, bunu da öncelikle eğitim, tarım ve zanaatçılıkta uygulamak isteğindedir. En azından yapılan düzenlemeler hamlelerin bu yönde olduğunu göstermektedir. Özellikle nehir ve göl gibi su kaynaklarının kullanımı noktasında Avrupa da gerçekleştirilen uygulamaların bir tarım ülkesi olan Osmanlı coğrafyasında tatbiki için devlet adamlarının hevesli girişimler göstermeleri-mustafa Reşit ve diğer Tanzimat 51
52 önderlerinin Fransız kent ve şehircilik modellerinin alınmasına ilişkin öngörüleri- bu anlayışın uygulama noktasında da sürdürüldüğünü göstermektedir. Tanzimat döneminde kurulan ihtisas meclislerinden olan Ziraat Meclisinin programında yol yapımı, nehirlerin ulaşıma açılması ve alt yapı yatırımlarının ele alınması konularının yer alması, Osmanlı yönetiminin bu konuda kararlılığını göstermesi açısından önemlidir. 52 BİBLİYOGRAFYA ARŞİV BELGELERİ: BOA, DH. MKT; Dosya No: 1650, Gömlek No: 113(27 Z 1306/24 Ağustos 1889) BOA, HR. TO; Dosya No:146, Gömlek No: 39, 24 Ocak 1855 BOA. HRT. Belge No:144, (30 Eylül 1848) BOA. KK. Defter No: 710, (02 N 1259/26 Eylül 1843) BOA, Y.EE; Dosya No: 53, Gömlek No:15, (09 Za 1310/ 14 Haziran 1893) BOA. Y. EE. Dosya No:14, Gömlek No: 145(13 Ş 1297/21 Temmuz 1880) BOA. Y. EE. Dosya No:140, Gömlek No: 15(I Teşrinievvel 1292/13 Ekim 1876) BOA, HAT. Dosya No: 437/22087(09 Ca1245/ 06 Kasım1829) BOA, İ.MMS, Dosya No:39, Gömlek No:1630, 25 B 1287/21 Ekim 1870 BOA. I. MMS. Dosya No: 125, Gömlek No: 5373, (7 R 1309/ 11 Ekim 1891) BOA. I. DH. Dosya No: 350, Gömlek No: 23053(21 Za 1272/ 23 Ağustos 1856) BOA. I.MVL. Dosya No: 113, Gömlek No: 2692, (14 S 1264/ 21 Ocak 1848) BOA. I. MVL. Dosya No: 358, Gömlek No: 15694( 5 S 1272/ 17 Ekim 1855) BOA. I. MVL. Dosya No:367, Gömlek No: 16097( 22 C 1272/ 5 Şubat 1856 BOA. I.MVL. Dosya No: 374, Gömlek No: 16420(27 Ca1273/4 Şubat 1857) DSİ Genel Müdürlüğü Faaliyet Raporu,Yıl: 2011 BASILI YAYINLAR: ABOU-EL-HAJ, Rıfa at Ali(2000). Modern Devletin Doğası.Çev. Oktay Özel- Canay Şahin, İstanbul: İmge Kitabevi BERMAN, Marshall(1994). Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor, Çev: Ümit Altuğ- Bülent Peker, İstanbul, İletişim Yayınları, I. Baskı ÇELİK, Bülent(2005). Gerçekleşmemiş Bir Yol Hikayesi: 19. Yüzyıl'ın Son Çeyreğinde Menderes Nehrinin Ulaşıma Açılması Projesi,Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, XXVI,38, , ÇİMEN, Mesut(1995). Difüzyon Yöntemi ile Akarsu Yatağındaki Taşkınların Önlenmesi, Basılmamış YL. Tezi Süleyman Demirel Üniversitesi FBE, ÇULPAN, Cevdet(1975). Türk Taş Köprüleri, Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar. Ankara: TTK Yayınları DİNÇER, Celal(1968). "Osmanlı Vezirlerinden Hasan Fehmi Paşa'nın Anadolu Bayındırlık İşlerine Dair Hazırladığı Layiha", Belgeler, c. V-VII, Sayı: 9-12, , s EKİNCİ, İlhan(2005). Osmanlı Devleti nde Bazı Nehir ve Göllerde Vapur İşletme Teşebbüsleri, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı:156 ENGELHARDT, P. E(1999). Tanzimat ve Türkiye, Çev: Ali Reşad, İstanbul: Kaknüs Yayınları,
53
J ? N H J F : КР - Manas Universityjournals.manas.edu.kg/reforma/oldarchives/2018-2-78/2-78-2018.pdf · Международная миграция в Кыргызстане и
Реформа № 2(78) 2018
1
РЕФОРМА
Международный ежеквартальный научный экономический журнал.
Издается с 1999 года.
Т. К. Койчуев, академик НАН КР – основатель журнала, научный редактор.
Ж. Ж. Пиримбаев, профессор – главный редактор.
Редакционная коллегия:
д.э.н., проф. Дж. А. Акенеев; д.э.н., проф. Д. Ч. Бектенова; д.э.н., проф. Дж. Джаилов
(зам. гл. редактора); д.э.н., проф. А. И. Исманов; д.э.н., проф. Б. К. Касымбеков;
д.э.н., проф. Г. В. Кумсков; проф., д-р Х. Четинташ; проф. Ф. З. Турдукулов;
д.э.н., проф. С. А. Турсунова; Н. М. Даровских (исполнительный редактор).
Учредители: Кыргызско-Турецкий университет «Манас», ОО «Экономисты за реформу».
Издатель: кафедра «Экономика» Кыргызско-Турецкого университета «Манас».
г. Бишкек, микрорайон Джал, кампус имени Ч. Айтматова. Тел.: (312) 49-27-53, факс: (312) 49-27-81.
E-mail: [email protected]
[email protected]
Сайт: journals.manas.edu.kg
Подписной индекс: 77349.
Подписано к печати 1.08.2018 г. Формат 60х84/8. Объем 9,5 печ. л. Тираж 200 экз. Заказ № 1799.
Отпечатано в типографии издательства «Турар»: 720031, г. Бишкек, ул. Горького, 1.
Журнал зарегистрирован в Минюсте КР, рег. № 545.
Научные статьи, опубликованные в журнале,
прорецензированы и признаются ВАК КР. Мнения, высказанные в статьях, могут не совпадать с точкой зрения редакции журнала. Перепечатка и распространение допускаются только с разрешения редакции журнала.
© Кыргызско-Турецкий университет «Манас», 2018.
© Общественное объединение «Экономисты за реформу», 2018.
Реформа № 2(78) 2018
2
Международный совет:
Проф., д-р Атылхан Нактийок (Университет имени Ататюрка, Турция)
Проф., д-р Айше Ирмиш (Университет Памуккале, Турция)
Проф., д-р Азиз Кутлар (Университет Сакария, Турция)
Академик, проф., д-р экономич. наук Булат Кумеков (Академия наук, Казахстан)
Проф., д-р Жевдет Авжыкурт (Университет Балыкесир, Турция)
Проф. Жусуп Пиримбаев (Кыргызско-Турецкий университет «Манас», Кыргызстан)
Проф., д-р Фейзулах Эроглу (Универсиет Памуккале, Турция)
Проф., д-р Хусеин Авни Эгели (Университет Докуз Ейлул, Турция)
Проф., д-р Махмуд Картал (Университет Джумхуриет, Турция)
Проф., д-р Муаммер Яйлалы (Эрзурумский технический университет, Турция)
Проф., д-р Режаи Жошкун (Университет Сакария, Турция)
Проф., д-р О. Сельчук Эмсен (Университет имени Ататюрка, Турция)
Академик, проф., д-р экономич. наук Турар Койчуев (Национальная академия наук, Кыргызстан)
Академик, проф., д-р экономич. наук Аманжол Кошанов (Академия наук, Казахстан)
Академик, проф., д-р экономич. наук Али Абишев (Казахский экономический университет, Казахстан)
Академик, проф., д-р экономич. наук Алишер Расулев (Институт экономики АН, Узбекистан)
Академик, проф., д-р экономич. наук Гани Калиев (Академия сельскохозяйственных наук, Казахстан)
Академик, проф., д-р экономич. наук Хаджамахмат Умаров (Институт экономики АН, Таджикистан)
Академик, проф. Нуриддин Каюмов (Институт экономики АН, Таджикистан)
Академик, проф. Оразалы Сабден (Институт экономики АН, Казахстан)
Академик, проф. Рахман Алшанов (Университет Туран, Казахстан)
Проф., д-р Рыдван Карлук (Университет Анадолу, Турция)
Проф., д-р Селахаттин Сары (Университет Бейкент, Турция)
Академик, проф. Тохтар Есиркепов (Университет Туран, Казахстан)
Проф., д-р Исмаил Актюрк (университет Докуз Ейлул, Турция)
International Council:
Prof., Dr. Atılhan Naktiyok (Atatürk University, Turkey)
Prof., Dr. Ayşe Irmiş (Pamukkale University, Turkey)
Prof., Dr. Aziz Kutlar (Sakarya University, Turkey)
Member of the Academy, Prof., Dr. Bulat Kumekov (Academy of Sciences, Kazahkstan)
Prof., Dr. Cevdet Avcıkurt (Balıkesir University, Turkey)
Prof. Jusup Pirimbaev (Kyrgyzstan-Turkey Manas University, Kyrgyzstan)
Prof., Dr. Feyzullah Eroğlu (Pamukkale University, Turkey)
Prof., Dr. Huseyin Avni Egeli (Dokuz Eylül University, Turkey)
Prof., Dr. Mahmut Kartal (Cumhuriyet University, Turkey)
Prof., Dr. Muammer Yaylalı (Erzurum Technical University, Turkey)
Prof., Dr. Recai Coşkun (Sakarya University, Turkey)
Prof., Dr. Ö. Selçuk Emsen (Atatürk University, Turkey)
Member of the Academy, Prof., Dr. Turar Koichuev (National Academy of Sciences, Kyrgyzstan)
Member of the Academy, Prof., Dr. Amanjol Koshanov (Academy of Sciences, Kazahkstan)
Member of the Academy, Prof., Dr. Ali Abishev (Kazakh Economical University, Kazahkstan)
Member of the Academy, Prof., Dr. Alisher Rasulev (Institute of Economy at Academy of Sciences, Uzbekistan)
Member of the Academy, Prof., Dr. Gani Kaliev (Academy of Agricultural Sciences, Kazahkstan)
Member of the Academy, Prof., Dr. Hajamahmat Umarov (Institute of Economics at Academy of Sciences, Tajikistan)
Member of the Academy, Prof., Dr. Nuriddin Kaumov (Institute of Economics at Academy of Sciences, Tajikistan)
Member of the Academy, Prof., Dr. Orazaly Sabden (Institute of Economics at Academy of Sciences, Kazahkstan)
Member of the Academy, Prof., Dr. Rahman Alshanov (Turan University, Kazahkstan)
Prof., Dr. Rıdvan Karluk (Anadolu University, Turkey)
Prof., Dr. Selahattin Sarı (Beykent University, Turkey)
Member of the Academy, Prof., Dr. Tohtar Esirkepov (Turan University, Kazahkstan)
Prof., Dr. İsmail Aktürk (Dokuz Eylül University, Turkey)
Реформа № 2(78) 2018
3
РЕФОРМА № 2 (78) 2018
Международный, научный,
экономический журнал
СОДЕРЖАНИЕ
Экономика
Т. С. Бобушев,
Д. С. Бобушева
Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги
вперед и ограничения движения
7
З. Осконбаева Влияние экспорта и импорта на экономический рост в
Кыргызстане 14
М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской
Республике 19
Б. У. Турдумамбетов Рентабельность международного туризма с позиции местного
экономического развития
24
Б. Сулайманова,
Г. А. Раваноглу
Международная миграция в Кыргызстане и Таджикистане 30
Б. Муратбекова Влияние роста численности населения и уровня образования
на экономику Кыргызской Республики
42
Внешняя сфера
А.Р. Рахманова,
К.У. Рахманова
Вопросы таможенно-тарифной защиты аграрно-
продовольственного рынка Кыргызской Республики
51
Т.Б. Бактыбекова,
К.А. Ларионов
Конфликты в Центральной Азии при использовании водных
ресурсов 56
Метод
В.Д. Даровских Некоторые условия для инновационных преобразований 64
Реформа № 2(78) 2018
4
Реформа № 2 (78) 2018
Эл аралык илимий-экономикалык
журнал
МАЗМУНУ
Экономика
Т.С. Бобушев,
Д.С. Бобушева
Дүйнөнүн туруктуу өнүктүрүүнүн келечеги: негизги кадам
жана кыймыл чектөөлөр
7
З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык
өcүүгө тийгизген таасири 45
М. А. Бакаева Кыргыз Республикасындагы бизнестин социалдык
жоопкерчилиги
19
Б.Ү.Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык
туризмдин рентабелдүүлүгү 24
Б. Сулайманова,
Г.А. Раваноглу
Кыргызыстанда жана Таджикистанда эл аралык миграция 30
Б. Муратбекова Калктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн
Кыргызстан экономикасына таасири 42
Сырткы чөйрө
А. Р. Рахманова,
К. У. Рахманова
Кыргыз Республикасынын айыл чарба жана азык-түлүк
рыногун бажы-тарифтик коргоо маселелери
51
Т.Б. Бактыбекова,
К.А. Ларионов
Суу ресурстарын пайдаланууда Борбордук Азиянын чыр-
чатактары 56
Ыкма
В.Д. Даровских Инновациялык кайра өзгөртүүлөр үчүн кээбирки шарттар 64
Реформа № 2(78) 2018
5
REFORMA № 2 (78) 2018
İktisadi Bilimler
Dergisi
İÇİNDEKİLER
İktisadi
T. S. Bobuşev,
D. S. Bobuşeva
Dünya’da Sürdürülebilir Kalkınma Perspektifleri: Temel
Adımlar ve Sınırları 7
Z. Oskonbaeva Kırgızistan’da İhracat ve İthalatın İktisadi Büyüme Üzerindeki
Etkisi 14
M. A. Bakaeva Kırgız Cumhuriyetinde İşletmelerin Sosyal Sorumluluğu 19
B. Turdumambetov Yerel Ekonominin Gelişmesi açısından Uluslararası Turizmin
Karlılığı 24
B. Sulaymanova
G. A. Ravanoğlu
Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç
30
B. Muratbekova Nüfus Artışının ve Eğitim Düzeyinin Kırgızistan Cumhuriyeti
Ekonomisine Etkisi 42
Dış Sektör
A.R. Rahmanova,
K.U. Rahmanova
Kırgız Cumhuriyeti'nin Tarım Ve Gıda Pazarının Gümrük Ve
Tarife Korumasına İlişkin Sorunlar 510
T.B. Baktıbekova,
K.A. Larionov
Su Kaynaklarının Kullanımında Orta Asya Çatışmaları
56
Metod
V.D. Darovskih Yenilikçi Dönüşümler İçin Bazı Koşullar 64
Реформа № 2(78) 2018
6
REFORMA № 2 (78) 2018
International Scientific
Economic Journal
TABLE OF CONTENTS
Economy
T. S. Bobushev,
D. S. Bobusheva
Prospects for Sustainable Development of the World:
Main Steps Forward and Movement Limitations
7
Z. Oskonbaeva Impact of Export and Import on Economic Growth in
Kyrgyzstan 14
M. A. Bakaeva Social Responsibility of Business in the Kyrgyz Republic 19
B. Turdumambetov Profitability of International Tourism from the Position of
Local Economic Development 24
B. Sulaimanova,
G. A. Ravanoglu
International Migration in Kyrgyzstan and Tajikistan 30
B. Muratbekova The Impact of Population Growth and Education on Kyrgyzstan
Economy 42
External Sphere
A. Rahmanova,
K. U. Rahmanova
Issues of Customs-Tariff Protection of Agricultural Market of
the Kyrgyz Republic
51
T. Baktybekova,
K. A. Larionov
Conflicts of Central Asia in the Use of Water Resources 56
Metod
V. D. Darovskih Some Conditions for Innovative Transformations 64
Реформа № 2(78) 2018
7
ЭКОНОМИКА
УДК 91
ПЕРСПЕКТИВЫ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ МИРА:
ОСНОВНЫЕ ШАГИ ВПЕРЕД И ОГРАНИЧЕНИЯ ДВИЖЕНИЯ
Бобушев Темирбек Сейтказиевич, профессор ЦАИИЗ <[email protected]>
Бобушева Динара Сейтказиевна, и. о. доцента КЭУ <[email protected]>
PROSPECTS FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE WORLD:
MAIN STEPS FORWARD AND MOVEMENT LIMITATIONS
Bobushev Temirbek S., Professor of the CAIAG <[email protected]>
Bobusheva Dinara S., Acting Associate Professor, Kyrgyz Economic University
<[email protected]>
ДҮЙНӨНҮН ТУРУКТУУ ӨНҮКТҮРҮҮНҮН КЕЛЕЧЕГИ:
НЕГИЗГИ КАДАМ ЖАНА КЫЙМЫЛ ЧӨКТӨӨЛӨР
Бобушев Темирбек С., профессор БАЖИИ <[email protected]>
Бобушева Динара С., и. о. доцента КЭУ <[email protected]>
Аннотация
Современный этап развития мира характеризуется значительными объемами полученной
информации и знаний. Однако, несмотря на достижения в данной области, человечество
стоит перед поиском решений глобальных проблем. При этом, несмотря на наличие
концепций, моделей комплексного изучения мира, человечество не может принять и
предложить решения, которые были бы приемлемы для нашей планеты. По-видимому,
пришло время формулирования новых подходов в изучении будущего Земли.
Ключевые слова: глобальные проблемы, устойчивое развитие, комплексное изучение
мира.
Abstract
The current stage of the development of the world is characterized by significant amounts of
information and knowledge. However, despite the achievements in this field, humanity faces a
search for solutions to global problems. At the same time, despite the existence of concepts and
models for a comprehensive study of the world, mankind can not accept and offer solutions that
would be acceptable to our planet. Apparently, the time has come to formulate new approaches in
studying the future of the Earth.
Keywords: global problems, sustainable development, comprehensive study of the world.
Кыскача мүнөздөмө: Дүйнөнүн өнүгүшүнүн азыркы этабы маалыматтык жана билим
олуттуу өлчөмдө менен мүнөздөлөт. Бирок, бул багытта жетишкендиктер карабастан,
адамзат, дүйнөлүк маселелерди чечүүгө дуушар болууда. Ошол эле учурда, концепцияларга,
моделдерге, дүйнөнүн ар тараптуу изилдөө болушуна карабастан, адамзат, биздин
планетанын кабыл алып же кабыл боло турган чечимдерди сунушташы мүмкүн эмес. Сыягы,
Жердин келечегин изилдөө боюнча жаңы ыкмаларды иштеп чыгуу керек.
Негизги сөздөр: глобалдык маселелер, туруктуу өнүгүү, дүйнөнүн ар тараптуу изилдөө.
Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения
Реформа № 2(78) 2018
8
Введение
Начало 21 века ознаменовалось не только новыми исследованиями Земли, но и
использованием новых методов исследования, что способствовало формированию новых
подходов к исследованию традиционных объектов изучения на нашей планете. При этом
были определены источники активизации природных и социально-экономических процессов
как результат широкого антропогенного влияния на окружающую среду. Такой масштаб
исследований позволил выявить и ряд процессов, развитие которых было признано как
глобальное. Естественно, что речь идет, в первую очередь, о глобальных изменениях
климата.
Несмотря на научный прорыв в понимании глобального характера ряда экологических
проблем, для принятия решений по управлению такими процессами необходимо развитие
новых подходов к исследованию Земли. Это объясняется тем, что на современном этапе
развития Земли речь должна идти не только об исследованиях природы самих глобальных
процессов, но и принятии таких решений, которые могли бы использоваться в широкой
области существования человечества. Отсюда следует заметить, что мы должны
«преобразовать» исследования глобальных экологических и социально-экономических
процессов в межконтинентальные и межрегиональные территориальные исследования с
выработкой рекомендаций такого же уровня. Это значит, что необходимо предложить новые
объекты и новые принципы научного исследования Земли, которые можно было бы
использовать как индикаторы современного глобального развития и изменения окружающей
среды.
Что следует изучать?
Активные исследования природы нашей Земли за последние чуть более 100 лет
позволили накопить огромный запас знаний и информации о тенденциях развития природы
мира и социально-экономических последствиях изменения образа жизни людей под
влиянием таких изменений. В этом смысле использование глобального подхода к анализу
полученных результатов позволило не только оценить «достоинства» таких исследований, но
и выявить ряд новых аспектов глобальных процессов изменения окружающей среды. При
этом, несмотря на «привлекательность» такого рода исследований с использованием
глобального подхода к оценке природных и социально-экономических процессов, по-
видимому, следует признать, что исследователи стоят перед выбором новых объектов
исследований и разработкой новых подходов к формированию и осмыслению имеющихся
знаний и информации. Это связано с тем, что существующие подходы и полученные
результаты исследований по ряду причин не совсем вовремя доходят до и не всегда понятны
населению и правительствам, в особенности развивающихся стран мира. В этой связи
предлагается дополнить и преобразовать вектор исследований проблем изменения
окружающей среды Земли.
По-видимому, настало время сконцентрировать усилия и внимание исследователей на
определенных территориях, которые можно было бы использовать в качестве индикаторов
состояния окружающей среды. В дальнейшем, на основе программного обеспечения можно
выработать общую модель индикационной оценки состояния окружающей среды и
предложить меры по управлению и прогнозированию «поведения» окружающей среды
Земли. В этом случае внимание исследователей следует фокусировать на изучении особых
территорий, в пределах которых можно наблюдать совмещение двух или нескольких
природных зон. Исследование таких территорий само по себе может быть интересно и
полезно не только с точки зрения изучения пространственно-временных тенденций
изменений, но и с практической точки зрения. Речь идет о так называемых приграничных
природно-территориальных зонах на нашей Земле.
Это такие зоны, которые охватывают несколько природно-территориальных зон в
пределах определенной территории. К числу таких зон можно отнести пригранично-
Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения
Реформа № 2(78) 2018
9
природно-территориальные зоны (ППТЗ): Центральной Азии (ЦА), Южной Америки,
Ближнего Востока, Австралии, Северной и Южной Африки и т.д.
К примеру, в пределах территории ЦА можно наблюдать концентрированное сочетание и
развитие горных и пустынных природно-территориальных зон (I). Эти зоны не только
соседствуют друг с другом, но и тесно взаимосвязаны и в значительной мере влияют друг на
друга. Такое влияние можно оценить не только в природном, но и социально-экономическом
плане. Следующая Южно-Американская пригранично-природно-территориальная зона (II)
охватывает пространства от пустыни Атакама и до побережья Тихого океана. Пригранично-
природно-территориальная зона Ближнего Востока (III) охватывает территорию стран
Персидского залива и пустынных районов ряда арабских стран. Пригранично-природно-
территориальная зона Австралии (IV) охватывает пространство Австралийских Альп и
обширные территории пустыни Виктория. Южно-Африканская пригранично-природно-
территориальная зона (V) охватывает пространство пустыни Намиб и побережье
Атлантического океана. Северо-Африканская пригранично-природно-территориальная зона
(VI) состоит из нескольких подзон: (1) пространство, охватывающее Горы Атлас и
побережье Средиземного моря, (2) территорию Ливийской пустыни и побережье
Средиземного моря.
В пространственном отношении на глобальном уровне названные пригранично-
природно-территориальные зоны располагаются и взаимосвязаны в форме глобального
треугольника, с последующим подразделением на более мелкие по масштабу треугольные
пространства.
Ожидаемые результаты и предложения
Концентрация усилий международного научного сообщества на исследовании и оценке
индикационных свойств пригранично-природно-территориальных зон в мире позволит
взглянуть по-новому на проблему охраны окружающей среды и сформировать новый взгляд1
и новое мышление в реальной оценке достижений и перспектив исследований.
Такой подход к современным исследованиям требует переосмысления и разработки
новых концепций взаимоотношений природы и человечества. К числу таких попыток можно
отнести исследования и размышления автора, опубликованные им в книге «Аграрная
География Кыргызстана», опубликованной в 2012 г. [1].
Концепция устойчивого развития
К числу наиболее известных и активно используемых концепций в различных отраслях
науки и практики относится концепция устойчивого развития.
Понятие об устойчивом развитии определяется по-разному, но наиболее часто
цитируемое определение было озвучено в докладе Г.Х.Брундтланд (1987): «Устойчивое
развитие является развитием, которое удовлетворяет потребности настоящего времени,
не ставя под угрозу способность будущих поколений удовлетворять свои собственные
потребности» [2]. Это определение содержит в себе два ключевых понятия:
понятие потребностей, в частности, существенных потребностей бедных в мире, которое
должно быть главным приоритетом;
идея ограничения способности окружающей среды, в зависимости от состояния техники
и социальной организации, удовлетворять потребности нынешнего и будущего поколений.
Все определения устойчивого развития требуют, чтобы мы воспринимали мир как
систему систем, которая соединяет пространство и время. Кстати, качество жизни тоже
следует воспринимать как систему. Это хорошо, быть физически здоровым, но что делать,
если вы бедны и не имеете доступа к образованию? Это хорошо, иметь гарантированный
1 Речь идет о создание Института глобального мышления и гармоничного развития, или Института
межконтинентального регионального развития.
Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения
Реформа № 2(78) 2018
10
доход, но что делать, если воздух в вашей части мира нечист? И это хорошо, что существует
свобода вероисповедания, но что делать, если вы не можете прокормить семью? Таким
образом, концепция устойчивого развития опирается на такого рода системы мышления. Она
помогает нам понять самих себя и наш мир. Стоящие перед исследователями проблемы
являются сложными и серьезными, но к ним можно обратиться через системное понимание
проблемы. Это содержание концепции устойчивого развития мотивирует исследователей для
инноваций здорового и конструктивного развития будущего нашей планеты и ее обитателей.
Идея устойчивого развития, озвученная в докладе Г.Х.Брундтланд в 1987 г. на
конференции в столице Онтарио Оттаве, явилась отражением устойчивого развития Канады
на протяжении 20 лет и была предложена на Всемирном саммите в Рио как парадигма
устойчивого развития, которая обещает повышение экологически безопасного социально-
экономического развития. Поворотным моментом в понимании взаимосвязи между
окружающей средой, развитием экономики и социальным благополучием явилась
публикация книги «Безмолвная весна» в 1962 г. [3]. С тех пор концепция устойчивого
развития широко используется в различных областях науки и практики, в решении
множества проблем современного развития мира.
Практической реализации вышеназванных концепций способствовали информационные
и коммуникационные технологии, которые имели большее влияние на экономическое и
социальное развитие в течение последних двух десятилетий. Это связано с возможностями
этих технологий генерировать и распространять информацию в целях содействия
координации деятельности различных субъектов в рамках страны, региона и за ее пределами,
с тем чтобы деятельность правительств и развитие бизнеса были более эффективными. Эти
возможности использовались, прежде всего, в решении вопросов адаптации
производственной деятельности общества к изменению климата. Использование
информационных технологий о последствиях изменения климата при разработке мер по
адаптации позволяют исследовать взаимосвязи между развитием, прогнозированием
изменения климата и соответствующими адаптационными мерами. Рекомендации подобных
исследований должны привести к заключению о гармонизации взаимоотношений между
окружающей средой и экономической деятельностью общества.
Однако, несмотря на очевидные достижения в области управления взаимоотношениями
между природой и экономической деятельностью общества, вышеназванные концепции в
определенной степени можно квалифицировать как проявление утилизированного подхода
человечества к развитию производства и защите окружающей среды. Это можно
проиллюстрировать тем, что, к примеру, в обществе до сих используется практика
культивирования целого ряда сельскохозяйственных культур исключительно из соответствия
температурному режиму и режиму осадков на определенной территории региона или страны.
Например, для выращивания хлопка необходимо наличие как минимум суммы годовых
положительных температуру в 3600°. Такие условия мы находим в аридных районах, и это
считается практически достаточным для культивирования вышеотмеченной технической
культуры. Но сколько нужно влаги и где получить достаточное ее количество, каково будет
состояние почвы при ее таком специфическом использовании (хлопок потребляет много
воды) и т.д. ничего или малоизвестно. Таких примеров в развитии сельского хозяйства
можно привести множество, и они отмечаются не только в развивающихся, но и развитых
странах. Все эти мероприятия проводятся под флагом устойчивого развития, но о какой
устойчивости идет речь: устойчивом развитии сельского хозяйства или устойчивом
сохранении окружающей среды? Возможны ли оба варианта одновременно? В этой связи,
по-видимому, следует говорить не столько об устойчивости, сколько об адаптированном
развитии сельского хозяйства к природным изменениям.
Поддерживаемая нами концепция адаптивного развития является концепцией о
системном развитии взаимоотношений между производственной деятельностью общества и
окружающей средой, рассматриваемой в рамках глобальных климатических изменений.
Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения
Реформа № 2(78) 2018
11
Надо заметить, что обсуждение вопросов глобального развития окружающей среды во
взаимоотношениях с обществом всегда вызывало неадекватную оценку. В большинстве
случаев это объясняется сложностью проведения объективной оценки процессов
глобального развития мира, которые включают в себя огромное количество показателей.
Однако сложность такого анализа заключается не столько в количестве показателей, сколько
в недостаточности понимания принципов взаимоотношений основных компонентов в
системе «природа и общество». Такое положение с исследованием глобальных процессов в
прошлом веке даже сформировало у определенной части общества негативное отношение ко
всему, что связано в той или иной степени с глобальными процессами. Однако, несмотря на
такое восприятие глобальных процессов, без глобального анализа невозможно
сформулировать закономерности развития мира в вековом летоисчислении.
Одной из особенностей современности является возможность комплексной, системной
оценки процессов, затрагивающих взаимоотношения природы и общества, в контексте
которых можно обсудить практически все аспекты развития мира. Такой подход позволяет
не только провести анализ современного состояния природы и общества, но и сравнить
полученные результаты с прошлыми событиями и даже заглянуть в будущее. Это тем более
важно, поскольку, несмотря на актуальность исследований глобальных или региональных
процессов, довольно часто приходится сталкиваться с представлениями о их
противопоставлении или даже непринятии. Вопрос ставится так – или глобализация или
регионализация. Хотя по сути, для поиска адекватных ответов регионального развития
необходимо взглянуть на это с точки зрения глобального развития мира. В то же время
глобальная оценка происходящих процессов позволяет по-новому оценить направления и
содержание региональных процессов как в области научного и политического, так и
социально-экономического развития отдельных территорий, стран и природных процессов.
В этой связи предлагаются модели, которые могут составить концептуальную основу для
широкого методологического анализа взаимоотношений природы и общества за последние
несколько столетий, насколько это возможно, начиная с 19 по 22 век.
Системы взаимоотношений природы и общества
Главной особенностью этапа развития мира в 19 веке явилось интенсивное развитие
взаимоотношений между природой и обществом. Этот этап характеризуется формированием
промышленности и началом использования промышленных методов производства
продуктов питания. На основе не только открытий новых земель, месторождений полезных
ископаемых и т.д., но и использования достижений науки, появилась возможность
обобщения научных знаний и наших представлений о природе и обществе. Это позволило
выработать принцип интенсивности во взаимоотношениях между окружающей средой и
обществом. Другими словами, 19 век представляется нам как историческое время,
позволившее перейти от этапа открытий и освоений (новых земель, транспортных путей,
месторождений, научных открытий и т.д.) к интенсивному развитию как природы, так и
общества. Суммируя все достижения общества по интенсивному освоению природы в 19
веке, можно охарактеризовать этот исторический этап развития мира как широкое и
интенсивное удовлетворение потребности общества с более активным освоением новых
территорий. К сожалению, этап интенсивного освоения и использования ресурсов природы
для удовлетворения потребностей общества постепенно привел к возникновению различий
между странами. Эти различия можно охарактеризовать как результат активного научного и
практического освоения мира, что сформировало разные уровни потребления и
экономических достижений стран. Системное представление процессов 19 века можно
выразить в виде следующей модели или системы:
Природа – Освоение – Общество. Общественное развитие мира в 20 веке значительно усилило возможности человечества,
поскольку были проведены исследования микромира, на основе изучения структуры атома и
Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения
Реформа № 2(78) 2018
12
освоения ядерной энергии, космического пространства. В это же время были высказаны,
впервые, предостережения о глобальных негативных последствиях активного, но не
регулируемого освоения природы, использования новых видов ядерной энергии. Расширение
различий между странами, объясняемое в основном экономическими причинами, приводит к
этапу соревнования экономических систем, к неуправляемости и кризисам в глобальном
развитии мира.
Наряду с этим, мир также начинает сознавать необходимость развития коллективных
усилий по стабильному и устойчивому развитию мира. Вектор такого развития привел к идее
устойчивого развития взаимоотношений между природой и обществом, которое было
выражено как «удовлетворение своих потребностей без угрозы будущим поколениям». Такое
развитие мира, по принципу устойчивости, позволило выработать следующую систему:
Природа – Равенство – Экономика2.
В настоящее время мы живем в 21 веке, начало которого уже характеризуется как
большим количеством природных катастроф, так и экономическими кризисами,
охватившими значительное количество стран в мире. Процессы глобализации или
глобальной зависимости природы и общества наиболее ярко отразили проблему
взаимозависимости природы и общества. Другими словами, необходимо осознать единство
развития природы и общества и, насколько это возможно, адаптировать экономическое
развитие мира к проявлениям и законам природы. Такое развитие должно соответствовать
законам развития как природы, так и общества. Такое представление о нашем современном
развитии позволяет нам сформулировать систему взаимоотношений между природой и
обществом, в которой развитие должно основываться на принципе соответствия
экономического развития общества законам природы. Модель или система такого развития
мира в 21 веке может быть представлена в виде:
Природа – Адаптация – Общество.
Несмотря на многочисленные попытки заглянуть в будущее, можно сказать, что оно
чаще всего малопредсказуемо. Однако, основываясь на тенденциях развития
взаимоотношений природы и общества, мы можем и должны прийти к осознанию
неотъемлемости человечества от природы. Такое представление о взаимоотношениях
природы и общества должно привести к пониманию гармоничного развития мира –
гармоничным взаимоотношениям природы и общества. В этом случае человечество,
человеческое общество должно воспринимать себя как неотъемлемую часть природы, что
позволяет сформулировать принцип неотъемлемости. В этой связи предлагается следующая
модель развития мира в 22 веке:
Природа – Неотъемлемость – Человечество.
Несмотря на очевидные достижения в области взаимоотношений между обществом и
окружающей средой, приходится констатировать, что вектор развития этих отношений
должен строиться на совершенствовании таких отношений. Принцип устойчивого развития,
к сожалению, не позволяет строить долгосрочную политику таких взаимоотношений. Это
объясняется, прежде всего, невозможностью устойчивого развития природных процессов,
которые подвержены постоянным изменениям. Задача человечества состоит в изучении
закономерностей проявления этих процессов, соответствия хозяйственной деятельности
развитию окружающей среды и адаптации, например, сельского хозяйства к таким
изменениям. Важно провести различие между смягчением последствий изменения климата и
адаптацией к изменению климата. Смягчение представляет попытки замедлить
антропогенные изменения климата, в то время как адаптация является попыткой смягчения
их последствий. Некоторые меры, особенно улучшение землепользования, могут обеспечить
смягчение последствий и адаптацию аграрного производства к изменениям окружающей
среды.
2 В английском выражении 3 Е: Environment-Equality-Economics [1, c. 168].
Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения
Реформа № 2(78) 2018
13
Вместо заключения
Одной из проблем при оценке возможных последствий изменения климата для
сельскохозяйственного производства в любой стране мира является понимание значения
потенциала сельскохозяйственных систем к адаптации [4]. В этой связи важно знать, какие
технологические инновации следует развивать в целях адаптации сельского хозяйства к
потенциальным климатическим изменениям в стране. Естественно, такие решения должны
проявиться, прежде всего, в изменениях, связанных с производством продукции, которое
зависит, например в земледелии, в основном от состояния почвы и орошения,
географического положения страны или региона. Потенциальные воздействия изменения
климата на сельское хозяйство, к примеру, в горных районах зависят от пространственной
изменчивости климата. Это объясняется особой чувствительностью сельского хозяйства в
горных странах к изменениям климата из-за невысокого уровня развития такого
производства и высокой зависимости населения горной страны от аграрного производства,
поскольку большая его часть, как правило, занята именно в этой сфере.
Для исследования проблемы адаптации аграрного производства к изменениям климата
предлагается использование индуцированной системы развития сельского хозяйства.
Основными условиями действия такой системы являются факторы обеспеченности
ресурсами и динамика цен на конечную продукцию. В структуре предполагаемой системы
основными показателями, воздействующими на технологические инновации выращивания
культур, являются климат, выраженный через среднее количество осадков и градиент
сельскохозяйственных угодий. В конечном счете в результате исследования поведения такой
адаптационной модели должно быть выработано решение по размещению и
технологическим изменениям в выращивании традиционных культур в стране.
Использованные источники
1. Бобушев, Т. С. Аграрная География Кыргызстана. – Бишкек, 2012. – 215 стр.
2. World Commission on Environment and Development,. Our Common Future. – Oxford:
Oxford University Press, 1987. – Р. 27.
3. Carson, R. Silent Spring. – Houghton Mifflin Company, 1962. – 368 p.
4. Chhetri, B. N. and Shrestha, S. Sundar: The Prospects of Agricultural Adaptation to Climate
Change: Climate-Technology Interaction in Rice-Wheat Cropping System in Nepal, The
Pennsylvania State University, Department of Geography and Penn State Institute of Environment
and The Pennsylvania State University, Department of Agricultural Economics and Rural
Sociology. Paper prepared for presentation at the American Agricultural Economics Association
Annual Meeting, Denver, Colorado, August 1-4, 2004, USA.
Реформа № 2(78) 2018
14
УДК 330.35:339.564/562
КЫРГЫЗСТАНДА ЭКСПОРТ ЖАНА ИМПОРТТУН ЭКОНОМИКАЛЫК ӨCҮҮГӨ
ТИЙГИЗГЕН ТААСИРИ
Осконбаева Замира, доц.м.а., Кыргыз-Түрк «Манас» университети
<[email protected]>
ВЛИЯНИЕ ЭКСПОРТА И ИМПОРТА НА ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ
В КЫРГЫЗСТАНЕ
Осконбаева Замира, и.о.доц., Кыргызско-Турецкий университет «Манас»
IMPACT OF EXPORT AND IMPORT ON ECONOMIC GROWTH
IN KYRGYZSTAN
Asst. Prof. Dr. Oskonbaeva Zamira Kyrgyz-Turkish Manas University
Аннотация
Тышкы соода жана экономикалык өсүү ортосундагы карым-катнашты изилдөө олуттуу
маселелердин бири. Бул изилдөөнүн башкы максаты Кыргызстан үчүн экспорт, импорт жана
экономикалык өсүүнүн ортосундагы динамикалык байланышты изилдөө болуп саналат.
2000-2016 жылдар арасындагы айлык көрсөткүчтөргө таянып тышкы сооданын
экономикалык өсүүгө тийгизген таасирин изилдөө максатында Грейнджер себептүүлүк
тести колдонулду. Анализдин жыйынтыктары экспорт жана ИДПнын ортосунда эки
тараптуу себептүүлүк байланыштын бар экендигин көрсөттү. Ошондой эле экономикалык
өсүү менен тышкы соода көлөмдөрүнүн ортосундагы байланышты мейкиндик
эконометрикасынын жардамы аркылуу чагылдырууга аракет кылынды.
Ачкыч сөздөр: экспорт, импорт, экономикалык өсүү, Грейнджер себептүүлүк тести,
мейкиндик эконометрикасы.
Аннотация
Исследование взаимосвязи между внешней торговлей и экономическим ростом является
одним из актуальных вопросов. Основная цель данной работы – исследовать наличие
динамичной связи между экспортом, импортом и экономическим ростом в Кыргызстане. При
помощи теста Грейнджера была изучена взаимосвязь между внешней торговлей и
экономическим ростом. Кроме того, при помощи пространственной эконометрики также
была потдверждена взаимосвязь между экономическим ростом и внешней торговлей.
Ключевые слова: экспорт, импорт, экономический рост, тест Грейнджера на
причинность, пространственная эконометрика.
Abstract
Analyzing the relationship between export, import and economic growth is considered to be as
one of the actual issues. The main objective of this study is to examine the existence of a dynamic
link between foreign trade and economic growth in Kyrgyzstan. The relationship between export,
import and economic growth was explored by using Granger causality test. In addition, with the
help of spatial econometrics, the relationship between economic growth and foreign trade was also
confirmed.
Keywords: export, import, economic growth, Granger causality test, spatial econometrics.
З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык өcүүгө тийгизген таасири Реформа № 2(78) 2018
15
1. Киришүү
Кыргызстан көз карандысыздыкка жеткенден бери тышкы сооданы либералдаштыруу
саясатын активдүү иш жүзүнө ашырып келүүдө. Маалым болгондой экономикалык өсүүнүн
негизги булактарын изилдөө окумуштуулардын көңүл чордонунда болуп келген (Койчуев Т.
К., Койчуева, М.Т., 2001) [10]. Ошондуктан бул илимий изилдөөнүн максаты Кыргызстанда
тышкы сооданын экономикалык өсүүгө таасири бар же жок экендигин аныктоо болмокчу.
Экспорттун экономикалык өсүшкө тийгизген кээ бир олуттуу таасирин мындайча
түшүндүрүүгө болот (Aktaş, 2009) [1]. Биринчиден экспорт атаандаштыкты жогорулатат. Эл
аралык рынокторго кирген атаандаштык, техникалык билимдин жайылуусунда, жакшыраак
башкаруу жана жогорку деңгээлдеги ишкердикти алып келиши менен маанилүү роль ойнойт.
Башкача айтканда, тышкы соода жаңы технологиялардын келишин жана жайылуусун камсыз
кылып экономикалык өсүү темпин да жогорулатат. Экспорт, жергиликтүү өндүрүүчүлөрдү
атаандаштыкка туруштук берүүгө үндөйт. Мунун натыйжасында жергиликтүү товарларга
тышкы талаптын жогорулашын күтүүгө болот. Бул өз кезегинде инвестициянын өлкөгө
келүүсүнө шарт түзөт. Демек бул секторлордо салыштырмалуу артыкчылыктар пайда болот.
Ички рыногу тар болгон экономикалар экспорт аркылуу гана ири масштабда өндүрүш жасоо
мүмкүнчүлүгүнө ээ. Экспортту колдоо иш-чарасы валютанын өлкөгө агымын көбөйтүп,
тышкы төлөөлөр боюнча валюта көйгөйлөрүн азайтат.
Экспортко негизделген өсүш гипотезасы боюнча экспорт экономиканын
натыйжалуулугун жана өндүрүмдүүлүгүн көбөйтөт. Экспорттун кеңейиши менен
натыйжалуулук жогорулайт, технологиялык инновациялардын адаптациясы жана
булактардын эффективдүү колдонулушу камсыз болот (Küçükaksoy, Çiftçi жана Konya, 2015)
[9]. Мындан тышкары, тышкы атаандаштыктын алып келген пайдаларын, эл аралык
рынокторго ачылуу менен масштаб эффектисине байланыштуу экономикалык өсүштүн
жогорулашынан көрүүгө болот.
Ошондой эле экспорттун көбөйүшү тышкы сооданын мультипликатордук эффектисине
ылайык улуттук кирешени көбөйтөт жана эмгектин бөлүнүшүн, адистешүүнүн жогорулашын
камсыз кылат (Gül, Kamacı жана Konya, 2013).
Экспортко байланыштуу экономикалык өсүүдө импорттун дагы олуттуу таасири болушу
мүмкүн (Taştan, 2010) [15]. Эндогендүү өсүү теорияларында айрыкча басым кылынган жаңы
технологиялардын жана сапаттуу капиталдык товарлар менен ара товарлардын өлкөгө
келишин камсыз кылууда эң маанилүү каналдардын бири катары импортту көрсөтүүгө
болот. Эгер ошондой болсо, экономикалык өсүү экспорт жана импорттон болгон бир
системада импорттон өсүүгө карата (импорт-жетектеген өсүү гипотезасы Import-Led-Growth)
же экспорттон өсүүгө карата (экспортко негизделген өсүү гипотезасы Export-Led-Growth)
себептүүлүк байланыш болушу мүмкүн.
Эмпирикалык изилдөөлөрдүн кээ бирлери тышкы соода менен экономикалык өсүүнүн
ортосунда позитивдүү байланыш бар экендигине басым жасашса (Chang ж.б., 2005; Kim,
2011; Jouini, 2015) [3, 6, 8], тышкы сооданын экономикалык өсүүгө тоскоолдук жарата
тургандыгын баса белгилеген изилдөөлөр да бар (Musila жана Yiheyis, 2015; Ulaşan, 2015)
[12, 17].
Afxentiou жана Serletis (1992) [2]; Riezman ж.б. (1996) [14]; Liu ж.б.. (1997) [11]; Chandra
(2002); Tsen (2006) [16] эмгектеринде тышкы соода жана экономикалык өсүүнүн ортосунда
эки тараптуу себептүүлүк байланыштын бар экендигин белгилешкен.
Бул изилдөөнүн негизги максаты экспорт жана импорттун экономикалык өсүүгө
тийгизген таасирин аныктоо болмокчу. 2000-2016-жылдар аралыгындагы айлык
маалыматтарды колдонуп эмпирикалык анализ жасалды.
Изилдөө 4 бөлүмдөн турат. Экинчи бөлүмдө эконометрикалык анализде колдонулган
өзгөрмөлөр жөнүндө маалымат берилди. Эмпирикалык анализдин ыкмалары жана алынган
жыйынтыктар үчүнчү бөлүмдө талкууланды. Акыркы бөлүмдө корутунду жана сунуштар
айтылды.
З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык өcүүгө тийгизген таасири Реформа № 2(78) 2018
16
2. Маалыматтар жана өзгөрмөлөр
Бул эмгекте 2000-2016-жылдардагы айлык маалыматтарды колдонуп Грейнджер
себептүүлүк тести аркылуу экспорт жана импорттун экономикалык өсүшкө тийгизген
таасири изилденген. Маалыматтар Кыргыз Республикасынын Улуттук Статистика Комитети
жана Улуттук Банктын маалыматтар жыйнагынан алынды. Анализде өзгөрмөлөрдүн
логарифмалык формалары колдонулду.
3. Эконометрикалык ыкма жана алынган жыйынтыктар
Өзгөрмөлөрдүн стационардуулугун текшерүү үчүн кеңейтилген Дикки-Фуллер (ADF)
тести колдонулду. Бул тесттин жыйынтыктары төмөнкү таблицада берилген.
Таблица 1. ADF тестинин жыйынтыктары
ADF тести
Өзгөрмөлөр Деңгээлде Биринчи
айырмасында
Жыйынтык
Экспорт -4.541486*** - I (0)
Импорт -0.943206 -2.619249*** I (1)
Ички д ң продукт -6.082028** - I (0)
Эскертүү: өзгөрмөлөрдүн алдындагы L тамгасы логарифмасы алынгандыгын көрсөтөт.
*** , **жана * катары менен 1%, 5% жана 10% деңгээлде мааниге ээ.
Таблицадан көрүнүп тургандай импорттун I(1), башкача айтканда деңгээлде
стационардуу эмес экендиги, бирок биринчи айырмасында бирдик тамыр камтылбагандыгы
аныкталды. Ал эми экспорт менен ички дүң продукт өзгөрмөлөрүнүн I(0) деңгээлинде
стационардуу экендиги тастыкталды.
Эмпирикалык изилдөөлөрдө убакыт катарларынын ортосунда себеп–натыйжа
байланыштын бар же жок экендигин аныктоо максатында Грейнджер себептүүлүк тести
көбүрөөк колдонулат. Бул тесттин негизги өзгөчөлүгү бир өзгөрмөнүн келечектеги маанисин
божомолдоодо өзүнүн жана ошондой эле башка өзгөрмөлөрдүн мурунку периоддогу
маанилеринин таасиринин бар же жок экендигин иликтөөгө мүмкүнчүлүк бергендигинде
(Erlat, 1983) [5]. Анализди жасоодо өзгөрмөлөрдө бирдик тамырдын камтылбагандыгы
маанилүү шарт болуп саналат.
Таблица 2. Грейнджер себептүүлүк тестинин жыйынтыктары
Себептин багыты F-
Статистика
Ыктымалдуулук Жыйынтык
Импорт→ИДП 1.79306 0.1692 Грейнджер себеби эмес
ИДП→Импорт 2.92991 0.0557 Грейнджер себеби эмес
Экспорт→ИДП 8.44814 0.003*** Грейнджер себеби
ИДП→Экспорт 8.24278 0.004*** Грейнджер себеби
Экспорт→Импорт 1.96794 0.1425 Грейнджер себеби эмес
Импорт→Экспорт 2.35612 0.0975 Грейнджер себеби эмес Эскертүү: : ***1%дык ката үлүшүнө ылайык мааниге ээ.
→ өзгөрмөлөрдүн ортосунда бир багыттуу байланыштын бар экендигин көрсөтөт.
Бул жыйынтыктарга ылайык экспорт менен ИДПнын ортосунда эки тараптуу Грейнджер
себептүүлүк байланыштын бар экендиги маалым болду.
З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык өcүүгө тийгизген таасири Реформа № 2(78) 2018
17
Мындан сырткары региондордун өсүүсүндө тышкы сооданын таасирин аныктоо үчүн
өлкөбүздүн 7 регионундагы экономикалык өсүү көрсөткүчү болгон ички дүң продукт менен
тышкы соода көлөмдөрүнүн ортосундагы байланыш мейкиндик эконометрикасы ыкмасы
аркылуу да чагылдырылды. Картадан тышкы сооданын көлөмү жогору болгон региондордо
экономикалык өсүүсүндө да позитивдүү таасирлер орун алганын байкоого болот.
Сүрөт 1. Региондордогу 2006-2015-ж. тышкы сооданын көлөмү
Жогорудагы графиктин негизинде тышкы соода көлөмүнүн Чүй жана Ош областында эң
жогорку деңгээлде экендиги көрүлүүдө. Кийинки графикте болсо региондордун
экономикалык өсүүкөрсөткүчүнүн динамикасы чагылдырылган.
Сүрөт 2. Региондордогу 2006-2015-ж. ИДП нын деңгээли
Бул картадан дагы 7 региондун ичинен Чүй жана Ош областтарында ИДП нын деңгээли
эң жогорку деңгээлде экендиги байкалууда.
Демек, региондордогу тышкы соода деңгээлинин өсүшүнүн экономикалык өсүүгө
тийгизген таасири позитивдүү экендигин белгилей кетүү кажет.
4. Корутунду
Бул изилдөөнүн жардамы менен Кыргызстандын экспорт жана импортунун
экономикалык өс гө тийгизген таасири аныкталды. Изилдөөдө Грейнджер себептүүлүк
тести колдонулду. Эмпирикалык анадиздин жыйынтыгында тышкы соода менен
экономикалык өсүүнүн ортосунда себептүүлүк байланыштын бар экендиги тастыкталды. Бул
З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык өcүүгө тийгизген таасири Реформа № 2(78) 2018
18
изилдөөнүн жыйынтыктары Oskonbaeva (2017) [13], Жолдошбеков жана Байгонушова (2017)
[7], Chandra (2002) жана Tsen (2006) дин [16] жыйынтыктары менен айкалышкандыгын
белгилей кетүү кажет.
Мейкиндик эконометрикасынын жыйынтыктары да тышкы соода менен экономикалык
өсүүнүн ортосунда байланыштын бар экендигин көрсөттү. Башкача айтканда, алынган
жыйынтыктарга таянып, тышкы сооданы кеңейтүү аркылуу өлкөнүн экономикалык өсүүсүн
камсыз кылууга боло тургандыгын белгилей кетүү керек.
Колдонулган адабияттар
1. Aktaş, C. Türkiye’nin İhracat, İthalat ve konomik Büyüme Arasındaki Nedensellik Analizi //
Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. – 2009. – № 18(2). – S. 35-47.
2. Afxentiou, P.C. & Serletis, A. Openness in the Canadian Economy: 1870-1988 // Applied
Economics. – 1992. – # 24(11). – P. 1191-98.
3. Chang R., L. Kaltani & N. Loayza. Openness Can be Good for Growth: the Role of Policy
Complementarities. Word Bank Policy Research Paper 3763. – Washington, DC: World Bank, 2005.
4. Gül E., Kamacı A. & Konya S. Dış Ticaretin Büyüme Üzerine Etkileri Türk Cumhuriyetleri
ve Türkiye Örneği // Akademik Bakış Dergisi. – 2013. – № 35 (Mart, Nisan). – S. 1-12.
5. Erlat, H. Nedensellik Sınamaları Üzerine // ODTÜ Gelişme Dergisi. – 1983. – № 10(1). – P.
65-96.
6. Jouini, J. Linkage between international trade and economic growth in GCC countries:
empirical evidence from PMG estimation approach // The Journal of International Trade &
Economic Development. – 2015. – № 24 (3). – P. 341–372.
7. Жолдошбеков, Т., Байгонушова, Д. Тышкы соода жана экономикалык өнүгүү
арасындагы байланыш: Кыргызстандын мисалында // Реформа. – 2017. – № 2 (74). – S. 14-23.
8. Kim, D.-H. Trade growth and income // The Journal of International Trade & Economic
Development. – 2011. – № 20 (5). – P. 677–709.
9. Küçükaksoy İ., İ. Çiftçi & R.İ. Özek İhracata Dayalı Büyüme Hipotezi Türkiye Uygulaması
// Çankırı Karatekin Üniversitesi İİBF Dergisi. – 2015. – №2. – B. 691-720.
10. Койчуев, Т. К., Койчуева, М.Т. Теория и практика экономического развития в
переходный период // Reforma. – 2001. – № 1. – С. 1-8.
11. Liu, X., Song, H. & Romilly, P. An Empirical Investigation of the Causal Relationship
between Openness and Economic Growth in China // Applied Economics, – 1997. – № 29, 1679-87.
12. Musila, J.W. & Yiheyis, Z. The impact of trade openness on growth: the case of Kenya //
Journal of Policy Modeling. – 2015. – № 37. – Р. 342-354.
13. Oskonbaeva, Z. Openness growth nexus: Evidence from transition countries // Reforma. –
2017. – № 4 (76). – Р. 7-13.
14. Riezman, R.G., Whiteman, C.H. & Summers, P.M. The Engine of Growth or its
Handmaiden? A time-Series Assessment of Export-Led Growth // Empirical Economics, – 1996. –
№ 21(1). – Р. 77-110.
15. Taştan H. Türkiye’de İhracat, İthalat ve ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensellik
İlişkilerinin Spektral Analizi // Ekonomi Bilimleri Dergisi. – 2010. – № 2(1). – Б. 87-98.
16. Tsen, W.H. Granger Causality Tests Among Openness to International Trade, Human Capital
Accumulation and Economic Growth in China: 1952-1999 // International Economic Journal. –
2006. – № 20(3). – Р. 285-302.
17. Ulaşan, B. Trade openness and economic growth: panel evidence // Applied Economics
Letters. – 2015. – № 22 (2). – Р. 163–167.
18. www.stat.kg
19. www.nbkr.kg
Реформа № 2(78) 2018
19
УДК 364.6(575.2)
СОЦИАЛЬНАЯ ОТВЕТСТВЕННОСТЬ БИЗНЕСА
В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ
Бакаева Мээрим Азизбековна, преподаватель Чуйского университета
им. С. Мамбеткалиева <[email protected].>
SOCIAL RESPONSIBILITY OF BUSINESS IN THE KYRGYZ REPUBLIC
Bakaeva Meerim Azizbekovna, the Teacher of Chui University named after S. Mambetkaliyeva
КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ БИЗНЕСТИН СОЦИАЛДЫК
ЖООПКЕРЧИЛИГИ
Бакаева Мээрим Азизбековна, С. Мамбеткалиев атындагы
Чүй университетинин мугалими
Аннотация
В статье рассматривается роль бизнеса в самой социальной сфере и, в частности, в
создании услуг в виде материальной и денежной составляющей для социально уязвимых
категорий населения. Анализируется выручка от реализации продукции, товаров, работ,
услуг оказания социальной поддержки предприятий, банковской системы, предлагается
взаимодействие государственной власти и бизнеса по созданию условий для поддержки и
защиты социально уязвимых слоев населения.
Ключевые слова: бизнес, продукция, товары, работы, услуги, выручка, предприятия.
Abstract: The article examines the role of business in the social sphere itself and, in particular,
in the creation of services in the form of material and monetary components for socially vulnerable
categories of the population.
The author analyzes the proceeds from the sale of products, goods, works, and services on the
provision of social support to enterprises, the banking system and suggests the interaction of state
power and business mutual creation of conditions for the support and protection of socially
vulnerable segments of the population.
Keywords: business, products, goods, works, services, revenue, enterprises.
Аннотация
Бул маклада бизнестин социалдык сферадагы ролу, анын ичинде калктын аярлуу
категориясындагы катмарына материалдык жана акчалай түзүлүшүн каралган. Автор
мекемелерден, банктардан келип түшкөн акчалай каражаттын, товарларын, иштердин, көмөк
көрсөтүүсү жана социалдык жардам көрсөткөндөрүн, мамлекеттик бийликтин бизнес
чөйрөсү менен чогуу калктын аярлуу катмарнына жардам көрсөтүү каралган.
Негизги сөздөр: бизнес, продукция, товар, иш, көмөк, киреше, мекеме.
В условиях рыночных отношений формируется многосубъектная социальная политика,
направленная на решение множества проблем, накопившихся в социальной сфере. Одна из
них связана с инвестированием в социальную сферу, где не последнюю роль должен играть
бизнес. Современная модель социально ответственного бизнеса консолидирует общество.
Она интегрирует в единую систему социальные цели общества, социальные функции
государства, экономическую деятельность предприятий, социальную политику местного
самоуправления, что в конечном итоге способствует росту социально-экономической
М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской Республике Реформа № 2(78) 2018
20
эффективности в целом. Важная особенность этой системы заключается в том, что конечные
цели хозяйствования подчиняются интересам не только собственников средств
производства, но и других граждан [1].
Однако за прошедшие 27 лет в Кыргызской Республике коренным образом изменились
структура экономики и идеология; оставшиеся от советского времени предприятия
избавились от объектов соцкультбыта; выросло и активно работает новое поколение, для
которого это является просто историческими фактами и которое убеждено, что идеология
бизнеса заключается только в максимизации прибыли любыми путями, а проблемы
социальной сферы, а если брать шире – проблемы человеческой жизнедеятельности должны
решаться в целом государством и каждым конкретным человеком самостоятельно.
В то же время наше общество не может все время находиться на начальной ступени
рыночной экономики. Несмотря на различные серьезные препятствия, оно поступательно
развивается, повышается самосознание граждан, которые начинают все настойчивее
требовать от государства решения вопросов социального равенства, справедливости и
повышения уровня жизни. Все это напрямую влияет на уровень социальной нестабильности
в стране [2].
Поэтому возникают вопросы: как в современных условиях раскрыть достаточно высокий
социальный потенциал бизнеса, какую социальную политику и на каких условиях должны
проводить предприниматели во взаимодействии с государством и гражданским обществом и
как это должно соотноситься с идеями рыночной экономики. Если обратиться к зарубежному
опыту, то в развитых странах понятие социальной ответственности бизнеса вошло в
хозяйственную практику с середины прошлого века и получает должное освещение в
научной среде и, что особенно ценно, по мере его эволюции в ходе развития национальных
экономик [3, 4, 5].
Следует подчеркнуть роль бизнеса в самой социальной сфере и, в частности, в создании
услуг в виде материальной и денежной составляющей для социально уязвимых категорий
населения. Например, изготовление инвалидных колясок, организация помощи
нуждающимся в сфере медицины, в быту и обслуживании пенсионеров, инвалидов и т.д.
Учитывая значимую роль бизнеса в социальной сфере, можно найти корреляцию между
социальной ответственностью бизнеса, качеством и объемом услуг, оказываемых
предпринимательством в социальной сфере.
Другое дело, что в Кыргызстане, где предпринимательство только начинает развиваться,
не достигнут желаемый уровень социальной помощи уязвимым категориям населения со
стороны бизнеса. Это можно наблюдать на примере деятельности малого и среднего
предпринимательства Кыргызской Республики за последние годы в сфере образования,
зравоохранения и других социальных отраслях (табл. 1).
Данные табл. 1 показывают, что среднее число работников, занятых на одном
преприятии в социальной сфере, за исключением образования, совпадает со средними
показателями предпринимательства в целом по Кыргызской Республике, что
свидетельствует о том, что в учреждениях социальной сферы предпримательская
деятельность развивается наряду с производственными секторами экономики. Это в свою
очередь свидетельствует о том, что бизнес несет определенную ответственность за участок
социальной защиты.
Более того, выручка от реализациии продукции малого и среднего предпринимательства
в социальной сфере, в частности, в образовании, здравоохранении из года в год растет (табл.
2).
Несмотря на незначительный удельный вес продукции предпринимательства в
образовании в 2016 г. к общему объему предпринимательской деятельности по Кыргызской
Республике в целом (0,36%) и здравоохранении (0,60%), наблюдается ежегодный рост
бизнес-деятельности в социальной сфере, что способствует социальной ответственности
предпринимательства. Одновременно растут показатели прибыли малого и среднего бизнеса
в здравоохранении и образовании. Так, если в 2012 г. прибыль предприятий в сферу
М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской Республике Реформа № 2(78) 2018
21
здравоохранения составляла 23,5 млн. сом., то величина этого показателя к началу 2017 г.
выросла до 110,7 млн. сом., то есть в 4,7 раза.
Таблица 1. Средняя численность работающих на одном предприятии в социальной сфере в
Кыргызской Республике (человек)
2012 г. 2013 г. 2014 г. 2015 г. 2016 г.
Всего по республике 7 7 7 6 6
Образование 4 4 4 4 4
малые предприятия 3 3 3 3 3
средние предприятия 24 24 23 23 24
Здравоохрание и социальное
обслуживание населения
7
8
8
8
8
малые предприятия 5 4 4 4 4
средние предприятия 26 26 26 28 28
Искусство, равлечения и отдых 7 5 5 5 5
малые предприятия 3 2 3 3 2
средние предприятия 33 30 32 33 31
Прочая деятельность по
обслуживанию
6
5
5
5
4
малые предприятия 4 4 5 5 4
средние предприятия 25 24 24 23
Источник: составлена автором на основе данных Нацстаткома КР [6].
Таблица 2. Выручка (валовой доход) от реализации продукции, товаров, работ, услуг
предприятий по видам экономической деятельности в Кыргызской Республике (млн. сом.)
2012 г. 2013 г. 2014 г. 2015 г. 2016 г.
Всего по республике 80205,4 77784,8 82433,1 87756,3 98984,7
Образование 178,2 220,4 246,4 269,4 356,4
малые предприятия 133,7 163,6 199,1 215,2 272,3
средние предприятия 44,6 56,8 47,3 54,2 84,1
Здравоохрание и социальное
обслуживание населения
263,3
342,9
386,3
468,0
595,3
малые предприятия 107,5 140,8 142,4 180,1 252,1
средние предприятия 155,8 202,1 243,9 287,9 343,2
Искусство, равлечения и отдых 263,8 251,5 216,9 380,2 295,1
малые предприятия 133,3 127,0 95,9 137,5 188,7
средние предприятия 130,4 124,5 121,0 242,8 106,4
Прочая деятельность
обслуживания
231,6
225,3
313,4
270,8
257,6
малые предприятия 155,3 158,4 189,2 165,1 189,8
средние предприятия 76,3 66,9 123,9 105,8 67,8
Источник: Малое и среднее предпринимательство КР. - Б.: Нацстатком КР, 2017 [7].
Наряду с объемными показателями предприятий малого и среднего бизнеса различных
секторов экономики и отраслей социальной сферы, необходимо обратить внимание и на
моральную ответственность в области защиты социально уязвимых слоев населения. К
сожалению, существует стереотип, когда социальная защита рассматривается
исключительно как прерогатива государственных органов управления. На самом деле это не
М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской Республике Реформа № 2(78) 2018
22
так, поскольку в условиях многообразия форм собственности социальная ответственность
должна в равной мере распределяться на все формы собственности.
Можно обратиться к практике некоторых компаний, связанных с задачами социальной
ответственности. За два десятилетия своей деятельности ОАО «Оптима Банк» укрепил
позиции на рынке Кыргызской Республики и стал одним из стабильных банков, поддерживая
репутацию надежного партнера, соблюдающего интересы своих клиентов и акционеров. В
своей политике ОАО «Оптима Банк» определил широкий спектр направлений деятельности
в области благотворительности. На протяжении многих лет оказывается целевая помощь
наиболее уязвимым слоям общества, инвалидам, ветеранам Великой Отечественной войны.
В 2014 г. мэрией г. Оша оказана материальная помощь 5370 человек из социально
уязвимых слоев на сумму 1387,2 тыс. сом., в том числе в денежном выражении на сумму 147
тыс. сом. для 220 граждан, в виде продуктов питания для 520 человек на сумму 78 тыс. сом.,
в виде одежды и других товаров для 570 человек на сумму 114 тыс. сом. Организованы
благотворительные обеды для 3840 человек на сумму 230,4 тыс. сом., спонсорская помощь
для социальных учреждений города на сумму 215,8 тыс. сом.
ЗАО «Кумтор Голд Компани» также оказывает финансовую поддержку социально
уязвимым слоям населения. Объем ресурсов за счет спонсорской помощи ЗАО «Кумтор Голд
Компани», переданных от МКА «Ала-Тоо Финанс» в ОАО «Айыл Банк», составляет около
808 млн. сом. Еще порядка 70 млн. сом. в виде действующего кредитного портфеля
областных микрокредитных агентств будет передано позднее. Банк начал выдавать в виде
льготных кредитов из средств ЗАО «Кумтор Голд Компани» примерно по 100 млн. сом.
ежемесячно. Другими словами, около 2-3 тыс. человек будут получать кредиты каждый
месяц. Таким образом, все полученные средства будут размещены за 8-9 месяцев [8].
В рамках Инвестиционного соглашения Кумтор переводит 1% от валового дохода в
Фонд развития Иссык-Кульской области. Цель данного фонда заключается в предоставлении
финансирования на строительство таких социальных объектов, как школы, детские сады,
поликлиники, больницы и другие объекты социальной инфраструктуры.
В целях оптимизации спонсорской помощи ЗАО «Кумтор Голд Компани» приняло
решение избрать ОАО «Айыл Банк» агентом по реализации проекта льготного
микрокредитования среди населения сельской местности через специальный кредитный
продукт «Кумтор-Чакан». Данное решение было обосновано многолетним опытом «Айыл
Банка» в сфере предоставления кредитов для жителей сел, что позволяет максимально
охватить кредитами и другими банковскими услугами граждан всех регионов страны [8].
В решении экономических проблем социально уязвимых слоев населения важное место
занимает социальный контракт, представляющий собой новый вид социальной поддержки
малообеспеченных семей, которые получают ежемесячное пособие для детей. По желанию
семья может заключить соглашение с территориальным органом социального развития и
получить годовую, или 75% от годовой, сумму пособия для развития бизнеса и выхода из
трудной жизненной ситуации. Для каждой семьи, выказавшей желание участвовать в пилоте,
разрабатывается программа социальной адаптации. В настоящее время годовой пилот
социального контракта внедряется в Ак-Талинском районе Нарынской области, Ноокенском
районе Джалал-Абадской области, Аламудунском районе Чуйской области и г.Узгене
Ошской области.
По нашему мнению, бизнес, как субъект, несет ответственность за развитие социальной
среды, в которой он существует, однако его социальную ответственность необходимо
рассматривать в увязке с социальной ответственностью государства. Социальная
ответственность предпринимателей в Кыргызской Республике должна отойти от формы
дополнительного социального налога и занять свое место в социальной политике
государства, что будет способствовать повышению эффективности инвестиций бизнеса в
социальную сферу.
Успешность взаимодействия государственной власти и бизнеса предполагает взаимное
осознание имеющихся возможностей. Стремление всех заинтересованных сторон к
М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской Республике Реформа № 2(78) 2018
23
достижению баланса интересов в сочетании с последовательно проводимой в стране
социально-экономической политикой позволит ускорить процесс становления социальной
ответственности бизнеса.
Использованные источники
1. Калашников, С. Социальное рыночное хозяйство и социальное государство [Текст] /
С. Калашников // Человек и труд. – 2003. – № 9. – С. 46, 47.
2. Режим доступа: www.kumtor.kg.
3. Кыргызстан в цифрах 2017 г.: статсборник. Режим доступа: http/www.stat.kg/
4. Малое и среднее предпринимательство Кыргызской Республики: статсборник. –
Бишкек: Нацстатком КР, 2017.
5. Ойкен, В. Основы национальной экономики. – М.: Экономика, 1996.
6. Ламперт, Х. Социально-рыночная экономика. Германский путь. – М.: Дело, 1993.
7. Кучта-Хелблинг, К. В поисках скрытых возможностей // Экономические реформы
сегодня. – Брюссель, 2000. – № 1.
8. Бобушев, Т. С. Политика реформ в Кыргызской Республике: достижения и проблемы
// Реформа. – Бишкек, 2005. – № 2.
Реформа № 2(78) 2018
24
УДК 338.48
ЖЕРГИЛИКТҮҮ ЭКОНОМИКАЛЫК ӨНҮГҮҮ ЖАГДАЙЫНАН ЭЛ АРАЛЫК
ТУРИЗМДИН РЕНТАБЕЛДҮҮЛҮГҮ
Турдумамбетов Бакыт Үсөнакунович, экономика илимдеринин кандидаты,
доценттин м.а., Кыргыз-Түрк «Манас» Университетинин «Саякат иши жана гид кызматы»
бөлүмүнүн башчысы <[email protected]>
РЕНТАБЕЛЬНОСТЬ МЕЖДУНАРОДНОГО ТУРИЗМА С ПОЗИЦИИ МЕСТНОГО
ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ
Турдумамбетов Бакыт Усонакунович – кандидат экономических наук,
и.о.доцента, заведующий отделением «Туристический бизнес и служба гидов»
Кыргызско-Турецкого университета «Манас»
PROFITABILITY OF INTERNATIONAL TOURISM FROM THE POSITION
OF LOCAL ECONOMIC DEVELOPMENT
Asst. Prof., PhD in Economics Turdumambetov Bakyt,
Head of Department of Travel Business and Tourism Guidance, Kyrgyz Turkish Manas University
Abstract
In article some stereotypic views meeting in the scientific literature on the international tourism
and its influence on economy of destination are analyzed. It is as a result revealed that some of
these views, for example high profitability of international tourism aren't proved from the scientific
and economic aspects. The primary method of data collection was review of existing literature.
Keywords: international tourism, export of the tourist goods and services, profitability.
Аннотация
В статье проанализированы встречающиеся в научной литературе некоторые
стереотипные взгляды на международный туризм и его влияние на экономику дестинации. В
результате выявлено, что некоторые из этих взглядов, в частности, высокая рентабельность
международного туризма не обоснованы с научно-экономической точки зрения. Основным
методом сбора данных является литературный обзор.
Ключевые слова: международный туризм, экспорт туристических товаров и услуг,
рентабельность.
Аннотация
Макалада эл аралык туризм жана анын дестинациянын экономикасына тийгизген
таасирлери тууралуу илимий адабиятта кездешүүчү айрым стереотиптик көз караштар
серепке алынган. Натыйжада алардын айрымдары негиздүү, ал эми эл аралык туризмдин
жогору рентабелдүүлүгү болсо илимий-экономикалык жактан негизсиз экендиги аныкталган.
Маалымат чогултуунун негизги ыкмасы катары адабияттарды карап чыгуу колдонулган.
Негизги сөздөр: эл аралык туризм, туристтик товарлардын жана кызматтардын
экспорту, рентабелдүүлүк.
Киришүү
Өлкөлөрдүн тышкы сооданы өнүктүрүүдөгү мотивдери кандай болсо, алардын
бардыгынын эл аралык туризмди өнүктүрүүгө болгон кызыгуусу да ошондой эле себептер
менен түшүндүрүлөт. Чек араларды кесип өтүп жатышкан туристтердин кыймылы,
товарлардын агымы сыяктуу эле чет элдик валюта төлөмдөрүнүн болушу менен мүнөздөлөт
Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү
Реформа № 2(78) 2018
25
[4]. Ошондуктан чарбалык өнүгүүсүнүн төмөнкү деңгээлинин же жаратылыш
ресурстарынын жоктугунун натыйжасында товарларды жана кызматтарды импорттоого
мажбур болгон ар бир эле өлкө өзүнүн традициялык экспортуна кошумча болуучу туристтик
кызматтардын экспортун өнүктүрүүгө аракеттенет. Эң алды мындай принциптерди
экономикасы начар өнүккөн өлкөлөр тутунушат [6, 7].
Ошондуктан туризмди изилдөөчүлөрдүн көбү чет элдик туристтерди кабыл алуунун
өзгөчө рентабелдүүлүгүн жана традициялык экспорттон көрө чарбанын эл аралык туризмди
өнүктүрүү багытында адистешүүсү көбүрөөк пайдалуу экендигин баса белгилешет [1, 3, 8,
11].
Айрыкча мындай рекомендациялар экспорттук адистешүүдөгү тандоо алдында турган,
жана да өндүрүштүн рентабелдүүлүгү аз традициялык тармактарын жаңы экспорттук
продукцияларды (кызматтарды) чыгаруу үчүн кайра уюштуруу зарылчылыгынын алдында
турган мамлекеттерге тиешелүү. Башкача айтканда, чет элдик төлөм каражаттарынын
келүүсүн көбөйтүүчү жана анын аркасында өлкөнүн экономикалык өсүшүнүн
каржылануусун камсыз кылуучу тармактарды өнүктүрүү жөнүндө сөз болууда.
Ушуга байланыштуу көптөгөн адистер чет элдик туризмдин рентабелдүүлүгүн
далилдөөчү аргументтерди келтиришет жана чет элдик туризмди өнүктүрүү төлөм
балансынын структурасын жакшыртуунун, башка өлкөлөр менен экономикалык карым-
катнаштын көлөмүн көбөйтүүнүн жана өнөр-жайы өнүкпөгөн райондорду
активдештирүүнүн эң жакшы жолу болуп бараткандыгын ырасташат [5, 10, 11, 12].
Ошондуктан экспорттук туристтик чарбанын салыштырмалуу бийик рентабелдүүлүгүн
далилдөөчү аргументтерди талдап көрүү максатка ылайыктуу.
Туристтик экспорт өзгөчө рентабелдүүбү?
Туристтик адистешүүнүн өндүрүштүн тез өнүгүшүнө тийгизген таасири азырынча
фундаменталдык жактан терең изилдене элек. Туризмди изилдөөчүлөр мындай суроону
коюшат: инвестициялык каражаттары тартыш жана экономикалык жактан артта калган
өлкөлөрдөгү капиталдык салымдарды жана квалификацияланган эмгекти артыкчылык
катары экспорттук туристтик секторду өнүктүрүү үчүн жумшоо жана анын натыйжасында
өнөр жай менен айыл-чарбасын инвестициялардын бир бөлүгүнөн кур калтыруу саясаты
негизделгенби, максатка ылайыктуубу? Адатта адистердин көбү бул суроого оң жооп
беришет. Алардын экспорттук туристтик секторду интенсивдүү өнүктүрүү үчүн келтирген
аргументтери инвестицияларды каржылоо жагынан да, валюталык натыйжага жетүү
жагынан да ар түрдүү.
Жогорудагы суроого оң жооптун башкы себептери төмөндөгүдөй:
1. Экспорттук туристтик секторду курууга багыт алуу өлкөнүн табигый
баалуулуктарын, башкача айтканда улуттук байлыктын маанилүү бир бөлүгүн өздөштүрүүгө
мүмкүнчүлүк түзөт. Бул баалуулуктарды пайдалануу жаратылыш ресурстарынан
салыштырмалуу артык киреше алууга жардам берет. Артта калган өлкөлөрдө туризмдин
өнүгүшү эң көп «идеалдык туристтик жыргалчылыктарды» пайдаланууга алып келет. Айрым
адистер бул жыргалчылыктарды системалуу түрдө эл аралык деңгээлде алмаштырууну чоң
нефти запастарынын ачылышы менен салыштырышат. Экспорттук секторду өнүктүрүү буга
чейин эл аралык экономикалык мамилелерде активдүү катышпаган өлкөлөрдүн эл аралык
алмашууга катышуусуна себеп болот.
2. Туризмди изилдөөчүлөрдүн ою боюнча, туристтик товарларды жана кызматтарды
өндүрүү экономикалык өнүгүү жолуна жаңыдан түшө баштаган өлкөлөр үчүн зарыл.
Мындай өлкөлөр арзан жумушчу күчүнө ээ, азык-түлүктөргө болгон баалары
салыштырмалуу төмөн, жана да көпчүлүк туристтик товарлар менен кызматтарды жеринде,
минималдуу импорттук муктаждыктар шартында, өндүрө алышат. Мындай абал бул өлкөлөр
үчүн эл аралык туристтик рыноктогу конкуренцияны жеңилдетет. Мисал катары Греция,
Турция, Испания, Ливан, Египет, Словения ж.б.у.с. өлкөлөр келтирилет [8].
Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү
Реформа № 2(78) 2018
26
Эл аралык туристтик адистешүү эки тарапка тең (же бардык тараптарга тең) пайда
келтирүү принциптеринин шартында жүргүзүлүшү керек. Белгилей кетүүчү жагдай,
адистешүүнүн пайдалары салыштырмалуу туруктуу мүнөзгө ээ жана туристтик
монопродукцияны же туристтик монокультураны өнүктүрүүгө багыт алууга алып келет.
3. Экспорттук туристтик сектордун кеңейиши учурдагы экспорттун учурдагы
инвестицияларга болгон катышынын максималдашуусуна алып келет. Артта калган өлкөлөр
үчүн валюталык каражаттардын келүүсүнүн аздыгы, жетишсиздиги мүнөздүү. Туризмди
(туристтердин келүүсүн) активдештирүү валютадагы нетто3 пайдага жетишүүгө
мүмкүнчүлүк берет. Күндөлүк төлөм балансынын жагдайынан карай турган болсок бул
абдан эле пайдалуу. Чет өлкөлүк туристтердин чыгымдарынын натыйжасында туристтик
сектор чарбалык ишмердүүлүктүн башка бардык тармактарына салыштырмалуу валютаны
тезирээк алып келет.
Бул өлкөлөрдүн инвестициялык жабдыктарды жана керектөө товарларын импорттоо
муктаждыгын эске ала турган болсок, тездик фактору абдан эле маанилүү. Жогоруда
айтылгандай чет элдик туризм валютадагы нетто продуктуга ээ болууга мүмкүнчүлүк түзөт
жана ошол эле учурда туристтик экспорт традициялык экспортко салыштырмалуу
минималдуу импортту талап кылат. Чет элдик туризм негизинен ата-мекендик товарлардын
түз керектөөчүсү катары импорттук товарлар үчүн салыштырмалуу анча чоң эмес суроо-
талап жаратат. Анын натыйжасында жана туристтик экспорттун бийик рентабелдүүлүгүнүн
себебинен бир кыйла валюталык акча неттосу пайда болот.
Туристтик экспорттук секторго жана традициялык экспорттук секторго чегерилүүчү
бирдей инвестициялык квоталар шартында тездик фактору, жана да валюталык акча
түшүүнүн көлөмү экспорттук туристтик чарбага артыкчылык берилүүсүн негиздей алат.
Ушул сыяктуу негиздемелерге таянуу менен, экономикасы начар өнүккөн өлкөлөрдө чет
өлкөлүк төлөм каражаттарынын тез келүүсүн камсыз кылуучу метод катары чет элдик
туризмди (чет элдик туристтердин келишин) активдештирүүнүн зарылдыгы түшүндүрүлөт
[2, 6, 10].
Төлөө формаларынын себебинен туристтик айланым, традициялык экспорт сыяктуу
болуп, узак убакытка берилүүчү кредиттерди талап кылбайт. Бирок, мындай тыянак
чыгарууда сезондуулук эске алынган эмес. Ал эми сезондуулук туристтик товарларды
(кызматтарды эмес) күн мурун өндүрүп коюуну талап кылат, демек алардын өндүрүлүшү
жана сакталышы үчүн узак убакытка берилүүчү кредиттер керек болушу мүмкүн.
Ушул сыяктуу ой жүгүртүүлөр, жетиштүү негиздер жок туруп, туристтик экспорттун
өзгөчө рентабелдүүлүгү жөнүндө тыянак чыгаруу болбостугун көрсөтүүдө. Туристтик
жыргалчылыктарды сунуштоолорго сереп салуу сезон арасындагы мезгилде ата-мекендик
туристтерге кызмат көрсөтпөсө жоготууларга дуушар боло турган көптөгөн туристтик
тармактардын бар экендигин аныктаган [4].
Ал эми «туристтик экспорт учурунда традициялык экспорт аркылуу сатууга мүмкүн
болбогон товарлар менен кызматтар реализацияланат (сатылат)» деген ырастоо туура. Бирок,
туристтик экспортто кандайдыр бир натыйжага жетүү өзүнө тартуучу (өзгөчө кызыктуу)
туристтик объектилердин жана толук ишендирерлик рекламанын бар болуу учурунда гана
мүмкүн [9].
Жалпысынан туристтик экспорттун традициялык экспортко салыштырмалуу бийик
рентабелдүүлүгү эл аралык рыноктордо сатылышы кыйынчылык туудурган айыл-чарба
продукцияларынын айрым түрлөрүнө жана ошондой эле өндүрүшү сырьёнун жана
инвестициялык каражаттардын бир кыйла импортун талап кылуучу, экспорттук
конкуренттүүлүгү чоң болбогон айрым өнөр-жай товарларына караштуу гана туура.
3 Нетто (итал. netto – таза) – белгилүү жеңилдиктерди эсептен чыгарып салгандан кийинки товардын баасы
(таза баа); товардын таңгаксыз массасы (таза салмагы); кирешеден жоготууларды, чыгымдарды, чегерүүлөрдү
ж.б. алып таштагандан кийинки өлчөмү. Каршысы – брутто.
Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү
Реформа № 2(78) 2018
27
Туристтик экспорттун натыйжалуулугу экспорттоого мүмкүн болбой турган
кызматтардын сатылышы менен да билинет. Бул, бирок, кымбатка турган инфраструктураны
жана бир кыйла эмгек каражаттарын талап кылат [7] .
Айрым изилдөөчүлөр, ишендирерлик далилдери жок туруп эле, туристтик чарба
жүргүзүүдө капиталдык салымдар фактору чечүүчү ролду ойнобойт деп ырасташат. Бул ой
туризмди изилдөөчү польшалык айрым авторлорго жана ошондой эле батыш өлкөлөрүнүн
улуу муундагы эксперттерине мүнөздүү [4]. Алар, мисалы, туризм бир экономикалык цикл
ичинде башка өнөр-жай тармактарына салыштырмалуу азыраак капиталдык салымдарды
талап кыларын ырасташкан.
Башка изилдөөчүлөр болсо капиталдык салымдар фактору туристтик чарба жүргүзүүдө
өзгөчө маанилүү экендигин белгилешет [2, 12]. Бул жагдай, алардын ою боюнча, импорттун
жардамысыз туристтик товарларды алуу менен компенсацияланат. Жана да туристтик
сектордун ийгиликтүү өнүгүшү башка бири-бирин өз ара толуктап туруучу тармактардан
азыраак көз каранды деп белгилешет. Кайра иштетүү өнөр-жайынын өнүгүүсү жалпысынан
баштапкы сырьёну белендөөчү негизги өндүрүштүн жакын тармактарынын, жана да
полуфабрикаттарды кайра иштетүүчү тармактардын дагы да тереңирээк өнүгүшүн талап
кылат.
Туристтик чарба биринчи кезекте кызмат көрсөтүүлөргө, айрыкча жекече
(индивидуалдык) кызматтык тейлөөлөргө негизделген. Бул жагдай туризмдин тармактарды
комплекстүү колдонуунун анча чоң эмес муктаждыгын аныктап турат. Эгерде транспорттук
каражаттар менен жолдорду четке каксак, анда негизги туристтик инвестициялар
жайгаштыруу (мейманкана) чарбасына багытталат. Бул жагдай экспорттук туристтик
чарбанын кеңейишине дагы жагымдуу шарттарды түзөт.
Мурда белгиленгендей туризм чектелген экспорту экономикалык өнүгүүсүн кармап
жаткан өлкөлөр үчүн өнүгүүнүн маанилүү фактору боло алат. Чет элдик туризмди өнүгүүнү
тездетүүчү, төлөм балансын активдештирүүчү, өлкөнүн валюталык резервдерин көбөйтүүчү
жана структурасын жакшыртуучу маанилүү бир рычаг катары кароого болот.
Чет элдик туризм «көзгө көрүнбөөчү» кошумча жыргалчылыктарды пайдалануу жолу
менен тышкы сооданы күчтөндүрө алат. Туристтик экспорттун мындай (убактылуу же
туруктуу) өзгөчөлүктөрүн колдонуу чоң чарбалык мааниге ээ болушу мүмкүн [1, 2, 6, 7] .
Көбүнчө экономикалык оор абал, өлкөнүн валюталык балансын жакшыртуу максатында
же валюталык муктаждыктардын негизинде, туристтик чарбага артыкчылык берилүүсүнө
аргасыз кылат. Бирок оор абалдан тез чыгуу үчүн көрүлгөн иш-чаралардын пайдасы, узак
мезгилдер бою түшүүчү пайдаларга салыштырмалуу, азыркы экономикада туристтик
экспорттук чарбанын маанисин ашкере баалоого алып келүүдө.
Учурда Болгария, Словения, Хорватия ж.б.у.с. айрым мурунку социалисттик өлкөлөр чет
элдик туризмди чет элдик валюталык каражаттарды активдештирүүчү метод катары
пайдаланышууда. Валюталык муктаждыктардын интенсивдүүлүгү жана масштабы айрым
учурларда туристтик кызматтардын демпинг4 шартында да көрсөтүлүшүнө алып келүүдө.
Бирок бул өлкөлөр туристтик экспортту экспортту өнүктүрүүдөгү эң маанилүү бөлүм катары
карашпайт. Жада калса Швейцария дагы туризмге мындай көз карашта карабайт. Демек,
туристтик экспортту эң эле динамикалуу экспорттук тармак катары караган жалпы түшүнүк
туура эмес. Көпчүлүк учурда, туристтик экспорт, ашып кетсе өлкөнүн экспорттук
мүмкүнчүлүктөрүн толуктап гана бере алат.
Эл аралык туристтик адистешүүнүн пайдаларын иллюстрациялоо үчүн адабиятта
Испанияны туризмди туура колдонгон өлкө катары мисал келтиришет [1, 3, 8]. Бул өлкөдө
туризмди экспорттук өндүрүштүн жардамчы тармагы катары карашат.
4 Демпинг (англ. dumping – ыргытып түшүрүү) – товарларды (кызматтарды) ички жана тышкы рыноктордо
жасалма арзан баалар менен сатуу. Мындай баалар орточо чекене баалардан да, ал эми айрым учурда товардын
(кызматтын) өздүк наркынан да төмөн болушу мүмкүн.
Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү
Реформа № 2(78) 2018
28
Туристтик объект катары өзгөчө кызыктуулугун эске алуу менен бирге, Испаниянын
экинчи дүйнөлүк согушка чейинки убакта эле абдан өнүккөн туристтик чарбага ээ
болгондугун унутпашыбыз керек. Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин эле Испаниянын азык-
түлүккө негизделген экспорту оор кыйынчылыктарга дуушар болгон. Ошол учурда
туризмдин активдешүүсү традициялык экспорт үчүн жагымдуу шарттарды түзүүчү фактор
боло алган. Буга кошумча белгилей кетүүчү жагдай, Испания туризмден түшкөн пайдаларды
башка тармактарга инвестициялай баштаган.
Швейцария адатта классикалык туристтик өлкө катары саналат. Бирок Швейцариянын
жогорку деңгээлде өнүгүшү туризмге негизделген эмес, жана да анын калкы негизинен
туризм тармагында иштебейт. Белгилүү болгондой азыркы учурда Швейцария - өнүккөн
индустриалдык өлкө, анын улуттук кирешесиндеги туризмдин үлүшү өтө деле чоң эмес (10
% ашпайт) [9].
Бул өлкөнүн туристтик адистешүүсү өткөн мезгилдерге тиешелүү. Азыркы учурда
Швейцария туристтердин массалык түрдө келүүсүнө бөгөт коюуда, жана да өзүнүн
жарандарынын чет өлкөлөргө саякатка чыгуусуна көбүрөөк демилге берүүдө.
Корутунду
Жада калса эң эле массалык туризм дагы өз алдынча инфраструктуранын
рентабелдүүлүгүн камсыз кыла албайт. Рентабелдүүлүк чарбанын туристтик эмес
тармактарынын тиешелүү деңгээлде өнүгүү шартында гана келет. Туризм болсо бүткүл
чарбалык инфраструктуранын өнүгүшүнүн натыйжасында келип чыккан пайдаларды
колдонот. Бул пайдалар туристтик индустрия үчүн «бекер» катары каралгандыктан туризм
бардык өлкөлөрдө өзүнүн рентабелдүүлүгүн камсыз кыла алат. Эгерде инфраструктуранын
кенедей эле бөлүгүнүн наркын туристтик сектордун чыгымдарына киргизе турган болсок,
анда туризмдин рентабелдүү эместиги келип чыгат.
Ошондуктан экономикалык жактан начар өнүккөн өлкөлөрдүн көбү массалык туризмдин
мекени боло алышпайт. Мындай өлкөлөрдүн катарына, эң биринчи, жетиштүү сандагы
«идеалдык туристтик жыргалчылыктарга» ээ болбогон, калкынын саны аз жана да жада
калса өзгөчө бийик туристтик кызыктыруучулукка ээ, бирок индустриалдык өлкөлөрдөн өтө
эле алыс жайгашкан мамлекеттер кирет.
Колдонулган адабияттар
1. Александрова, А.Ю. Международный туризм. Учебник. - М.: Аспект Пресс, 2002. –
470 с.
2. Анзорова, С.П., Федорчукова, С.Г. Комплексная оценка эффективности туристского
потенциала региона // Экономика и социум. – 2016. - № 9 (28). www.iupr.ru
3. Воскресенский, В.Ю. Международный туризм. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - 255 с.
4. Ердавлетов, С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы,
2000.
5. Илькевич, С.В., Стремберг, П. Редевелопмент промышленных территорий как новых
туристских аттракций в России: факторы конкурентоспособности проектов // ТУРИЗМ /
TOURISM. – 2017. - №4 (11). – С. 4-13.
6. Инициатива Всемирной организации по туризму при ООН (UNWTO) по устойчивому
туризму и искоренению бедности [Электронный ресурс]. – Режим доступа:
http://step.unwto.org/en (дата обращения: 20.06.2018).
7. Мамедов, О. Экономический потенциал современного туризма // Управление
экономическими системами. 2011. № 9 (33).
8. Петрасов, И. Тенденции развития международного туризма в 1990-е годы.
9. Турдумамбетов, Б.У. Проблемы и перспективы развития туризма в горных условиях
Кыргызской Республики (монография). Бишкек, ОсОО «Алтын-Тамга», 2005 г.
Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү
Реформа № 2(78) 2018
29
10. Хетагурова, В.Ш. Открываем Центральную Азию: перспективы развития туризма по
тропам Великого Шёлкового пути // Сервис в России и за рубежом. – 2017. - Т.11, № 6 (76). –
С. 15-31. DOI: 10.22412/1995-042X-11-6-2
11. Чхыат, Кхунлип. Международный туризм в условиях современного рынка:
особенности и тенденции развития (на примере королевства Камбоджа). Автореферат
диссертации. – Ростов-на-Дону, 2007.
12. Nordbо, I. Living with tourism. The case of small-scale rural tourism businesses in
Norway and Chile. 2009.
Реформа № 2(78) 2018
30
УДК 331.55
KIRGIZİSTAN VE TACİKİSTAN’DA ULUSLARARASİ GÖÇ
Yrd. Doç. Dr. Sulaymanova Burulça <[email protected]>
Dr. Ravanoğlu Galip Afşın, Öğretim Görevlisi <[email protected]>
Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi,
INTERNATIONAL MIGRATION IN KYRGYZSTAN AND TAJIKISTAN
Assist. Prof., Dr Sulaimanova Burulcha <[email protected]>
Dr Ravanoglu Galip Afshin <[email protected]>
Kyrgyz-Turkish Manas University
МЕЖДУНАРОДНАЯ МИГРАЦИЯ В КЫРГЫЗСТАНЕ И ТАДЖИКИСТАНЕ
Сулайманова Бурулча, PhD, и.о.доц. <[email protected]>
Раваноглу Галип Афшин, PhD <[email protected]>
Кыргызско-Турецкий университет «Манас»
Abstract
The aim of this study is to determine the economic and non-economic facts that effect
immigration in Kyrgyzstan and Tajikistan with the help of econometric modeling. According to the
results, the migration from Kyrgyzstan and Tajikistan are mostly based on economical reasons.
Keywords: International Migration, Central Asia Economics, Remittance.
Аннотация Целью данного исследования является определение экономических и неэкономических
фактов миграции в Кыргызстане и Таджикистане с помощью эконометрического
моделирования.
Ключевые слова: Международная Миграция, Экономика Центральной Азии, Денежный
Перевод
Özet
Çalışmanın amacı, Tacikistan ve Kırgızistan’ın verdiği uluslararası göçün ekonomik ve
ekonomik olmayan faktörlerinin ekonometrik modelleme yardımıyla tespit edilmesi olarak
belirlenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre Kırgızistan’ın ve Tacikistan’ın dış ülkelere verdiği göçün
karşılaştırmalı olarak daha çok ekonomik nedenlere dayandığını, Kırgızistan’dan göç edenlerin
daha çok yurtdışında yüksek maaş avantajlarından yararlanmak amaçlı göç ettikleri görülmektedir.
Anahtar kelimeler: Uluslararası Göç, Orta Asya Ekonomileri, İşçi Dövizleri
1. Giriş
Orta Asya devletlerinin 1991 yılında bağımsızlığına kavuşması ile birlikte sadece siyasi ve
ekonomik açıdan bağımsızlıklarını elde etmiş olmayıp, ayrıca bireylerin diğer ülkeler arasında
serbest dolaşımı da sağlanmıştı. Yeni ülkelerin sınırlarının çizilmesi ile birlikte, bu ülkelerde ikamet
eden azınlıkların etnik vatanına dönme nedeniyle başlayan göç, alınan politik kararlar ile
güçlenmiştir. Kırgızistan’da yaşanan Oş olayları (1990) ve Tacikistan’daki iç savaş (1992-1997)
etnik göç miktarını arttırdığı belirtilebilir [3, 5]. Etnik ve siyasi nedenlere dayanan göçün 1990’lı
yılların ortasından itibaren azaldığını, ancak bu dönemden göçün sonra sosyo-ekonomik nedenlerle
gerçekleştiği gözlemlenmiştir. Etnik göç demografik kayıplara neden olurken, iktisadi göç ise
ekonomiye döviz kazanımları getirmektedir. Hem Tacikistan, hem Kırgızistan yurtdışından gelen
işçi dövizlerinin ulusal gelirine olan payları ile dünya’da ilk sıralarda yer alması ile birlikte, yurtiçi
B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018
31
ekonomiyi destekledikleri varsyılmaktadır. Dünya Bankası verilerine göre 2014 yılında işçi
dövizlerininin Gayri Safi Yurtiçi Hasılaya (GSYİH) oranıyla Tajikistan (% 41,7) ve Kırgızistan’ın
(% 30,3) ülkeler sıralamasında birinci ve ikinci olduğu belirtilebilir. Tacikistan ve Kırgızistan’dan
Rusya Federasyonu’na giden işçi miktarının hangi faktörlerden etkilendiğinin tespit edilmesi
durumda, bu faktörlerde meydana gelebilecek değişimler karşısında göç miktarının ne yönde tepki
verebileceği hakkında tahminde bulunulabilecektir [2].
Göç nedenleri ve sonuçlarının incelendiği çalışmaların büyük bir kısmı, göç veren Latin
Amerika, Afrika, Doğu Asya ülkeleri olduğu ve göç alan Avrupa, ABD, Basra körfezi ülkeleri
üzerinde yapılmaktadır. Ancak Orta Asya ülkelerinin uluslararası göç olgusu eski Sovvyet ülkeleri
arasında yoğun araştırılmasına rağmen, göç analizlerin çoğu zaman kalitatif, nitel analiz yöntemiyle
yapıldığını görülmektedir. Bu nedenle çalışmanın bir diğer önemi Tacikistan ve Kırgızistan’ın
uluslararası göçünün ekonomik ve ekonomik olmayan faktörlerin tespit edilmesinde ekonometrik
modelleme yöntemini kullanmasındadır.
Çalışmada Kırgızistan ve Tacikistan ülkelerinin bağımsızlık yıllarına ait iktisadi, demografik ve
sosyal gelişmelerin yanısıra göç eğilimleri hakkında açıklamalar yapılmıştır. Ayrıca konu ile ilgili
literatür incelenmiştir. Tacikistan ve Kırgızistan ülkelerinin yurtdışı göç eğilimini etkileyen
faktörleri tespit etmek için kullanılan veri seti, ekonometrik modelleme yöntemi açıklanarak,
ampirik bulgular ve sonuç kısmı yer almaktadır.
2. Kırgızistan Ve Tacikistan’ın Sosyo-Ekonomik Durumu Ve Göç Eğilimleri
Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla birlikte, eski sovyet ülkelerinde ekonomik krizler baş
göstermiştir. Krizler sebebiyle yüksek enflasyon ve işsizlik problemleri ortaya çıkmıştır. Bu
dönemde merkez ülke konumuna geçen Rusya Federasyonuna doğru hızlı bir göç hareketi başladığı
görülmektedir.
2.1. Kırgızistan’da sosyo-ekonomik durum ve göç Kırgız Cumhuriyeti demografik bakımdan genç ülkelerden sayılmakla beraber, 2016 yılı
verilere göre toplam nüfus 6 milyon 19 bin insana ulaşmaktadır ve toplam nüfusun % 33’ü
çocuklar, % 60’ı çalışabilir yaşta ve % 7’si aktif çalışma yaşından yaşlı olanlardır. Nüfusun bölgesel
dağılımı incelendiğinde % 66’sı kırsal ve % 34’ü kentsel bölgelerde ikamet etmektedir. 2015 yılının
verilerine göre toplam nüfusun % 72,8’si Kırgız, % 14,5’i % Özbek, % 6,2’si Rus ve diğer etnik
azınlıklardan oluşmaktadır.
Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2016.
Kırgızistan’ın Gayri Safi Yurtiçi Hasılasının (GSYİH) 1995 yılına kadar düşüş ve 1995 yılından
itibaren artış gerçekleştirdiği görülmektedir. Nominal GSYİH’nın 1995 yılından itibaren artma
eğiliminde olduğu ve 2015 yılında 6,57 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Kırgızistan GSYİH hasılası
B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018
32
bağımsızlık yılları nominal olarak 2,5 kat artış göstermesine rağmen kişi başına düşen Reel
GSYİH’da artış olmadığı görülmektedir. 1990 yılında Kişi başına düşen reel GSYİH 1095.93 ABD
doları iken 2015 yılı bu rakam 1017.14 ADB doları olarak açıklanmıştır.
Kaynak: Kırgız Cumhuriyeti’nin Milli İstatitik Komitesi verisi.
Kırgızistan’ın aktif nüfusunda yıllar itibariyle sürekli olarak artış gerçekleşmiştir (1995 yılında
1,7 milyon iken, 2014 yılında 2,5 milyona ulaşmıştır). Ancak resmi işsizlik oranı da aynı dönemde
artmıştır. 1995 yılında % 5.7 iken, 2002 yılında % 12,5, 2014 yılında ise % 8 olarak açıklanmıştır.
Ayrıca işsizlik oranlarının yaş grupları arası farklılık gösterdiği ve gençler arasında yüksek olduğu
olduğu görülmektedir. Örneğin, 15-29 yaş arasında işssizlik oranı % 17,7’e kadar ulaşırken, 35-39
yaş arası işsizlik oranı % 6,2 oranındadır [6, 12].
Kırgızistan Cumhuriyeti’nin dış göç eğiliminde bir kaç trend gözlemlenmektedir. Genel olarak
iki eğilimden bahsedilebilir. 1991-1998 yılları arasında gerçekleşen birinci dönem göç etnik ve
siyasi nedenlere dayanmaktadır [5, 11]. 1998 yılında yaşanan ekonomik krizden sonra,
Kırgızistan’dan yurtdışına göç edenlerin sayısı artmaya ve ayrıca bu sayıda Kırgız kökenli payının
artmaya başladığı görülmektedir. İktisadi nedenlere dayanan bu ikinci göç dönemi günümüze kadar
devam etmektedir [17].
İktisadi amacı güden göç olgusunun bilimsel araştırmaya tabi tutulmasının en önemli nedeni
göç edenlerin iş arama güdüsüyle gittikleri için geride kalan aile birey ve akrabalarına parasal
destekte bulunmalarıdır. Kırgızistan işçi dövizinin GSYİH’na oranına göre dünyada ilk sıralarda yer
alan ülkelerden biridir.
Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2016.
B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018
33
Kırgızistan Cumhuriyeti Milli Bankasının verilerine göre 2016 yılında Kırgızistan’a gelen işçi
dövizi 1,991 milyar ABD doları seviyesine ulaşmıştır. Bunun % 97,3’ü Rusya Federasyon’undan
gönderilmiştir. İşçi dövizlerinin Rusya Federasyonunun genel ekonomik durumuna bağlı olduğunu
ve bu ülkede yaşanan krizlere karşı hassasiyeti bulunmaktadır [9]. 2009 yılında yaşanan finansal
krizin ve 2015 yılında Rusya Federasyonu’nda yaşanan ekonomik kriz nedeniyle bu dönemlerde
Kırgızistan’a gönderilen işçi dövizlerinde düşüş yaşanmış ve sonraki senelerde iyileşme ve artış
gerçekleşmiştir.
2.2. Tacikistan’da Sosyo-Ekonomik Durum Ve Göç Tacikistan demografik olarak genç nüfusun yoğun olduğu ülkelerden birisidir. 2012 yılı
verilerine göre toplam nüfus 7,8 milyona ulaşmıştır. Toplam nüfusun % 57,9 çalışabilir yaşta ve %
5’i aktif çalışma yaşından yaşlı olanlardan oluşmaktadır. Nüfusun bölgesel dağılımı incelendiğinde
% 77’si kırsal ve % 23’ü kentsel bölgelerde ikamet etmektedir.
Tacikistan’ın aktif nüfusunun artış eğiliminde (1991 yılında 1,9 milyon; 2010 yılında ise 2.3
milyon) olduğu belirtilebilir. Ancak faal nüfus artışıyla beraber işsizlik oranının artışı da
gözlemlenmektedir; işsiz nüfus 1995 yılında 721 bin iken, 2009 yılında 1,64 milyona ulaşmıştır.
Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2016.
Tacikistan’ın GSYİH’sı 1990-1997 yılları arasında düşüş göstermiştir. 1997 yılından itibaren ise
artış trendi gözlemlenmektedir. Nominal GSYİH’nın 2000 yılınan itibaren hızlı artış göstermiş ve
2015 yılında 7,85 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Bu rakamın 1991 yılına ait GSYİH’ndan 5,8 kat
daha büyük olduğu belirtilmelidir. Ancak reel GSYİH’sı bağımsızlık yıllarında azaldığı grafikte
görülmektedir. 1991 yılında kişi başına düşen reel GSYİH 1157,56 ABD doları iken, 2015 yılında
bu rakam 932,91 ABD doları olarak gerçekleşmiştir.
Tacikistan Cumhuriyetinin Sovyetler Birliğinin yıkılmasının hemen ardından yaşadığı sivil
savaş ve ekonomik istikrarsızlıktan dolayı göç eğilimi izlenmektedir. Bu göç hem etnik, hem siyasi
ve iktisadi nedenlere dayanmaktadır [16]. 1990’lı yıllarda Tacikistan’da göç rakamlarının yüksek
olduğu ve 2000’li yıllarında net göç oranı negatif olmasına rağmen düşüş gösterdiği
gözlemlenmektedir.
Tacikistan’dan dışarıya gerçekleşen göçün artışı ile dışarıdan ülkeye gönderilen para
transferlerinin artış eğilimleri paralel göstermektedir. 2014 yılında Tacikistan’a gönderilen işçi
dövizleri 3,38 milyart ABD doları, 2015 yılında ise 2,26 miyar ABD dolar seviyesinde seyretmiştir.
2009 ve 2015 yıllarında yaşanan sırasıyla Dünya Finansal krizi ile Rusya’da yaşanan ekonomik kriz
nedeniyle, bu senelerde para transferlerinde düşüş gerçekleşmiştir. Tacikistan işçi dövizlerinin
GSYİH içindeki payının en yüksek olduğu ülkelerin başında gelmektedir.
B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018
34
Kaynak: Tacikistan Cumhuriyeti İstatistik Kurumu
Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2016.
3. Literatür taraması
Göç miktarını etkilediği kabul edilen değişkenlerin etkisi, ekonometrik olarak bir çok çalışmada
incelenmiştir. Göç olgusu ‘itici ve çekici güçler yaklaşımı’ ile açıklandığında kaynak bölgede
iticiliğe ve göç kabul eden bölgelerde çekiciliğe neden olan faktörlerin araştırılması üzerine
kuruludur [4]. Ullah (2012) [15] makalesinde göç veren ülke bazında uluslararası göç miktarını
etkileyen faktörleri araştırmıştır. Panel veri analizi yardımıyla Bangladesh ülkesinden 1995-2009
yılları arasında 23 ülkeye göç edenlerin itici ve çekici güçleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Elde
edilen ampirik sonuçlara göre göç alan ülkelerin yolsuzluk oranının düşük olması, kişi başına
gelirin artması göç miktarını arttırırken, göç edilen ülkeler arasında mesafenin artmasıyla göç
miktarının azaldığı tespit edilmiştir. Ayrıca göç veren ve alan ülkelerin aynı dinde ve dil kullanması
göç miktarını pozitif yönde etkilediğini belirtilmiştir.
Olowa ve Awoyemi (2012) [18] Nijerya’nın 2004 yılına ait verileri yardımıyla kırsal bölgelerde
ikamet edenlerin ekonomik ve demografik göç nedenlerini ve işçi dövizi alımlarını tespit etmek
amacıyla çoklu logit modelini tahmin etmişlerdir. Aile reisinin eğitim düzeyinin yüksek olması ile
B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018
35
birlikte yurtdışına gidenlerin sayısını ve yurtdışından işçi dövizi elde etme olasılığını arttırdığı
sonucuna ulaşmışlardır.
Uysal ve Aktaş (2011) [19] araştırmalarında 2009 yılına ait Türkiye’nin 81 ilinin göç oranlarını
kullanarak sıralı regresyon analiz yardımı ile göç üzerinde etkili olan sosyo-ekonomik göstergeleri
tespit etmişlerdir. Tahmin sonuçlarına göre modele katkısı en çok olan değişkenler yıllık nüfus
artışı, on bin kişi başına düşen traktör sayısı ve okur yazar nüfus oranı olarak elde edilmiştir.
Balderas ve Greenwood (2010) [1] çalışmalarında Avrupadan Arjantin, Brezilya ve ABD’ye
1870-1910 yılları arasında göç eğilimini etkileyen faktörleri tespit etmeye çalışmışlardır. Genel
olarak elde edilen sonuçlara göre göç edenlerin düşük ücret seviyesi olan ülkelerden olduğu ve
ayrıca göçmen bağlarının önemli olduğu görülmüştür.
Mayda (2010) [20] 1980-1995 yılları arasında Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütüne
(OECD) dahil 14 ülkeye gelen göç miktarını etkileyen faktörleri ampirik olarak incelediği
çalışmasında; göç miktarını arttıran faktörün göç alan ülkelerin gelirinin artışı iken, ülkeler arası
mesafenin artışı göç miktarını azalttığı sonucuna ulaşmıştır.
Çelik (2006) [4] makalesinde Türkiye’deki iç göçlerin ekonomik nedenlerini ‘itici ve çekici
güçler yaklaşımı’ çerçevesinde belirlemeye çalışmıştır. İtici güçler arasında tarımda makineleşme,
toprak yetersizliği ve güvenlik sorununun; çekici güçler olarak ise istihdam fırsatları, eğitim ve
sağlık hizmetleri ile kentteki akrabaların göçe etkisi olduğunu belirlemiştir.
Lewer ve Van den Berg (2008) [8] 1991-2000 yıllarında 16 OECD ülkeleri arasındaki göç
olgusunu çekim model yardımıyla tahmin etmişlerdir. Gelir, mesafe ve nüfus değişkenleri yanısıra,
ülkeler arası serbest ticari bölgelerin bulunması, ortak dil ve ortak ülke sınırlarının olması,
sömürgecilik ilişkisinin bulunması test edilmiştir.
Etzo (2008) [7] çalışmasında İtalya’da 1996-2002 döneminde bölgeler arası göç miktarlarını
etkileyen faktörleri tespit etmiştir. Tahmin edilen model sonucuna göre, kişi başına reel GSYİH
hasılası hem itici hemde çekici faktör olarak bulunmuştur. Ayrıca işsizlik oranının da göç üzerinde
etkili olduğu belirtilmiştir.
Sulaymanova ve Bostan’ın (2014) [13] Kırgızistan ve Tacikistan’ın uluslararası göçün
faktörlerini inceledikleri çalışmalarına göre; 1998-2011 yılları arası Tacikistan ve Kırgızistan'dan
göçe neden olan faktörlerin Kişi başına düşen GSYİH’nın azalışı, reel ücret, tarımdaki işçi başına
katma değerin düşük olması, atıl işçi gücü miktarı ve yerel para birimiminin ABD doları karşı değer
kaybetmesinin neden olduğu sonucuna ulaşmışlardır.
4. Yöntem
Bu çalışmanın ampirik kısmında göç olgusu çekim modeli yardımıyla analiz edilecektir. Çekim
modeli sadece ekonomik faktörlerin etkisini değil, aynı zamanda göç veren ve göç alan ülkelerin
demografik, sosyo-kültürel ve politik özelliklerini yansıtan faktörleri dikkate alarak tahmin
edilebilmektedir. Bu modelin basitliği ve ekonometrik araçların yardımı ile tahmin kolaylığı
nedeniyle günümüzde makro düzeyde en iyi modellerden biri olarak sayılmaktadır [14]. Çünkü,
model hem zaman serisi, hem yatay kesit veri ve hemde panel veri kullanımını mümkün kılmakla
beraber göç üzerindeki varsayılan yeni değişkenlerin hipotezlerini test etmeye olanak sunmaktadır.
Çekim modelinin formülü şu şekildedir [14]:
Mij = k Pi Pj / Dij
Mij, i bölgesinden j bölgesine göç miktarı;
k, sabit terim;
Pi, i bölgenin nüfusu;
Pj, j bölgenin nüfusu;
Dij, i ve j bölgeleri arasındaki mesafe.
Bir önceki bölümde sunulan literatür taramasına dayanarak göç miktarını etkileyen faktörler
genel olarak ulusal gelir, işçi ücret seviyeleri, işsizlik oranı gibi makro ve sosyal-kültürel
büyüklükler olduğu söylenebilir. Bu çalışmada Tacikistan ve Kırgızistan’ın göç miktarını
B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018
36
etkileyebilecek ekonomik ve ekonomik olmayan faktörleri tespit etmek için yukarıda verilen çekim
modeli genişletilerek, aşağıdaki değişkenler modele dahil edilmiştir: göç veren ülkelerin kişi başına
GSYİH (Kırgızistan – GSYIHkgzt, ,Tacikistan – GSYIHtjkt); göç alan ülkenin GSYİH’sı (Rusya
Federasyonu - GSYİHrt); kaynak ülkede işgücü miktarı (Kırgızistan – İŞGÜCÜkgzt,, Tacikistan –
İŞGÜCtjkt); göç veren ülkenin tarım sektöründe işçi başına katma değeri (Kırgızistan – AGRkgzt,,
Tacikistan – AGRtjkt); göç veren ve alan ülkelerin saat başına ücret seviyeleri (Kırgızistan –
ÜCRETkgzt,, Tacikistan – ÜCRETtjkt, Rusya Federasyonu – ÜCRETrt). Bu durumda Kırgızistan ve
Tacikistan ülkeleri için tahmin edilecek çekim modelleri aşağıdaki gibidir:
M_kgzt=β0+β1GSYIHkgzt+β2GSYİHrt+β3İŞGÜCÜkgzt+β4AGRkgzt+β5ÜCRETkgzt+β6ÜCRETrt+εt (
2)
M_tjkt=γ0+γ1GSYIHtjkt+γ2GSYİHrt+γ3İŞGÜCÜtjkt+γ4AGRtjkt+γ5ÜCRETtjkt+γ6ÜCRETrt+ut (
3)
M_kgzt ve M_tjkt değişkenleri Tacikistan ve Kırgızistan’dan göç edenlerin yıllık miktarını
göstermektedir. Kırgızistan için göç verileri bağımsızlık yılından itibaren toplanmıştır, ancak
Tacikistan’ın resmi istatistik kaynaklarından temin edilen göç verisi 1998 yılı itibariyle olduğu için
Tacikistan için yapılan model 1998-2011 yılları arası dönemi kapsamaktadır. Ayrıca her iki ülkenin
Rusya’ya verdiği göç miktarının yüksek olması nedeniyle toplam göç yerine Rusya’ya gidenlerin
sayısı M_kgzt şeklinde alınmıştır. Ancak Tacikistan’ın göç verisinin ülkelere göre dağılmının
olmaması nedeniyle, ülkenin toplam göç miktarı modele dahil edilmiştir.
GSYIHkgzt, ve GSYIHtjkt değişkenleri sırasıyla Kırgızistan ve Tacikistan ülkelerinin kişi başına
düşen ulusal gelirini ifade etmekle beraber, bu değişkenlerin büyümesi ile birlikte göç edenlerin
sayısının azalacağı için, β1 ve γ1 katsayılarının negatif yönde olması beklenmektedir. Ancak Rusya
Federasyonu’nun kişi başına düşen milli gelirin artması ile birlikte Rusya’ya Tacikistan ve
Kırgızistan’dan gidenlerin sayısının artması varsayıldığı için, β2 ve γ2’nin işaretlerinin pozitif yönde
olacağı tahmin edilmektedir. Çekim modelinde yer alan nüfus değişkenin etkisini test etmek amacıyla bu çalışmada göç
veren ülkenin işgücü miktarı alınmıştır (İŞGÜCÜkgzt, İŞGÜCÜtjkt.). Hem Tacikistan, hem
Kırgızistan’da nüfus artış oranının ve işsizlik oranının yüksek olmasına bağlı olarak atıl işgücünün
yurtdışına göç etmeye eğilimli olduğunu varsayarak β3 ve γ3 katsayılarının artı yönde olacağı
beklenmektedir.
Tacikistan ve Kırgızistan’da nüfusun 2/3’nin kırsal bölgede ikamet etmesi nedeniyle ve toplam
üretiminin ağırlıklı kısmının tarım sektöründe gerçekleştiği için tarım sektöründe işçi başına artan
katma değerin bu sektörde işgücü talebinin artışına, dolayısıyla göç etmeye eğimli olan işgücünü
azaltmakta olduğu öngörülmektedir. Bu nedenle β4 ve γ4 katsayıların işareti negatif yönde olacağı
tahmin edilmektedir.
Çekim modellerinde yer alan bir diğer değişken ise, göç veren ülkenin saat başı ücret
seviyesidir (ÜCRETkgzt, ÜCRETtjkt). Bu değişkenin artması ile birlikte Kırgızistan ve
Tacikistan’dan gidenlerin sayısının azalması beklenmektedir; Çünkü genel ücretlerin artması ile
işçilerin yurtdışına giderek yüksek maaş kazançları elde etme çabasına gerek kalmamaktadır. Ancak
modellerde yer alan en son değişkenin de Rusya’da saat başına ücret seviyesi (ÜCRETrt)
değişkeninin artması Kırgızistan ve Tacikistan’dan göç edenlerin sayısını arttıracağı
varsayılmaktadır. Çünkü Rusya Federasyonu’nda genel ücretler seviyesi artışı göç edecekler için
çekici faktör olarak görülmektedir.
Kırgızistan ve Tacikistan’ın göç eğilimlerini etkileyen faktörlerin araştırmasında En küçük
kareler yöntemi ile tam logaritmik çoklu regresyon modelleri tahmin edilmiştir. Modelde kullanılan
verilerin kaynağı aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Modelin tahmincileri istatistiksel olarak anlamlı ve genel olarak modelin anlamlı olduğu, ayrıca
modelin artıkları otokorelasyon (Breusch-Godfrey LM testi), değişen varyans (White testi), yapısal
kırılma (CUSUM, CUSUM-SQ testleri), tanımlama hatası (Ramsey-RESET testi) ve normallik
(Jarque-Berra testi) varsayımları kontrol edilmiştir.
B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018
37
Tablo 1. Veri seti açıklaması
Değişkenler Yıllar Kaynak
AGRkgzt
Kırgızistan’ın tarım sektöründeki
işçi başına reel katma değeri, ABD
doları
1992-
2011 Dünya Bankası internet sayfası
M_kgzt
Kırgızistan’dan Rusya
Federasyonu’na göç edenlerin
(gidenlerin) sayısı
1992-
2011
Kırgız Cumhuriyeti’nin İstatistik
Komitesi internet sayfası
ÜCRETkgzt Kırgızistan’da saat başına reel
ücret, ABD doları
1992-
2011 Euromonitor internet sayfası
GSYIHrt
Rusya Federasyonu’nda kişi
başına düşen reel GSYİH, ABD
doları
1992-
2011 Euromonitor internet sayfası
ÜCRETrt Rusya Federasyonu’nda saat
başına reel ücret, ABD doları
1998-
2011 Euromonitor internet sayfası
AGRtjkt
Tacikistan’ın tarım sektöründeki
işçi başına reel katma değeri, ABD
doları
1998-
2011 Dünya Bankası internet sayfası
İŞGÜCÜtjkt Tacikistan’ın işgücü hacmi 1998-
2011 Dünya Bankası internet sayfası
M_tjkt Tacikistan’dan göç edenlerin
(gidenlerin) sayısı
1998-
2011
Tacikistan Cumhuriyeti’nin İstatistik
Kurumu’nun internet sayfası
1992-1994 Yapay değişken: Kırgızistan’ın
1992-1994 yıllarına ait göç eğilimi
1992-
2011
1992-1994 yılları için 1;
1994-2011 yılları için 0 değerini
almaktadır.
5. Ampirik Bulgular
Hem Tacikistan hemde Kırgızistan için en küçük kareler yöntemi ile tam logaritmik çoklu
regresyon modeli tahmin edilerek, tahminlerin istatistiksel olarak anlamlı ve modelin genel olarak
anlamlı olduğu test edilmiştir. Her iki modelin açıklama gücününün yüksek olduğu, otokorelasyon,
değişen varyans, tanımlama hatası ve yapısal kırılmanın olmadığı, ayrıca modelin artıkları normal
dağıldığı test edilmiştir (tablo 2).
Tablo 2. Kırgızistan ve Tacikistan’ın Göç Çekim Modellerinin Sonucu
Yöntem: En Küçük Kareler
Bağımlı Değişken: M_kgzt Bağımlı Değişken: M_tjkt
Yıllar: 1992-2011 Yıllar: 1998-2011
Açıklayıcı değişkenler Katsayılar St.hata Açıklayıcı değişkenler Katsayılar St.hata
Sabit 8,9664 10,9129 Sabit -17,4148 11,3059
GSYIHrt 2,8744 0,7330 AGRtjkt -1,1043 0,2613
ÜCRETkgzt -1,3350 0,6694 İŞGÜCÜtjkt 2,3337 0,8195
AGRkgzt -1,3051 0,5854 ÜCRETrt 0,2083 0,0712
1992-1994 1,0966 0,2370
R2 0,8744 R
2 0,8384
Durbin-Watson ist. 2,2313 Durbin-Watson ist. 1,5955
F-ist. 26,1104 F-ist. 17,2948
Olasılık (F-ist.) 0,0000 Olasılık (F-ist.) 0,0002
Breusch-Godfrey Otokorelasyon LM Testi
B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018
38
F-ist. 0,5140 [0,6097] F-ist. 1,0391 [0,3970]
n*R2 1,4658 [0,4805] n*R
2 2,8869 [02361]
White Testi
F-ist. 1,6633 [0,2402] F-ist. 0,2236 [09694]
n*R2 13,9157 [0,2376] n*R
2 3,6897 [0,8839]
Ramsey-RESET Testi
F-ist. 0,1991 [0,8218] F-ist. 0,3562 [0,5653]
Benzerlik oranı testi 0,6035 [0,7395] Benzerlik oranı testi 0,5434 [0,4610]
Jarque-Berra Testi
Jarque-Berra ist. 1,8299 [0,4005] Jarque-Berra ist. 0,7589 [0,6842]
CUSUM, CUSUM-SQ Testleri
Kırgızistan için yapılan modelde veriler Kırgız Cumhuriyeti İstatiksel Komitesi, Dünya Bankası
ve Euromonitor internet kaynaklarından 1992-2011 yılları için temin edilmiştir. Çoklu regresyon
modelinin sonucuna göre; Kırgız Cumhuriyetinden Rusya’ya olan göç miktarını pozitif yönde
etkileyen faktör Rusya Federasyon’unun kişi başına GSYİH’nın artışı iken; negatif yönde etkileyen
faktörler ise Kırgızistan’ın tarım sektörünün katma değerinin ve saat başı emek ücretinin artışıdır
(tablo 2).
ÜCRETkgzt değişkeninde meydana gelen %1’lik artış Kırgızistan’dan Rusya’ya gidenlerin
sayısını %1,3350 oranında azaltmaktadır. Kırgızistan’da emek ücret seviyesinin artışının dışarıya
göç oranını azaltması, Kırgızistan’ın göç eğiliminin iktisadi nedenlerden ve ayrıca işçi göçü
olduğunu göstermektedir. Çünkü Kırgızistan’da ücret seviyesinin düşük olması, gerekli geçimin
sağlanmasında yeterli olmadığı için yurtdışında iş arayan göçmen sayısını arttırmaktadır. Rusya
Federasyonu’nun kişi başına GSYİH’nın (GSYIHrt) %1 artışı göç miktarını %2,8744 arttırması,
Kırgızistan’dan göç edenlerin iktisadi nedenlerden kaynaklandığı düşüncesini desteklemektedir.
Rusya Federasyonu’nun ekonomisinin büyümesi Kırgızistan’dan gerçekleşen işçi göçünü
arttıracağı, ancak Kırgızistan’da ücret seviyesinin yükselmesi ile birlikte bu göç oranını azaltacağı
söylenebilir.
Kırgızistan’ın göçünü etkileyen bir diğer faktör Kırgızistan’ın tarım sektörünün katma
B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018
39
değerinin artışıdır. Bu değişkende meydana gelen %1’lik artış, göç miktarını %1,3051 oranında
azaltmaktadır. Tahmin edilen katsayıların büyüklerini incelediğimizde, Rusya Federasyon’unun
gelirinin artışı diğer faktörlerin toplam etkisinden büyük olması nedeniyle, etkisinin giderebilmek
için hem Kırgızistan’da emek ücretin seviyesinin yükseltilmesi, hem tarım sektörünün katma
değerinin artarak, bu sektörde çalışanların sayısının arttırılması durumunda, negatif yönde olan dış
göç eğiliminin hacminin azalması beklenebilir. Tarım sektörünün katma değerinin arttırılması ve
dolayısıyla orada çalışanların sayısının artması, kırsal bölgelerde ikamet eden nüfusun emeğinin
istihdam edilmesi ile yurtdışına gidenlerin sayısının azalacağı öngörülebilir. Ayrıca Kırgızistan’ın
nüfusunun % 66’sının kırsal bölgelerde yaşadığı dikkate alınarak, göçü kontrol etmek amacıyla
yapılacak politikaların öncelikle tarım sektöründe emek gücünün talep edilmesinin ve emek
ücretinin Kırgızistan’da yükseltilmesi gerekmektedir. Elde edilen açıklayıcıların büyüklüklerine
bağlı olarak, Kırgızistan’dan göç edenlerin Rusya Federasyon’unun çekim faktörlerinden dolayı bu
ülkeye gittikleri varsayılmaktadır.
1992-1994 yılları için kullanılan yapay değişken, Kırgızistan’ın göç eğilimindeki yapısal
kırılmayı gidermek amaçlı kullanılmıştır. 1992-1994 döneminde diğer dönemlere göre
Kırgızistan’dan Rusya’ya gidenlerin sayısı % 191,1 (yaklaşık iki katı kadar) fazladır (Kukla
değişkeni yorumu Kennedy yaklaşımıyla yapılmıştır).
Tacikistan dış göç verilerinin 1998 yılından itibaren olduğu için ve ayrıca ülkelerarası göç
verilerinin olmamasına bağlı olarak toplam yurtdışına gidenlerin miktarı modelde kullanılmıştır.
Tacikistan’ın en çok göç verdiği ülke Rusya Federasyonu olduğu için, göç modelinde çekim
faktörleri için Rusya Federasyonu’nun göstergeleri kullanılmıştır.
Tam logaritmik çoklu regresyon analizinin sonucunda Tacikistan Cumhuriyetinin dış göç
eğilimini artıran faktörler Rusya Federasyonunun saat başına emek ücreti ve Tacikistan’ın emek
gücünün artışıdır; dış göç eğilimini azaltan faktör ise Tacikistan’ın tarım sektöründeki işçi başına
katma değerin artmasıdır.
İŞGÜCÜtjkt değişkeninde meydana gelen %1 artış Tacikistan’ın toplam göç miktarını
(gidenlerin sayısını) %2,3337 arttırırken, tarım sektöründeki işçi başına katma değerdeki %1’lik
artış göç miktarını %1,1043 azalttığı tahmin edilmiştir. Tacikistan nüfusunun % 70’den fazlası
kırsal bölgelerde ikamet ettiğini ve ayrıca nüfusun büyüme hızının yüksek olduğunu dikkate
alınırsa, elde edilen katsayıların işaretlerinin yönünün beklentilerle paralellik arz ettiği
görülmektedir. Bu değişkenlerin katsayılarının büyük olması Tacikistan’ın, Kırgızistan’a oranla, göç
nedeni ekonomik olmayan, yada yurtdışına sadece yüksek maaş alma güdüsüyle gidenlerin yerine,
daha çok ekonomik olmayan, sosyal, demografik yada psikolojik nedenlere dayalı faktörlere bağlı
olduğunu varsayabiliriz. Çünkü hızlı artmakta olan nüfusun çoğu kırsal bölgede ikamet etmesi ve
işsizliğin yüksek olması, atıl kalan işgücünün göç etmeye zorlamaktadır. Ayrıca Zaurov’un (2012)
belirttiği gibi Tacikistan’da Rusya’ya ailesinden birisini işçi olarak göndermenin bir prestij
göstergesine dönüşmüştür.
Rusya Federasyonu’nun emek ücretinin %1 artması göç miktarını %0,2083 arttırması tahmin
edilmiştir. Rusya Federasyonu’nda emek ücretindeki artışların göç miktarını pozitif yönde
etkilemesine rağmen bu etkinin karşılaştırmalı olarak küçük olması Tacikistan’dan gidenlerin
yurtdışında yüksek maaş elde etme amacı gütmediklerini yada bu faktörün etkisi diğerlerine nazaran
daha düşük olduğunu ve Tacikistan’dan göç edenlerin Rusya’nın çekim faktörleri nedeniyle değil,
daha çok Tacikistan’dan gitmeye zorlayan faktörlerin etkisiyle gerçekleştiği belirtilebilir.
6. Sonuç
Kırgızistan’da ve Tacikistan’da 1991 yılında yetmiş senelik iktisadi ve sosyal bağların kısa
zaman aralığında yok olması, yeni ülke sınırlarının çizilmesi ile birlikte, çok sayıda fabrika ve
tesislerin kapanması, işsizlik ve geleceğe yönelik belirsizlikleri süratle arttırmıştır. Bu dönemde
Orta Asya ülkelerinde birinci göç dalgası gerçekleşmiştir. Bu dönemde gerçekleşen göçün esas
nedeni olarak etnik ve siyasi unsurlar ortaya çıkmıştır. Göçmenlerin etnik vatanına dönme
isteklerinden kaynaklanmış ve demografik sonuçları olmuştur. 1998 yılından itibaren ise Tacikistan
ve Kırgızistan’da göç eğiliminin artmaya devam etmesine rağmen etnik ve siyasi nedenler yerine
B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018
40
iktisadi nedenlerin ön plana geçtiği söylenebilir. Bu göç eğilimlerindeki farklılıkların kaynağını
tespit etme amacıyla çoklu doğrusal tam logaritmik modeller en küçük kareler yöntemiyle tahmin
edilmiştir. Başka bir ifade ile, Tacikistan ve Kırgızistan’ın gerçekleştirdiği uluslararası göçün,
ekonomik ve ekonomik olmayan faktörlerden etkilenip etkilenmediği araştırılmıştır.
Tahmin edilen ampirik çalışmanın sonucunda Kırgızistan’ın ve Tacikistan’ın dış ülkelere
verdiği göçün karşılaştırmalı olarak daha çok ekonomik nedenlere dayandığını, Kırgızistan’dan göç
edenlerin daha çok yurtdışında yüksek maaş avantajlarından yararlanmak amaçlı göç ettikleri
görülmektedir. Bu konuda yapılacak çalışmalardan elde edilen sonuçların doğrulanması yada aksi
yönde bulguların elde edilmesi için daha ileri ekonometrik tahmin yöntemleri kullanılarak, hem
yıllık hem kesit verilerinin toplamından oluşan panel veri ile analiz yapılması faydalı olacaktır.
Kaynaklar 1. Balderas, J. U. & Greenwood, M. J. From Europe to the Americas: a comparative panel-data
analysis of migration to Argentina, Brazil, and the United States, 1870-1910 // Journal of Population
Economics. – 2010. – № 23(4). – Р. 1301-1318.
2. Migration and Remittances. Factbook. – World Bank, 2016.
3. Брусина, О. Мигранты из Средней Азии в России: этапы и причины приезда, социальные
типы, организации диаспор // Вестник Евразии. – 2008. – №2. – С. 66-95. – Режим доступа:
http://demoscope.ru/weekly/2008/0355/analit06.php
4. Çelik, F. İç göçlerin itici ve çekici güçler yaklaşımı ile analizi // Erciyes Üniversitesi İktisadi ve
İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. – 2006. – № 27. – S. 149-170.
5. Денисенко, М., Чудиновских, О. Миграции между странами СНГ // Демоскоп Weekly. –
2012. – № 533-534. – Режим доступа: http://demoscope.ru/weekly/2012/0533/analit04.php
6. Демографический ежегодник Кыргызской Республики: статсб. – Бишкек: Нацстатком,
2010-2014, 2015.
7. Etzo, I. Determinants of interregional migration in Italy: A panel data analysis // Available at
SSRN 1135165. – 2008.
8. Lewer, J. J. & Van den Berg, H. A gravity model of immigration // Economics letters. – 2008. –
№ 99(1). – Р. 164-167.
9. Лукашова, И., Макенбаева, И. Воздействие мирового экономического кризиса на
трудовую миграцию из Кыргызстана в Россию: качественный обзор и количественное
исследование. – Бишкек, 2009. – 110 с.
10. Мкртчян Н., Сарыгулов Б. Изменение этнического состава населения [Кыргызстана] //
Демоскоп Weekly. – 2012. – № 531-532. – Режим доступа:
http://demoscope.ru/weekly/2012/0533/analit04.php
11. Население Кыргызстана в начале XXI в. / Под ред. М.Б. Денисенко. – Бишкек. – Режим
доступа: http://demoscope.ru/weekly/2012/0531/analit06.php
12. Социальные тенденции Кыргызской Республики 2012-2016. Вып. 13. – Бишкек:
Нацстатком Кыргызской Республики, 2018.
13. Sulaimanova B., Bostan A. International migration: a panel data analysis of the determinants
of emigration from Tajikistan and Kyrgyzstan // Eurasian Journal of Business and Economics. – 2014. –
Т. 7. – №. 13. – С. 1-9.
14. Ullah, A. A. Population Migration and Asia: Theories and Practice. – New York: Nova
Science Publishers, 2010.
15. Ullah, M. S. Determinants of international labor migration from Bangladesh: a gravity model
of panel data // 社会システム研./. – 2012. – № 25. – Р. 125-146.
16. Заурбеков, С.К. Трудовая миграция из Республики Таджикистан: основные тенденции,
результаты и регулирование: автореф. дисс. … канд. экономич. наук: 08.00.14. – М., 2012.
17. Кумскова, Н.Х. Внешняя миграция населения Кыргызской Республики // Вестник КРСУ.
– 2015. – Том 15. – № 8. – С. 110.
18. Olowa, O. W. & Awoyemi, T. T. Determinants of migration and remittances in rural Nigeria //
Journal of Development and Agricultural Economics. – 2012. – № 4(7). – С. 191-198.
B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018
41
19. Uysal, M. & Aktaş, S. Sıralı regresyon analizi ile Türkiye’deki iç göçleri etkileyen faktörlerin
belirlenmesi // Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. – 2011. – № 20(3).
20. Mayda, A. M. International migration: A panel data analysis of the determinants of bilateral
flows // Journal of Population Economics. – 2010. – № 23(4). – Р. 1249-1274.
Реформа № 2, 2018
42
УДК 330.014
КАЛКТЫН САНЫНЫН ӨСҮШҮНҮН ЖАНА БИЛИМ БЕРҮҮНҮН КЫРГЫЗСТАН
ЭКОНОМИКАСЫНА ТААСИРИ
Муратбекова Бермет, Кыргыз-Түрк «Манас» Университетинин магистранты
<[email protected]>
THE IMPACT OF POPULATION GROWTH AND EDUCATION
ON KYRGYZSTAN ECONOMY
Muratbekova Bermet, Master Student of Kyrgyz- Turkish “Manas” University
ВЛИЯНИЕ РОСТА ЧИСЛЕННОСТИ НАСЕЛЕНИЯ И УРОВНЯ ОБРАЗОВАНИЯ
НА ЭКОНОМИКУ КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
Муратбекова Бермет, магистрант Кыргызско-Турецкого университета «Манас»
Аннотация
Калк жана билим берүү боюнча маселелерди изилдөө бүгүнкү күндө маанилүү. Бул
эмгектин негизги максаты; Кыргызстанда билим берүү жана калктын санынын
экономикалык өсүүгө карата таасирин изилдөө болуп саналат. 1990-2016-жылдар
аралыгындагы статистикалык маалыматтарды колдонуу менен VAR моделинин жардамы
аркылуу анализ жасалды. Анализдин жыйынтыгында калктын жана орто кесиптик билим
берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын экономикалык өсүүгө карата таасири
төмөн, ал эми жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын
экономикалык өсүүгө болгон таасири жогору болгондугу аныкталды.
Негизги сөздөр: экономикалык өсүү, калк, билим берүү, VAR анализи.
Abstract
In this article, the relations among economic development, population growth and education in
Kyrgyzstan between the period of 1990 - 2016 have been analyzed by using VAR analysis.
Econometric studies show that the number of the population and the students who received
secondary general education has low effect on economy. On the other hand, the number of students
having higher education level considerably affects country’s economy.
Keywords: economic growth, population, education, VAR analysis.
Аннотация
В данной статье проведено исследование влияния повышения численности населения и
уровня образования на рост экономики в Кыргызской Республике. С помощью
эконометрических методов проведен анализ, результаты которого показывают, что
увеличение численности населения и выпускников, получивших образование в
среднетехнических образовательных учреждениях, не оказывает значительного влияния на
рост экономики. В то же время выпускники, получившие высшее образование, оказывают
значительное влияние на рост экономики страны.
Ключевые слова: экономический рост, население, образование, VAR-анализ.
Киришүү
Демографиялык өнүгүү дүйнөлүк экономикалык коомчулукка өтө олуттуу таасир
тийгизет. Дүйнөдөгү калктын санынын өсүшү жана анын жыныстык структурасы,
жашошарттын сапаты, жумушчу күчүнүн квалификациясы, калктын миграциясы анын
социалдык-экономикалык натыйжасы заманбап дүйнөнүн өнүгүшүн жана анын
Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири
Реформа № 2, 2018
43
экономикасын маанилүү деңгээлде аныктайт. Бүгүнкү күндө өлкөлөрдүн өндүрүмдүүлүгүнө
квалификациялуу жумушчу күчүнүн таасири чоң. Натыйжада, квалификациялуу жумушчу
күчүнө ээ болуу максатында билим берүүгө берилген маани жана инвестициялар көбөйүүдө
[2]. Негизинен билим берүү экономика менен жакындан өз ара байланышта экендигин
айтууга болот.
Акыркы жылдарда демографиялык өзгөрүүлөр, билим берүү жана экономикалык
өсүүнүн ортосундагы байланыштарды изилдөөдө эконометрикалык методдор колдонулуп
келет. Мындай методдор так жыйынтыкка жетүү мүмкүнчүлүгүн жогорулатат.
Бул изилдөөнүн негизги максаты; Кыргызстанда билим берүү жана калктын санынын
экономикалык өсүүгө тийгизген таасирин эконометрикалык анализдин жардамы менен
изилдөө болуп саналат. Эконометрикалык ыкма катары VAR модели колдонулду.
Демография жана билим берүү боюнча теориялык жана эмпирикалык изилдөөлөр
Байыркы кылымдардан бери философтор калктын маселелерин изилдеп, өздөрүнүн ой
жүгүртүүсү боюнча түшүндүрүүгө аракет кылышкан. Мындай ой жүгүртүүнүн негизинде
калк менен экономикалык ресурстар же калк менен өндүрүштүн ортосундагы байланыштар
ортого чыккан. Конфуций жана башка философтордун калк менен байланыштуу көз
караштары боюнча калктын санынын көбөйүшү жумушчу күчүнүн өндүрүмдүүлүгүн
тѳмѳндѳтүп, коомдун жашоо деңгээлине терс таасирин тийгизет. Платон “Калктын санынын
өсүшүнө жана азаюусуна мүмкүнчүлүк берүү керек” деген жыйынтыкка келүү менен
“идеалдуу мамлекет үчүн идеалдуу калк” көз карашын ортого чыгарган [3]. Мальтустун
теориясы боюнча, контролго алынбаган учурда калктын өсүшү геометриялык прогрессия
менен өсөт (1, 2, 4, 8, 16, 32...), ар бир 25 жылда эки эсеге көбөйөт жана тамак-аш өндүрүшү
арифметикалык прогрессия менен өскөндө (1, 2, 3, 4, 5, 6...), адам баласынын тамак – аш
сунушунан да ашып кеткендигин байкоого болот [1]. Джулиан Л. Симондун (Julian L.Simon)
“Ultimate Resource” (1981) аттуу эмгегинде калктын санынын өсүшүнүн орто мөөнөттө
экономикалык өсүүгө оң таасир бере тургандыгын аныктаган [4].
Экономикалык өсүү, калк жана билим берүүнүн ортосундагы байланыштарды изилдеген
көптөгөн эмпирикалык анализдер жасалган. Мындай изилдөөлөрдө билим берүү
экономикалык өсүүгө оң таасир берет деген жыйынтыктары алынган.
Өлкөдө калктын саны жана экономикалык өсүүнүн ортосундагы байланыштарды
аныктоо келечектеги өсүүнүн стратегиялык пландарын түзүүгө чоң жардам берет [2]. Кээ
бир изилдөөчүлөр калктын санынын өсүшүн экономикалык өсүүгө тоскоолдук катары
көрүшсө, айрымдары экономикалык өсүүнү тездетүүчү фактор катары кабыл алышкан.
Башка изилдөөлөр бул эки өзгөрмөнүн ортосунда кандайдыр бир байланыштын
табылбагандыгын белгилешкен. Билим берүү жана демографиянын экономикалык өсүү
менен байланышын изилдеген эмгектерге кайрылсак, Dawson жана Tiffin [5] 1950-1993-
жылдардын аралыгында Индия үчүн жасаган изилдөөсүндө киши башына түшкөн улуттук
киреше менен калктын санынын өсүшү арасында Johansen коинтеграциялык методун
колдонуп, узун мөөнөттүү байланыш жок деген жыйынтыкка келишкен. Savaş [6] Орто Азия
өлкөлөрүндө калктын саны менен киши башына түшкөн экономикалык өсүүнүн ортосундагы
байланыштарды изилдеген. ARDL методу менен коинтеграциялык анализ жасаган. Орто
Азия өлкөлөрүндө калк менен экономикалык өсүүнүн ортосунда күчтүү жана оң маанидеги
байланыш бар экендигин көрсөткөн. Калкты экономикалык өсүүнү алдыга түртүүчү
күчтөрдүн бири деп белгилеген. Telatar жана Terzi [2] Түркиядагы экономикалык өсүү менен
калк жана билим берүүнүн ортосундагы байланышты изилдеген. 1968-2006 – жылдар
ортосундагы маалыматтарды колдонуу менен Гренджер себептүүлүк тестин жана VAR
анализин жасалган. Натыйжада, киши башына түшкөн кирешедеги жогорулоо калктын
санынын өсүү тездигинин төмөндөтөт деген жыйынтыкка келишкен.
Экономикалык өсүү менен билим берүүнүн байланышын изилдөөдө, окугандардын саны
жана мамлекеттин билим берүү үчүн жумшаган акча каражаттары алынган. Изилдөөнүн
жыйынтыгында билим алгандардын саны менен ИДПнын өсүшүнүн ортосунда жакын
Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири
Реформа № 2, 2018
44
байланыштын бар экендиги аныкталган [7]. Nilsson 1970-2000 – жылдардагы жылдык
маалыматтар менен Швецияда экономикалык өсүү менен билим берүүнүн ортосундагы
байланышты Гренджер себептүүлүк тестин колдонуу менен орто жана кесиптик билим
берүүдөн экономикалы өсүүгө, экономикалык өсүүдөн да жогорку билим берүүгө түздөн-түз
оң таасир бар экендигин аныктаган [2]. Permani, 1965-2000-жылдардагы маалыматтар менен
9 Чыгыш Азия өлкөлөрү үчүн билим берүү, инвестиция жана экономикалык өсүүнүн
ортосундагы байланыштарды панел Эң Кичине Квадраттар методу менен изилдеген [8].
Билим берүүдөгү 1 пайыздык өсүү киши башына түшкөн улуттук кирешени 27,1 пайызга
жогорулаткандыгын көрсөткөн. Түркиядагы билим берүү жана экономикалык өсүү
байланышын 1923-2005-жылдар үчүн Гренджер себептүүлүк, коинтеграция жана VAR
анализдери менен изилдеген Özsoy [2] жогорку жана кесиптик билим берүүнүн ИДПга
карата себептүүлүк байланышынын бар экендигин аныктаган. Кыргызстан үчүн мындай
анализ жасоо менен экономикалык өсүү, калктын саны жана билим берүүнүн ортосундагы
байланышты аныктап алуу келечектеги өсүүнүн стратегиялык пландарын түзүүгө жардам
берет.
Изилдөөнүн методологиясы жана эконометрикалык изилдөөнүн жыйынтыгы
Убакыт сериясынын стационардуулугун текшерүүдө колдонулган ыкмалардын бири
бирдик тамыр (unit root) тести болуп саналат. Алардын ичинен кеңири колдонулганы Dickey
жана Fuller (1981) тарабынан сунушталган Кеңейтилген Дики-Фуллер (Argumented Dickey-
Fuller - ADF) тести болуп саналат жана формуласы төмөндөгүдөй [9];
Демек, анализди жасоодо өзгөрмөлөр стационардуу болушу керек.
Өзгөрмөлөрдүн ортосундагы себеп-натыйжа байланыштары Гренджер себептүүлүк
тестинин жардамы менен изилденет. Бул тест узун мөөнөттүү убакыт сериялары үчүн
колдонулат. Убакыт сериялары стационардуу болушу шарт, бирок бирдей деңгээлде
туруктуу болушу керек деген шарт жок
VAR модели, моделге кошулган бардык өзгөрмөлөрдүн өзү жана башка өзгөрмөлөрдүн
мурда аныкталган маанилерине карата аныктаган жөнөкөй чоң өлчөмдүү убакыт сериясын
алдын алган модел болуп саналат.
VAR моделинде таасир-жооп (impulse-response) жана дисперсияларды бөлүү (Variance
Decomposition) анализдерин жасоо менен жыйынтыктар чыгарылат [9].
Анализ үчүн Кыргыз Республикасынын калкынын саны, билим берүү деңгээли жана
экономикалык ѳсүүсүнүн ортосундагы байланышты изилдѳѳ үчүн өзгөрмөлөр катары ИДП,
калктын саны, орто жана жогорку кесиптик билим берүү уюмдарын бүтүргөн студенттердин
саны алынды жана 1990 – 2016-жылдар аралыгындагы жылдык маалыматтар колдонулду.
Маалыматтар КРнын Улуттук статистика комитетинин жана КМШнын мамлекеттер аралык
статистикалык комитетинин расмий сайттарынан алынды [10; 11].
Модельдеги өзгөрмөлөр;
GDP – Ички дүң продукт, млн доллар;
KALK – өлкөдөгү калктын саны, млн киши;
JKS – жогорку кесиптик билим берүү уюмдарын бүтүргөн студенттердин саны, млн
киши;
OKS – орто кесиптик билим берүү уюмдарын бүтүргөн студенттердин саны, млн
киши;
Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири
Реформа № 2, 2018
45
Жогорудагы өзгөрмөлөрдүн баарынын логарифмалары колдонулган жана ар бир
өзгөрмөнүн астында “L” коюлган.
Өзгөрмөлөрдүн туруктуулугун текшерүү үчүн Кеңейтилген Дики-Фуллер (ADF)
колдонулду жана жыйынтыгы төмөнкү таблицада берилди.
Таблица 1. Өзгөрмөлөрдүн туруктуулугу боюнча тесттин жыйынтыгы
Өзгөрмө Константа жана тренд жок
ADF баштапкы абалы
LGDP 1.311111
LKALK 0.368619
LJKS -2.363922**
LOKS -1.204055
ADF биринчи айырмасында
LGDPD -3.047486*
LJKSD -4.474017*
ADF экинчи айырмасында
LKALKD2 -3.342793*
LOKSD2 -6.947570*
*:1% жана **: 5% да өзгөрмөлөрдүн маанилүүлүгү көрсөтүлгөн. ADF тестинде Schwarz Info
критерийи колдонулуп, максималдуу кечигүү узундугу 6 деп кабыл алынган. D-ADF биринчи
айырмасы, D2- ADF экинчи айырмасы. Eviews 9 пакеттик программасы колдонулду.
ADF тестинин жыйынтыгы боюнча боюнча бардык өзгөрмөлөр баштапкы абалында
стационардуу эмес. LGDP жана LJKS өзгөрмөлөрү биринчи айырмасында, LKALK жана
LOKS өзгөрмөлөрү экинчи айырмасында стационардуу экендиги белгилүү болду.
Өзгөрмөлөрдүн ортосундагыдагы байланышты аныктоо үчүн жана алардын бири-бирине
болгон таасиринин маанилүүлүгүн табуу үчүн Гренджер тарабынан сунуш кылынган ыкма
колдонулат жана өзгөрмөлөрдүн кечигүүсү m=2 деп кабыл алынды.
Таблица 2. Гренджер себептүүлүк тестинин жыйынтыгы
Өзгөрмөлөр F статистика Р мааниси (Prob.)
LKALKD2→LGDPDнын себеби эмес (таасири жок)
LGDPD→LKALKD2нын себеби (таасири бар)
4.554928
31.94663
0.3361
0.0000*
LJKSD→LGDPDнын себеби (таасири бар)
LGDPD→LJKSDнын себеби (таасири бар)
15.78480
19.83536
0.0033*
0.0005*
LOKSD2→LGDPDнын себеби эмес (таасири жок)
LGDPD→LOKSD2нын себеби эмес (таасири жок)
5.541819
1.449209
0.2361
0.8356
LJKSD→LKALKD2нын себеби (таасири бар)
LKALKD2→LJKSDнын себеби (таасири бар)
21,89189
29,21167
0.0002*
0.0000*
LOKSD2→LKALKD2нын себеби (таасири бар)
LKALKD2→LOKSD2нын себеби эмес (таасири жок)
38,15334
5,517423
0.0000*
0.2382
LOKSD2→LJKSDнын себеби эмес (таасири жок)
LJKSD→LOKSD2нын себеби эмес (таасири жок)
12,93589
4,427216
0.0116*
0.3513
*: 1%, **:5%, ***:10% да өзгөрүүчүлөрдүн маанилүүлүгү көрсөтүлгөн. Булак: Eviews 9 пакеттик
программасы боюнча эсептелди.
Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири
Реформа № 2, 2018
46
Гренджер себептүүлүк анализинин жыйынтыгы боюнча кээ бир өзгөрмөлөрдүн
ортосунда байланыш бар, б.а. бул өзгөрмөлөр бири-бирине таасир тийгизет.
Таблица 3. Кечигүү катарын тандоо критерийи
Кечигүү
узундугу LogL LR FPE AIC SC HQ
0 136,9938 NA 3.71e-11 -12.66608 -12,46712 -12.62290
1 165.7096 43.75730 1.15e-11 -13.87710 -12.88232 -13.66121
2 188.7071 26.28290 7.19e-12 -14.54353 -12.75292 -14.15493
3 226.0158 28.42569 1.72e-12 -16.57293 -13.98650 -16.01161
4 331.5353 40.19791* 1.85e-15* -25.09860* -21.71634* -24.36456*
Булак: Eviews 9 пакеттик программасы.
VAR анализи үчүн өзгөрмөлөрдүн кечигүү узундуктары белгиленип алынды жана
кечигүү катарын тандоо критерийи колдонулду (VAR lag order selection criteria), жана
жыйынтыгына караганда кечигүү узундугу 4 экендиги белгилүү болду.
Сүрөт 1. Өзгөрмөлөрдүн ортосундагы автокорреляциянын жыйынтыгы
Өзгөрмөлөрдүн ортосундагы автокорреляциянын жыйынтыгы боюнча чекиттердин
бардыгы айлананын ичинде болуу менен анын чегинен чыгып кетпегендиги үчүн,
өзгөрмөлөрдүн ортосунда автокорреляция жок экендиги аныкталды.
IR фукциясы шоктун өзгөрмөлөргө карата таасирин жана кайсы периоддо кандай таасир
бере тургандыгын аныктайт [9]. Ар бир өзгөрмөнүн убакыт аралыгы 10 периодго барабар
болгон импульстук жооп (IR) функциясынынын жыйынтыгын көрсөткөн графиктер төмөндө
берилген.
Сурөт 2. ИДПнын калктын санынын өзгөрүшүнө карата жообу
Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири
Реформа № 2, 2018
47
2-сүрөтте көрсөтүлгөндөй, ИДПнын калктын санынын өзгөрүшүнө карата таасири
позитивдүү бирок төмөн деңгээлде жайгашкан. Демек, узун мөөнөт ичинде эки өзгөрмөнүн
ортосунда оң жана маанилүү деңгээлде байланыш бар.
Сүрөт 3. Жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын
ИДПнын таасирине карата импульстук жообу
ИДПдагы өзгөрүүлөрдүн таасиринен улам жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды
бүтүргөн студенттердин санынын импульстук жообу 1-4-5-периоддо терс, калган
периоддордо оң экендигин көрө алабыз.
Сүрөт 4. Орто кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин
санынын ИДПга карата импульстук жообу
Орто кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин саны менен ИДПнын
ортосунда байланыштын аз экендигин көрүүгө болот.
Дисперсияларды бөлүүдө (Variance Decomposition-VDC) өзгөрмөлөрдөгү өзгөрүүлөрдүн
канча пайызы өзүнөн, канча пайызы башка өзгөрмөлөр тарабынан аныкталаары изилденет
[9]. Дисперсияларды бөлүү VAR анализинде максат кылынган экинчи функция болуп
саналат. Прогноздолгон периоддо биздин мисалга карата 10 период аралыгында кандайдыр
бир ИДПдагы шоктун кайсы факторлордон таасирленгендиги төмөнкү таблицада
көрсөтүлгөн.
Таблица 4. ИДПнын дисперсияларын бөлүү
Период S.E. LGDPD LKALKD2 LJKSD LOKSD2
1 0.117999 100.0000 0.000000 0.000000 0.000000
2 0.150636 85.59807 6.138125 8.072207 0.011594
3 0.162951 73.25650 9.248470 16.88135 0.613675
4 0.165506 71.02833 9.928564 18.42699 0.616115
Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири
Реформа № 2, 2018
48
5 0.167843 69.31310 10.23122 19.68793 0.767746
6 0.169284 68.73086 10.43892 19.99826 0.831959
7 0.169549 68.65493 10.42678 20.02866 0.889636
8 0.169658 68.58242 10.44645 20.08109 0.890034
9 0.169682 68.56431 10.45406 20.07926 0.902357
10 0.169723 68.54117 10.45782 20.08244 0.918576
Биринчи периоддо ИДПнын шогу 100%га өзүнүн өзгөрүшү менен түшүндүрүлөт.
Тогузунчу периоддо ИДПдагы өзгөрүү 68,56% өзүндөгү шок менен түшүндүрүлсө, калганы
10,45% - калктын санындагы өзгөрүүлөр менен, 20,07% - жогорку кесиптик билим берүүчү
уюмдарды бүтүргөн студенттердин санындагы өзгөрүүлөр менен, 0,90% орто жогорку
кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санындагы өзгөрүүлөр менен
түшүндүрүлө тургандыгы аныкталды.
Таблица 5. Калктын санынын дисперсияларын бөлүү
Период S.E. LGDPD LKALKD2 LJKSD LOKSD2
1 0,002035 31,50127 68,49873 0.000000 0.000000
2 0,002429 22,32553 61,75139 13,86064 2,062441
3 0,002677 23,36197 51,63619 23,01549 1,986355
4 0,002754 23,69029 51,79795 21,79555 2,716192
5 0,002776 23,51451 50,99326 22,81138 2,680856
6 0,002799 23,53226 51,14886 22,65778 2,661097
7 0,002813 23,31847 51,07414 22,94726 2,660130
8 0,002820 23,33263 51,04570 22,95970 2,661960
9 0,002820 23,27859 51,09070 22,94409 2,686617
10 0,002826 23,27845 51,02827 23,00346 2,689810
Калктын санындагы өзгөрүү биринчи периоддо 68,49%ы өзүнүн шогу менен
түшүндүрүлсө, калган 31,50%ы ИДПдагы өзгөрүүлөр менен түшүндүрүлөт, б.а. калктын
арасында келип чыккан кандайдыр бир шок жагдайлар жана ИДПнын төмөндөшүнөн келип
чыгат.
Таблица 6. Жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын
дисперсияларын бөлүү
Период S.E. LGDPD LKALKD2 LJKSD LOKSD2
1 0,189249 3,927769 19,68109 76,39114 0.000000
2 0,191134 3,862005 20,42293 75,68949 0,025580
3 0,195638 4,612998 20,33913 75,00022 0,047651
4 0,196146 4,726093 20,49435 74,16257 0,166987
5 0,196529 4,742371 20,41835 74,42976 0,409516
6 0,196675 4,768056 20,40499 74,37922 0,447729
7 0,196685 4,772210 20,40490 74,37257 0,450321
8 0,196829 4,788590 20,41367 74,33576 0,461982
9 0,196854 4,787727 20,42178 74,31763 0,472867
10 0,196860 4,788108 20,42080 74,31646 0,474636
Жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын
дисперсияларын бөлүүнүн жыйынтыгында биринчи периоддо шоктун 76,39%ы өзү
тарабынан жана калганы 3,92%ы ИДП тарабынан, 19,68%ы калктын санынын өзгөрүшү
менен түшүндүрүлөт.
